Serwis Internetowy Portal Orzeczeń używa plików cookies. Jeżeli nie wyrażają Państwo zgody, by pliki cookies były zapisywane na dysku należy zmienić ustawienia przeglądarki internetowej. Korzystając dalej z serwisu wyrażają Państwo zgodę na używanie cookies , zgodnie z aktualnymi ustawieniami przeglądarki.

I ACa 150/21 - wyrok z uzasadnieniem Sąd Apelacyjny w Białymstoku z 2021-10-07

Sygn. akt I ACa 150/21

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 7 października 2021 r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący

:

SSA Grażyna Wołosowicz

Protokolant

:

Anna Bogusławska

po rozpoznaniu w dniu 7 października 2021 r. w Białymstoku

na rozprawie

sprawy z powództwa J. R. i G. R.

przeciwko Bankowi (...) S.A. w W.

o zapłatę i ustalenie

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Okręgowego w Olsztynie

z dnia 21 grudnia 2020 r. sygn. akt I C 517/20

I.  oddala apelację;

II.  zasądza od pozwanego na rzecz powodów kwotę 5.400 złotych tytułem zwrotu kosztów instancji odwoławczej.

(...)

UZASADNIENIE

Powodowie G. R. i J. R. wnieśli o:

1) zasądzenie od pozwanego Banku (...) S.A. w W. na ich rzecz kwoty 217.683,04 zł (PLN) oraz 40.528,69 franków szwajcarskich ( (...)) tytułem zwrotu świadczeń nienależenie pobranych w okresie od 15 lipca 2010 r. do dnia 15 czerwca 2020 r. na poczet nieważnej umowy kredytu hipotecznego denominowanego nr (...) z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od 8 lipca 2020 r. do dnia zapłaty,

2) ustalenie, że umowa kredytu hipotecznego nr (...) jest nieważna i że powodowie na przyszłość nie są zobowiązani do spłaty świadczeń na poczet tej umowy,

ewentualnie o:

3) zasądzenie od pozwanego na rzecz powodów kwoty 138.157,79 zł tytułem zwrotu świadczeń uiszczonych przez powodów nienależnie w okresie od 15 lipca 2010 r. do 15 czerwca 2020 r. w oparciu o zawarte w umowie kredytu hipotecznego nr (...) niedozwolone postanowienia umowne dotyczące indeksowania kwoty kredytu i rat kredytu do (...) według kursów wyznaczanych przez pozwanego wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od dnia 8 lipca 2020 r. do dnia zapłaty,

4) ustalenie, że umowa kredytu hipotecznego nr (...) obowiązuje na przyszłość z pominięciem niedozwolonych postanowień umownych dotyczących indeksowania kwoty kredytu i rat kredytu do (...) według kursów wyznaczonych przez pozwanego tj. § 1 ust. 1 i 3-5, § 9 ust. 2 umowy kredyt oraz § 33-34 regulaminu, co skutkuje tym, iż powodowie zobowiązani są do spłaty kredytu jako złotowego z zachowaniem ustalonego w umowie oprocentowania opartego na stopie LIBOR 6M ( (...)) i stałej marży banku oraz pozostałych warunków umowy.

W uzasadnieniu wskazali, że umowa jest w całości nieważna z uwagi na zawarcie w niej postanowień dających pozwanemu swobodę ustalania kursu waluty przyjmowanego do rozliczenia zobowiązań stron, co implikuje roszczenie o zwrot wszystkich nieprzedawnionych dotąd sum pieniężnych uiszczonych na poczet tej umowy i ustalenie na przyszłość, że powodowie nie są już zobowiązani do jakichkolwiek świadczeń na rzecz Banku.

Pozwany wniósł o oddalenie powództwa w całości.

W jego ocenie umowa została zawarta ważnie i nie zawiera postanowień niedozwolonych, zaś powodowie podpisali ją po rzetelnym poinformowaniu o ryzyku związanym z wyborem kredytu denominowanego do waluty obcej i godzili się na to, w tym na realne ryzyko zmiany kursu (...) w relacji do złotówki polskiej.

Wyrokiem z dnia 21 grudnia 2020 r. Sąd Okręgowy w Olsztynie ustalił, że umowa kredytu hipotecznego nr (...) z dnia 20.07.2005 r. jest nieważna – punkt I, zasądził od pozwanego na rzecz powodów kwotę 40 528,69 franków szwajcarskich z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 8.07.2020 r. do dnia zapłaty i oddalił powództwo o zapłatę w pozostałej części – punkt II, zasądził od pozwanego na rzecz powodów kwotę 6 159 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.

Powyższy wyrok został wydany w oparciu o następujące ustalenia:

Powodowie, działając jako konsumenci, w dniu 23 czerwca 2005 r. wystąpili do pozwanego Banku z wnioskiem o udzielenie kredytu w wysokości 350.000 PLN w walucie (...) przeznaczonego na sfinansowanie budowę domu jednorodzinnego.

W dniu 20 lipca 2007 r. powodowie podpisali umowę o kredyt hipoteczny denominowany nr (...), w którym Bank zobowiązał się postawić do dyspozycji powodów kredyt denominowany udzielony w złotych w kwocie stanowiącej równowartość 140.534 CHF przeznaczony na budowę domu jednorodzinnego w O., wskazując, że całkowity koszt budowy wynosi 490.000 zł (§ 1.1. i § 2.1. umowy k. 45).

Kwota wskazana w (...) stanowiła kwotę, na podstawie której obliczyć miano kwotę kredytu wyrażoną w złotych przy uruchomieniem kredytu oraz przy spłacie rat kapitału i odsetek (§ 1.3).

Uruchomienie kredytu miało nastąpić w PLN, przy jednoczesnym przeliczeniu kwoty kredytu na (...) po kursie kupna dewiz obowiązującym w Banku w dniu uruchomienia kredytu (§ 1.4 umowy k. 45).

W przypadku wzrostu (...) w okresie między dniem zawarcia umowy a dniem uruchomienia transzy kredytu, Bank mógł obniżyć kwotę kredytu wyrażoną w (...) w takim stopniu, aby nie przekraczała 71,43% wartości przedmiotu kredytowania. Zmiana kwoty kredytu w związku ze zmianą kursu nie wymagała zawarcia aneksu do umowy (§ 1.5 umowy k. 45).

Kredyt miał być spłacany w terminach i kwotach określonych w harmonogramie spłat stanowiących integralną część umowy w PLN, według kursu sprzedaży ogłaszanego przez Bank na dzień spłaty, przez pobieranie środków pieniężnych, odsetek, prowizji i opłat oraz innych kosztów i należności Banku z konta powodów (§9.1. i § 9.2. i § 9.6. k. 46).

Zgodnie z zapisami regulaminu - stanowiącego część umowy (por. § 25 umowy) - realizacja kredytu denominowanego miała następować w PLN w wysokości odpowiadającej równowartości kredytu wyrażonego w (...) i przeliczonego wg Tabeli kursów po kursie kupna:

a)  dewiz w przypadku bezgotówkowej realizacji kredytu,

b)  pieniędzy w przypadku gotówkowej realizacji kredytu (§ 33 regulaminu k. 60).

Spłata takiego kredytu miała następować w PLN w ratach określonych w walucie bazowej kredytu, po ustalonym wg Tabeli kursów kursie sprzedaży:

a)  dewiz przy płatnościach w formie bezgotówkowej,

b)  pieniędzy przy płatnościach w formie gotówkowej (§ 34 regulaminu k. 60 i § 9 ust. 2 umowy – k. 46).

Bank mógł wyrazić zgodę na przewalutowanie kredytu, na wniosek kredytobiorców i pod warunkiem posiadania przez kredytobiorców zdolności kredytowej obliczonej dla pozostałego do spłaty kredytu wyrażonego w nowej walucie (§ 35 regulaminu). Ani w umowie, ani w regulaminie nie wskazano, jak jest ustalany kurs sprzedaży i kurs kupna; wskazano natomiast, że tabela kursów jest to tabela kursów walut obowiązująca w pozwanym Banku od godziny 8:00 w dniu, w którym następuje operacja (§ 2 pkt 34 regulaminu k. 52).

Oprocentowanie kredytu ustalono według zmiennej stopy procentowej, stanowiącej sumę stopy bazowej i stałej marży Banku. W dniu zawarcia umowy oprocentowanie wynosiło 1,77% w stosunku rocznym. Stopa procentowa miała ulegać zmianie w okresach sześciomiesięcznych liczona od dnia podpisania umowy, przy czym:

a)  dla ustalenia stopy procentowej na pierwszy sześciomiesięczny okres jako stopę bazową przyjęto odpowiednią stawkę LIBOR 6M notowaną na 2 dni robocze przed podpisaniem umowy,

b)  dla ustalenia stopy procentowej na następne sześciomiesięczne okresy jako stopę bazową przyjęto odpowiednią stawkę LIBOR 6M notowaną na 2 dni robocze przed zakończeniem poprzedniego okresu.

Stawkę LIBOR 6M zdefiniowano w regulaminie jako stopę referencyjną dla krótkoterminowych pożyczek międzynarodowych dla USD lub (...) ustalaną i publikowaną przez B. A. codziennie o godzinie 11.00 czasu londyńskiego (§ 2 ust. 33 oraz § 27 regulaminu).

Zgodnie z regulaminem kredyt denominowany zdefiniowano jako kredyt udzielony w walucie wymiennej z zastrzeżeniem, że wysokość świadczenia Banku i klienta ustalana jest w walucie polskiej według wartości waluty kredytu właściwej na dzień uruchomienia i spłaty kredytu (walutowa klauzula waloryzacyjna) (§ 2 ust. 11 regulaminu).

Kredyt został udzielony na okres od 20 lipca 2005 r. do 15 czerwca 2024 r. i miał być spłacony do 15 czerwca 2024 r. w ratach miesięcznych, zgodnie z harmonogramem stanowiącym część umowy (§ 3.1 i § 9 umowy k. 45-46).

Wypłata kredytu nastąpiła w kilkudziesięciu transzach w łącznej wysokości 343.816,80 PLN (por. zaświadczenie k. 66, dowody wypłat k. 146-169).

W dniu 1 października 2005 r. strony zawarły aneks nr (...), w którym zmieniły ostateczny termin wykorzystania kredytu na dzień 30 czerwca 2006 r. oraz zmieniły wysokość poszczególnych transz kredytu, nie więcej niż 350.000 zł i nie więcej niż 140.534 CHF (aneks nr (...) k. 62).

Pismem z 14 lutego 2012 r. powodowie zwrócili się do pozwanego Banku z prośbą o przygotowanie aneksu do umowy dotyczącego spłaty rat kredytu w (...) oraz otwarcia rachunku technicznego (pismo k. 142, wniosek o wcześniejszą spłatę k. 143).

W dniu 2 marca 2012 r. strony podpisały aneks nr (...), w którym uzgodniły, że:

a)  kredyt z odsetkami spłacany jest w malejących ratach miesięcznych; kapitał jest spłacany co miesiąc; spłata rat odsetkowych lub kapitałowo-odsetkowych następuje do 15 dnia miesiąca,

b)  kredyt może być spłacany w złotych lub w walucie, do której jest denominowany; kredyt spłacany jest w terminach i kwotach określonych w harmonogramie,

c)  do spłaty kredytu w walucie kredytu prowadzi się bezpłatny, nieoprocentowany rachunek przeznaczony do gromadzenia środków na spłatę kredytu w walucie kredytu, do której jest denominowany,

d)  wcześniejsza spłata w całości lub w części kredytu w walucie innej niż dotychczasowa waluta spłaty wymaga złożenia odpowiedniej dyspozycji – złożenia odpowiedniego wniosku; zmiana jest dokonywana bezpłatnie i nie wymaga zawarcia aneksu,

e)  powodowie upoważniają Bank do pobierania środków pieniężnych przeznaczonych na spłatę rat kredytu z odsetkami, prowizjami, opłatami i innymi należnościami Banku z ich rachunku (aneks k. 63-64).

Do dnia wytoczenia powództwa, tj. 15 lipca 2020 r., na poczet spłaty kredytu z rachunków powodów pobrano kwotę 324.678,45 PLN oraz 40.528,96 CHF (oświadczenie zawarte w pozwie k. 11, potwierdzone przez pozwanego w odpowiedzi na pozew k. 99, historia spłat k. 77-79).

Pismem z 26 czerwca 2020 r. powodowie zwrócili się do pozwanego banku z przedsądowym wezwaniem do zapłaty, w którym zakwestionowali istnienie i wysokość zobowiązania i wezwali pozwanego do zapłaty 324.578,48 PLN oraz 40.528,96 CHF w terminie tygodniowym od daty doręczenia wezwania, który to termin upłynął z dniem 7.07.2020 r. (pismo k. 80-82, potwierdzenie nadania k. 84).

Na rozprawie w dniu 21.12.2020 r. powodowie – uprzedzeni o potencjalnych skutkach stwierdzenia nieważności umowy przy braku akceptacji dla postanowień wskazywanych w pozwie przez nich jako niedozwolone – oświadczyli, że nie akceptują tych postanowień (k. 190).

W tak ustalonym stanie sprawy Sąd nie miał wątpliwości, że powodowie posiadają interes prawny w wytoczeniu powództwa o ustalenie – art. 189 k.p.c. – skoro domagają się definitywnego usunięcia niepewności prawnej w zakresie nawiązanego stosunku prawnego.

Dalej, Sąd Okręgowy doszedł do wniosku, że zasadnicze postanowienia umowy spełniają przesłanki z art. 69 ustawy z dnia 29.08.1997 r. – Prawo bankowe (w brzmieniu obowiązującym w dacie jej zawarcia – dalej pr. bank.) i pozwalają na uznanie jej za umowę kredytu bankowego. Znane są bowiem strony umowy, kwota i waluta kredytu (140.534 CHF), cel, na jaki został udzielony (budowa domu), zasady i termin jego spłaty (ratalnie do czerwca 2024 r.), wysokość oprocentowania i zasady jego zmiany (suma stałej marży i zmiennej stopy bazowej) oraz inne niezbędne warunki wynikające z art. 69 ust. 2 powołanej ustawy.

Następnie, Sąd przystąpił do oceny, czy ustalony w umowie z konsumentem sposób ustalania kursu waluty przyjmowanego do rozliczeń umowy stanowi postanowienie niedozwolone.

Sąd przytoczył art. art. 385 1 k.c. Wskazał, że w związku ze stanowiskiem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej ( (...)), zajętym w wyroku z dnia 3.10.2019 r. w sprawie C-260/18 na tle wykładni dyrektywy 93/13/EWG, nie ulega wątpliwości, że klauzule wymiany (czyli dotyczące kursów walutowych stosowanych do rozliczeń umów kredytowych) określają faktycznie główny przedmiot umowy (pkt 44 powołanego wyroku). Oznacza to, że postanowienia umowy stron w tym zakresie, jeżeli nie zostały sformułowane jednoznacznie, podlegają kontroli w celu stwierdzenia, czy nie mają charakteru niedozwolonego (art. 385 1 § 1 zd.. drugie k.c.).

Wobec tego, że powodowie zawierali umowę jako konsumenci w rozumieniu art. 22 1 k.c. Sąd przystąpił do oceny postanowień dotyczących kursów używanych do przeliczenia zobowiązań stron. Podkreślił, że mechanizm (konkretny sposób) ustalania kursu nie został opisany w żaden sposób, gdyż stanowiący część umowy (por. § 25.2) regulamin odsyła tylko do „Tabeli kursów” definiowanej jako tabela obowiązująca w Banku. Oznacza to, że zgodnie z umową Bank miał całkowitą swobodę w zakresie ustalania kursu waluty. Zarówno umowa, jak i stanowiący jej część regulamin stanowiły wzorce stosowane w Banku.

Wobec analizy zeznań powodów, wniosku kredytowego, umowy i regulaminu Sąd doszedł do wniosku, że kredytobiorcy mogli określić potrzebną im kwotę kredytu w PLN, wybrać inną walutę kredytu, określić przeznaczenie kredytu, uzgodnić okres kredytowania, sposób zabezpieczenia, wskazać rachunki do wypłaty i spłaty kredytu, ewentualnie próbować negocjować marżę, jako składnik oprocentowania, lub wysokość prowizji.

Sąd nie znalazł jednak podstaw do przyjęcia, że pozostałe postanowienia, w szczególności dotyczące kursów stosowanych do przeliczeń walutowych, były możliwe do wynegocjowania, a przynajmniej nie wykazał tego pozwany. Oznacza to, że postanowienia w zakresie kursów wymiany stosowanych w Tabeli nie były uzgodnione indywidualnie w rozumieniu art. 385 1 § 1 i 3 k.c. Wywiódł, że sporne zapisy dotyczące głównego przedmiotu umowy nie są wystarczające jednoznaczne, skoro odwołują się tylko do tabeli, bez wskazania, w jaki konkretnie sposób jest ona ustalana i jak ustalane są umieszczone tam kursy walut.

Postanowienia umowy wskazywały na dwa rodzaje kursów – kurs kupna do ustalenia wysokości kredytu, którą należy wypłacić w PLN oraz kurs sprzedaży do ustalenia wysokości kolejnych rat spłaty w PLN i spłaty całego zadłużenia w przypadku jego przeterminowania. Ponieważ sposób ustalania tych kursów nie został określony w umowie, oznacza to, że mogły być one wyznaczane jednostronnie przez Bank, czego nie zmienia okoliczność, że w pewnym zakresie mógł być on doznawać ograniczeń ze strony nadzoru bankowego, czy z uwagi na sytuację gospodarczą, gdyż kredytobiorca nie miał na to żadnego wpływu. Utrwalony jest już pogląd, takie postanowienia mają charakter niedozwolony, gdyż są „nietransparentne, pozostawiają pole do arbitralnego działania banku i w ten sposób obarczają kredytobiorcę nieprzewidywalnym ryzykiem oraz naruszają równorzędność stron” (uzasadnienie wyroku SN w sprawie V CSK 382/18 i przywołane tam orzecznictwo).

Wysokość kredytu wyrażonego w walucie obcej do wypłaty w walucie polskiej, a następnie wysokość, w jakiej spłaty w walucie polskiej będą zaliczane na spłatę kredytu wyrażonego w walucie obcej, zależą bowiem wyłącznie od jednej ze stron umowy. Oznacza to, że po zawarciu umowy kredytobiorcy mieli ograniczoną możliwość przewidzenia wysokości kwoty, jaka zostanie im wypłacona, a następnie wysokości zadłużenia w PLN, skoro kursy wymiany w toku dalszego wykonywania umowy określić miał Bank, który nadto zastrzegł sobie prawo ograniczenia kwoty kredytu w przypadku zmiany kursu do pewnej górnej granicy. W sposób dowolny – do tej granicy - Bank mógł zatem kształtować wysokość swojego zobowiązania do wypłaty kwoty kredytu, zaś po wypłacie kredytu już bez żadnego ograniczenia mógł określić wysokość zobowiązania kredytowego w toku spłaty kredytu. Tym samym uzyskał też narzędzie do potencjalnego zminimalizowania niekorzystnych dla siebie skutków zmiany kursów na rynku międzybankowym lub zmian w zakresie oprocentowania (obniżka stopy bazowej), gdyż mógł je rekompensować zmianami kursu przyjętego do rozliczenia kredytu.

W ocenie Sądu Okręgowego przyznanie sobie przez pozwanego we wskazanych postanowieniach jednostronnej kompetencji do swobodnego ustalania kursów przyjmowanych do wykonania umowy oznacza, że były one sprzeczne z dobrymi obyczajami i naruszały rażąco interesy kredytobiorcy w rozumieniu art. 385 1 § 1 k.c., oceniane na datę zawarcia umowy (art. 385 2 k.p.c. – uchwała SN z 20.06.2018 r. w sprawie III CZP 29/17). Skoro postanowienia umowy pod kątem abuzywności podlegają badaniu na datę jej zawarcia, to bez znaczenia pozostaje, w jaki sposób pozwany wykonywał umowę, w szczególności to, w jaki sposób ustalał, swoje kursy, czy odpowiadały one kursom rynkowym, w jaki sposób pozyskiwał środki na prowadzenie akcji kredytowej i w jaki sposób księgował, czy też rozliczał te środki oraz środki pobrane od kredytobiorców.

Bez znaczenia pozostawały późniejsze zmiany tej umowy, wprowadzane na podstawie aneksów lub zmian regulaminu, precyzujących na przyszłość sposób ustalania kursu waluty. Miałyby one znaczenie, gdyby zostały zawarte w celu jednoznacznego wyeliminowania postanowień niedozwolonych, o których abuzywności kredytobiorca został poinformowany lub miał tego świadomość, a nadto godził się na ich zastosowanie do przeszłych rozliczeń, w ramach zmiany umowy decydując się na ich wyeliminowanie wyłącznie na przyszłość.

Odnosząc się do aneksu nr (...) z 2.03.2012 r., który umożliwił powodom dokonywanie spłaty kredytu bezpośrednio w walucie szwajcarskiej, Sąd stwierdził, że

został on opracowany przez Bank na ich wniosek, którego celem było wyłącznie obniżenie rat w PLN, co miało nastąpić przez samodzielne i tańsze pozyskiwanie waluty szwajcarskiej (poza Bankiem) oraz wpłacanie jej na poczet kredytu.

Celem aneksu nie było zatem wyeliminowanie postanowień uprawniających Bank do jednostronnego określenia zobowiązań wynikających z umowy, zaś umożliwienie spłaty w (...) tylko częściowo ograniczało jego swobodę na przyszłość. Za okoliczność nieistotną Sąd uznał fakt, że w toku wykonywania umowy kredytobiorca mógł wnieść o przewalutowanie kwoty kredytu z (...) na PLN, skoro decyzja w zakresie została uzależniona od jednostronnej zgody Banku.

W ocenie Sądu Okręgowego wskazane postanowienia umowy dotyczące stosowania dwóch różnych rodzajów kursów, które mogły być swobodnie ustalane przez jedną ze stron umowy (Bank) nie zostały uzgodnione indywidualnie z powodami i kształtowały ich zobowiązania w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając ich interesy, a zatem miały charakter niedozwolony w rozumieniu art. 385 1 k.c. i w związku z tym nie wiążą powodów.

Wyeliminowanie wskazanych zapisów przy zachowaniu postanowień dotyczących określenia kwoty kredytu w (...) oznaczałoby, że kwota kredytu powinna zostać przeliczona na PLN, a kredytobiorca w terminach płatności kolejnych rat powinien spłacać raty w PLN, przy czym żadne postanowienie nie precyzowałoby kursu, według którego miałyby nastąpić takie rozliczenia.

Nie ma przy tym możliwości zastosowania w miejsce wyeliminowanych postanowień żadnego innego kursu waluty - wyrok (...) z dnia 3.10.2019 r. w sprawie C-260/18. Brak możliwości stosowania norm o charakterze ogólnym nie pozwala na sięgnięcie do domniemanej woli stron lub utrwalonych zwyczajów (art. 65 k.c. i art. 56 k.c.), które w odniesieniu do innych stosunków prawnych pozwalałyby na ustalenie wartości świadczenia określonego w walucie obcej np. przez odniesienie się do tej waluty według kursu średniego ogłaszanego przez Narodowy Bank Polski (NBP) lub innych kursów wskazywanych przez strony w umowie. Sąd wywiódł, że nie ma zwłaszcza możliwości sięgnięcia po przepis art. 358 § 2 k.c., który posługuje się kursem średnim NBP w przypadku możliwości spełnienia świadczenia wyrażonego w walucie obcej. Po pierwsze, świadczenie obu stron było ostatecznie wyrażone w walucie polskiej (wypłata kredytu i jego spłata następowały bowiem w PLN). Po drugie, przepis ten nie obowiązywał w dacie zawarcia umowy (wszedł w życie z dniem 24.01.2009 r.),

Eliminacja postanowień określających kurs wymiany i brak możliwości uzupełnienia umowy w tym zakresie skutkuje obiektywnym brakiem możliwości jej wykonania przez obie strony zgodnie z jej istotą, tj. jako umowy kredytu bankowego. Po wyeliminowaniu z umowy stron postanowień dotyczących kursów wymiany, wiadomo jedynie, że Bank zobowiązuje się postawić do dyspozycji kredytobiorcy równowartość określonej kwoty franków szwajcarskich w złotych polskich (nie więcej niż do pewnej granicy), lecz nie wiadomo, jak ma być ustalona ta równowartość (według jakiego miernika).

Podobnie nie wiadomo, jaką kwotę powinien zwrócić kredytobiorca, która miałaby być równowartością rat określonych w (...). W konsekwencji nie da się ustalić kwoty kredytu w walucie wykonania zobowiązania, a brak jednoznacznego określenia kwoty kredytu udostępnianego i podlegającego zwrotowi (czy to w postaci ściśle określonej kwoty, czy to przez ścisłe i jednoznaczne określenie parametrów do jej ustalenia – np. kursu wymiany) oznacza brak jednego z przedmiotowo istotnych elementów umowy kredytu wskazanych w art. 69 pr. bank. Umowa jest niezgodna z art. 69 pr. bank. i tym samym sprzeczna z prawem i z tego względu nieważna (art. 58 k.c.).

Z takich motywów Sąd pierwszej instancji, na podstawie art. 189 k.p.c. w związku z art. 58 § 1 k.c. i art. 69 pr. bank, orzekł jak w punkcie I wyroku.

Dalej, Sąd Okręgowy wskazał, że strony, które zawarły nieważną umowę, powinny sobie zwrócić wzajemnie otrzymane świadczenia. Podstawa świadczeń odpadła, a świadczenia te stały się nienależne w rozumieniu art. 410 k.c.

W ocenie Sądu, obowiązek zwrotu świadczeń stał się aktualny dopiero z chwilą skutecznego powiadomienia pozwanego Banku, że te postanowienia są kwestionowane i wywodzony jest z tego skutek w postaci nieważności umowy. Z tą bowiem datą pozwany Bank mógł najwcześniej dowiedzieć się o woli kredytobiorcy, jako konsumenta, w tym przypadku jest to dzień 30.06.2020 r.

Zgodnie z art. 410 k.c. w przypadku świadczeń nienależnych zastosowanie znajdują przepisy art. 405 i nast. k.c., które przewidują obowiązek zwrotu korzyści uzyskanych kosztem innej osoby.

Oznacza to, że o ile pozwany w wyniku dokonywania potrąceń z rachunku kredytobiorcy uzyskał kwotę większą niż faktycznie wypłacił na podstawie dyspozycji uruchomienia środków z kredytu, winien zwrócić nadwyżkę. Jeżeli natomiast suma wpłat dokonanych przez kredytobiorcę jest niższa niż wypłacona przez Bank w wykonaniu umowy, to kredytobiorca byłby zobowiązany zwrócić mu różnicę.

W wyniku wypłaty kredytu w wykonaniu nieważnej umowy po stronie kredytobiorcy powstaje bowiem określona korzyść majątkowa, polegająca na zwiększeniu aktywów lub zmniejszeniu pasywów, do której dochodzi kosztem Banku. Korzyść ta jest stopniowo niwelowana przez kolejne wpłaty dokonywane przez kredytobiorcę na poczet nieważnej umowy, a w chwili, w której suma tych wpłat przekracza kwotę wypłaconą przez Bank, to po jego stronie dochodzi do powstania korzyści kosztem kredytobiorcy.

W sytuacji, w której świadczenia obu stron są jednorodne i ograniczają się do pieniądza w tej samej walucie, nie dochodzi również do sytuacji, w której świadczenie jednej ze stron podlegałoby zwrotowi w całości, bez potrzeby badania stanu wzajemnego „wzbogacenia”, czy też „zubożenia”.

Obowiązek zwrotu świadczeń jest skutkiem nieważności umowy, nie ma podstaw do stosowania przepisów art. 494-495 k.c., a jedynie do zastosowania art. 496 k.c. (z racji odesłania art. 497 k.c.). Nie jest też słuszne oczekiwanie na zarzut Banku, że obowiązek zwrotu tego, co otrzymał w ramach dotychczasowej spłaty prowadziłby do wzbogacenia kredytobiorców o środki wypłacone w ramach umowy, gdyż – abstrahując, że narażałoby to ich na kolejny proces – to wszakże art. 410 k.c. jednoznacznie nakazuje do świadczeń nienależnych stosować „przepisy poprzedzające”, tj. art. 405-409 k.c., z których z kolei jednoznacznie wynika, że obowiązek zwrotu (nienależnego świadczenia) ogranicza się do wartości wzbogacenia (art. 405).

Skoro kredytobiorcy spłacali kredyt zarówno w PLN, jak i w (...), pozwany winien im zwrócić odpowiednie kwoty w tych walutach, przy czym w zakresie kwot wyrażonych w PLN (kwoty kredytu i kwot spłaty rat w tej walucie) - wyłącznie w zakresie nadwyżki uzyskanej od powodów ponad kwotę przekazanego im kredytu.

W zakresie zwrotu kwot przekazanych w (...), zgodnie z art. 358 § 1 k.c., wybór w jakiej ostatecznie walucie Bank ma zwrócić uzyskaną kwotę - (...) czy PLN - leży po stronie tego Banku, jako dłużnika, przy czym w przypadku opóźnienia, powodom, jako wierzycielom z tego tytułu przysługiwałoby jedynie prawo wyboru daty ustalenia kursu NBP według którego miałaby być przeliczona kwota w (...) na PLN (art. 358 § 3 k.c.). Powodowie żądali zwrotu natomiast świadczeń w obu walutach.

Odnosząc się do żądania zwrotu w PLN Sąd dostrzegł, że tytułem kredytu powodowie otrzymali od Banku kwotę 343.816,80 PLN, zaś suma spłat w PLN wskazana w pozwie i przyznana przez pozwanego (324.678,45 PLN) nie przekroczyła tej kwoty. Oznacza to, że w wyniku upadku umowy to powodowie powinni zwrócić Bankowi różnicę między tymi kwotami. Nie było zatem podstaw do zasądzenia na ich rzecz żadnej kwoty w walucie polskiej. Spłaty w (...) powodowie rozpoczęli po zawarciu aneksu, tj. od marca 2012 r., zaś do 15.07.2020 r. (data wytoczenia powództwa) na poczet kredytu pobrano w sposób nienależny łącznie co najmniej 40.528,96 CHF. Ponieważ pozwany nie przekazał powodom żadnej kwoty w walucie szwajcarskiej, po jego stronie doszło do wzbogacenia kosztem powodów o sumę wpłat dokonanych w tej walucie w wykonaniu nieważnej następczo umowy, a zatem Bank jest obowiązany do jej zwrotu w całości (art. 405 w zw. z art. 410 k.c.).

Żądanie zwrotu zostało sformułowane w wezwaniu przedsądowym doręczonym w dniu 30.06.2020 r., zgodnie z którym pozwany miał zwrócić nienależnie pobrane kwoty w terminie 7 dni, który upłynął z dniem 7.07.2020 r. Po tej dacie, tj. od 8.07.2020 r. pozwany znalazł się w opóźnieniu ze spełnieniem swojego świadczenia, które to opóźnienie - zgodnie z art. 481 § 1 i 2 k.c. - upoważniało powodów do żądania odsetek ustawowych z tego tytułu.

Z tych względów żądanie zapłaty 40.528,96 CHF Sąd uwzględnił wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 8.07.2020 r., natomiast oddalono żądanie zapłaty w PLN w całości – jak w pkt. II sentencji wyroku.

Koszty Sąd rozliczył na mocy art. 100 k.p.c.

Apelację od powyższego wyroku wniósł pozwany, zaskarżając go w całości i zarzucając:

I.  naruszenie przepisów postępowania, które miało wpływ na wynik sprawy tj. naruszenie

art. 227 k.p.c. w związku z art. 233 § 1 k.p.c.; poprzez dokonanie dowolnej, a nie swobodnej oceny materiału dowodowego oraz dokonanie ustaleń sprzecznych z treścią materiału dowodowego tj.:

a)  poprzez błędne ustalenie, że pozwany Bank określał, czy też mógł określać kurs kupna i sprzedaży (...) całkowicie swobodnie, oraz w ocenie Sądu przyznał sobie jednostronnie kompetencje do swobodnego ustalania kursów przyjmowanych do wykonania Umowy Kredytu, a przez to doszło do rzekomego naruszenia dobrych obyczajów i naruszenia interesu konsumentów powodów, gdy tymczasem z dopuszczonych przez Sąd dowodów (zestawienie kursów spłaty (...) zastosowanych odnośnie Umowy Kredytu - załącznik do odpowiedzi na pozew, zaświadczenia Banku z dnia 18.06.2020 r. - załącznik do pozwu) wynika, że kurs Banku były kursem, który nieznacznie odbiegł od kursu średniego ogłaszanych przez NBP,

b)  poprzez bezpodstawne ustalenie, że doszło do rażącego naruszania interesu powodów jako konsumentów, w sytuacji, gdy w materiale dowodowym brak jest dowodów na ten fakt,

c)  poprzez bezpodstawne i sprzeczne z materiałem dowodowym ustalenie, że po pominięciu postanowień Umowy Kredytu dotyczących stosowania przez pozwany Bank dwóch różnych rodzajów kursów franka szwajcarskiego, które mogły być swobodnie ustalane przez pozwany Bank, Umowa Kredytu zawiera braki, przez co nie może być wykonywana przez obie strony zgodnie z jej istotą, tj. jako umowa kredytu; gdy tymczasem z dopuszczonych przez Sąd dowodów (tj. umowy kredytu i załączników do niej w tym harmonogramu spłaty wynika kwota kredytu, wysokość rat kredytu oraz termin i sposób zapłaty rat kredytowych, również sposób ustalania raty w złotych).

II.  naruszenie przepisów prawa materialnego, tj.:

a)  naruszenie art. 65 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 69 ust. 1 i 2 Prawa bankowego oraz w zw. z art. 3531 k.c., z art. 56 k.c. oraz z art. 354 k.c. poprzez błędne zastosowanie tych przepisów i przyjęcie, że odesłanie do kursu zawartego w tabeli kursowej Banku, pozwala Bankowi na wyznaczanie jednostronnie przez pozwany Bank i stosowanie kursu całkowicie arbitralnego i dowolnego, co świadczy o tym, że Sąd Okręgowy pominął, iż Umowa Kredytu, jak każda inna umowa, powinna być wykonywana w zgodzie z zasadami współżycia społecznego, ustalonymi zwyczajami oraz zgodnie z celem zawartej umowy, które to zasady, zwyczaje oraz cel wyznaczają granice prawidłowego wykonywania umowy przez strony,

b)  naruszenie art. 65 § 1 i 2 k.c., a także art. 4 ustawy antyspreadowej w zw. z art. 69 ust. 3 Prawa bankowego oraz w zw. z art. 58 § 3 k.c. poprzez ich błędne niezastosowanie i w konsekwencji zanegowanie możliwości wykonania zobowiązania Powodów przez spłatę kredytu w (...),

c)  naruszenie art. 65 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 56 k.c. oraz art. 354 k.c. lub w zw. z art. 358 § 2 k.c. lub w zw. z art. 41 Prawa wekslowego stosowanym w drodze analogii poprzez ich błędne niezastosowanie i w konsekwencji zanegowanie możliwości wykonania zobowiązania przy uwzględnieniu normy określającej wartość waluty obcej poprzez zastosowanie kursu średniego (...) ogłaszanego przez NBP,

d)  naruszenie art. 385 1 § 1 k.c. w zw. z art. 385 2 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie tych przepisów i przyjęcie, że postanowienia dotyczące kursu kupna i kursu sprzedaży z tabeli kursowej Banku są niedozwolonymi postanowieniami umownymi, mimo że:

1)  nie ma podstaw do uznania, że kwestionowane postanowienia były sprzeczne z dobrymi obyczajami z uwagi na hipotetyczne (choć nierzeczywiste) ryzyko, że Bank będzie nadużywał prawa do ustalania kursu w tabeli kursowej i będzie ustalał ten kurs całkowicie w oderwaniu od realiów rynkowych,

2)  Sąd nie dokonał ustaleń w zakresie przesłanki naruszenia interesów konsumentów w sposób rażący tj. nie dokonał porównania sytuacji konsumentów uregulowanej kwestionowanymi postanowieniami z sytuacją, w której znalazłyby zastosowanie przepisy dyspozytywne oraz nie ma podstaw do uznania, że kwestionowane postanowienia były sprzeczne z dobrymi obyczajami z uwagi na rzekomą dysproporcję w prawach i obowiązkach stron;

e)  naruszenie art. 58 § 1 k.c. w związku z art. 385 1 § 1 k.c. w związku z art. 6 ust. 1 Dyrektywy 93/13 w związku z art. 3851 § 2 k.c. poprzez ich niewłaściwe zastosowanie lub niezastosowanie i przyjęcie, że skutkiem niedozwolonego charakteru postanowień dotyczących kursów z tabel kursów Banku jest nieważność umowy, mimo, że zgodnie z art. 385 1 § 2 k.c. po wyeliminowaniu postanowień uznanych za abuzywne, Umowa Kredytu wiąże w pozostałym zakresie;

f)  naruszenie art. 385 1 § 2 k.c. w zw. z art. 6 Dyrektywy 93/13 oraz naruszenie art. 65 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 358 § 2 k.c. w zw. z motywem 13. Dyrektywy 93/13, w zw. z art. 4 ustawy antyspreadowej oraz w zw. z art. 69 ust. 3 Prawa bankowego przez błędne zastosowanie tych przepisów i przyjęcie, że konsekwencją abuzywności postanowień dotyczących kursu kupna i kursu sprzedaży z tabeli kursowej Banku powinna być nieważność całej Umowy Kredytu, mimo że umowa może być wykonywana z pominięciem tych postanowień;

g)  art. 410 w związku z art. 405 k.c. poprzez ich błędne zastosowanie w sytuacji gdy kwoty zapłacone tytułem rat kapitałowo - odsetkowych na skutek upadku umowy stanowią świadczenia nienależne, a w przypadku nieważności umowy strony mają obowiązek zwrotu w całości świadczeń;

h)  naruszenie art. 385 1 § 2 k.c. w zw. z art. 6 Dyrektywy 93/13 w zw. z art. 2 oraz 32 Konstytucji RP oraz art. 2 i 3 Traktatu o Unii Europejskiej przez błędne zastosowanie art.385 1 § 2 k.c. w zw. z art. 6 Dyrektywy 93/13, w sposób który prowadzi do naruszenia podstawowych zasad porządku prawnego jakimi są zasada równości, zasada pewności prawa i zasada proporcjonalności wynikające z art. 2 oraz 32 Konstytucji RP oraz z art. 2 i 3 Traktatu o Unii Europejskiej.

W związku z powyższymi zarzutami apelujący wniósł o:

zmianę zaskarżonego wyroku w całości poprzez oddalenie powództwa w całości; ewentualnie o:

uchylenie wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Olsztynie oraz o zasądzenie kosztów postępowania.

W odpowiedzi na apelację pozwany wniósł o jej oddalenie i zasądzenie kosztów postępowania apelacyjnego.

SĄD APELACYJNY USTALIŁ I ZWAŻYŁ, CO NASTEPUJE:

Apelacja podlegała oddaleniu.

Sąd Okręgowy poczynił w sprawie prawidłowe ustalenia faktyczne i oraz dokonał prawidłowej oceny zgłoszonych roszczeń. Wobec tego Sąd Apelacyjny podzielił te ustalenia, uznając je za własne oraz zaaprobował wywody Sądu pierwszej instancji.

Apelacja strony pozwanej ma charakter polemiczny, a zarzuty w niej podniesione są wynikiem własnego poglądu pozwanego Banku co do charakteru istotnych w sprawie zapisów umowy łączącej strony. Wyprzedzając poniższe rozważania wskazać należy, iż obecnie nie wzbudza już ma wątpliwości, iż umowy tego typu, z jaką mamy do czynienia w tej sprawie są nieważne.

W przedmiotowej sprawie umowa zawarta w dniu 20 lipca 2005 r. pomiędzy stronami została określona jako „Umowa kredytu hipotecznego denominowanego nr (...) na cele budowlano – remontowe”. W § 1.1. zawarto zapis: „Bank udziela Kredytobiorcy kredytu w złotowej równowartości waluty wymienialnej w kwocie 140 534 CHF” – k.45.

Już takie brzmienie umowy było nieprecyzyjne i nie odpowiadało wymogom art. 69 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawa bankowe (t.j. Dz.U. 2019.2357) w brzmieniu obowiązującym w dacie zawierania umowy, według którego umowa powinna określać kwotę i walutę kredytu.

Przy takiej treści kwota kredytu, nie była znana stronom umowy w chwili jej podpisywania. Kwota ta nie mogła być znana z uwagi na dalszy zapis tej umowy, iż jej określenie następowało dopiero w chwili uruchomienia kredytu (a nie w samej umowie) – poprzez jej przeliczenie według kursu kupna dewiz obowiązującym w Banku w dniu uruchomienia kredytu (§ 1.4.) Zatem to dopiero w chwili przekazywania poszczególnych transz kredytu, strony mogły poznać wysokość kredytu. Jest przy tym oczywiste, że kwota kredytu stanowi essentialia negotii umowy kredytu, a tego właśnie elementu w omawianej umowie zabrakło.

Kolejnym zagadnieniem jest to, że mechanizmy przeliczeniowe, które dotyczyły wypłaty kredytu jak i zasad jego spłaty – muszą zostać ocenione w tej sprawie jako abuzywne, wbrew odmiennemu przekonaniu apelacji pozwanego.

Zgodnie z art. 385 1 § 1 k.c. postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny. Jeżeli postanowienie umowy zgodnie z § 1 umowy nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie (§ 2). Zgodnie z § 3 nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta. Ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, spoczywa na tym, kto się na to powołuje (§ 4).

W okolicznościach sprawy apelacja nie kwestionuje tego, że powodowie nie mieli wpływu na uregulowanie postanowień umowy przejętych z wzorca umowy im zaproponowanego przez Bank (art. 385 1 § 3 k.c.). Pozwany nie wykazał, pomimo że z mocy art. 385 1 § 3 k.c., to na nim spoczywał ten obowiązek, że będące przedmiotem oceny zapisy umowy były indywidualnie uzgodnione z kredytobiorcami.

Dalej trzeba wskazać, że istotą dobrego obyczaju jest szeroko rozumiany szacunek dla drugiego człowieka. Z dobrymi obyczajami kłóci się zatem takie postępowanie, którego celem jest zdezorientowanie konsumenta, wykorzystanie jego niewiedzy lub naiwności, ukształtowanie stosunku prawnego z naruszeniem zasady równości stron.

W sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami rażąco naruszają interesy konsumenta postanowienia umowne, które powodują rażącą dysproporcję praw i obowiązków umownych na niekorzyść konsumenta, jak również te, które są nietransparentne. Za działanie wbrew dobrym obyczajom – przy kształtowaniu treści stosunku zobowiązaniowego – należy rozumieć wprowadzenie do wzorca klauzul umownych, które godzą w równowagę kontraktową stron tego stosunku, zaś rażące naruszenie interesów konsumenta oznacza nieusprawiedliwioną dysproporcję praw i obowiązków stron wynikających z umowy, na niekorzyść konsumenta (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 2015 r., I CSK 945/14, LEX nr 1927753).

W orzecznictwie (...) zwrócono uwagę, że dla oceny, czy zachodzi sprzeczność z dobrymi obyczajami stosownie do dyrektywy 93/13/EWG, istotne jest, czy przedsiębiorca traktujący konsumenta w sposób sprawiedliwy i słuszny mógłby racjonalnie spodziewać się, iż konsument zgodziłby się na sporne postanowienie wzorca w drodze negocjacji indywidualnych (wyrok (...) z 14 marca 2013r., C-415/11, (...):EU:C:2013:164, pkt 69).

Z zawartej między stronami umowy wynika, że przeliczanie sumy kredytu oraz rat kredytu miało odbywać się według tabeli kursowej strony pozwanej:

- w § 1.4 umowy ustalono, że uruchomienie kredytu miało nastąpić w PLN przy jednoczesnym przeliczeniu kwoty kredytu na (...) po kursie kupna dewiz obowiązującym w Banku w dniu uruchomienia kredytu,

- zgodnie z § 9.1., 9.2 i 9.6 kredyt należało spłacać w terminach i kwotach określonych w harmonogramie stanowiącym integralną część umowy w PLN, według kursu sprzedaży ogłaszanego przez Bank na dzień spłaty, przez pobieranie środków pieniężnych, odsetek, prowizji i opłat oraz innych kosztów i należności Banku z konta powodów,

- zgodnie z regulaminem (rozdział 8 zatytułowany Kredyt Denominowany, § 33, k.60), który stanowi integralną część umowy, realizacja kredytu denominowanego miała następować w PLN w wysokości odpowiadającej równowartości kredytu wyrażonego w (...) i przeliczonego wg Tabeli kursów po kursie kupna:

1) dewiz – przypadku bezgotówkowej realizacji kredytu,

2) pieniędzy w przypadku gotówkowej realizacji kredytu,

- zgodnie z § 34 Regulaminu spłata kredytu denominowanego wraz z odsetkami następuje w złotych, w ratach określonych w walucie bazowej kredytu w umowie kredytu, po ustalonym według tabeli kursów kursie sprzedaży:

1) dewiz przy płatnościach w formie bezgotówkowej,

2) pieniędzy przy płatnościach w formie gotówkowej.

Jako zostało to już przesądzone, oceny abuzywności dokonuje się na datę dokonania czynności. Sąd Najwyższy w uchwale 7 sędziów 20 czerwca 2018 roku, III CZP 29/17, ( Biul.SN 2018/6/9) odwołując się do orzecznictwa (...) (tj. wyroku z 20 września 2017 r., C-186/16, R. P. A. i in. przeciwko (...) SA) stwierdził, że oceny, czy postanowienie umowne jest niedozwolone (art. 385 1 § 1 k.c.), dokonuje się według stanu z chwili zawarcia umowy.

W ocenie Sądu Najwyższego z przepisów dyrektywy 93/13/EWG w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, interpretowanych z uwzględnieniem orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, wynika niezbicie, iż okoliczności, które zaistniały po zawarciu umowy, nie mają znaczenia dla oceny abuzywności postanowienia.

Akceptując to stanowisko i analizując zapisy umowy na datę jej zawarcia, Sąd Apelacyjny zauważa, że abuzywność wskazanych powyżej postanowień umowy i regulaminu polega na tym, że zawarte w nich klauzule w ogóle nie odwoływały się do jakichkolwiek obiektywnych wskaźników, lecz pozwalały wyłącznie bankowi na określenie miernika wartości wedle swojej woli. Na mocy spornych postanowień to bank mógł jednostronnie i arbitralnie, a przy tym w sposób wiążący, modyfikować wskaźnik, według którego obliczana była wysokość zobowiązania kredytobiorców, a tym samym mógł wpływać na wysokość świadczenia powodów.

Ponadto o abuzywności tych postanowień świadczy ich nietransparentność. Zapisy te są nieprzejrzyste, nieczytelne i niezrozumiałe. Umowa kredytu nie przedstawiała w jasny sposób konkretnych działań mechanizmu wymiany waluty obcej, tak by klient banku był w stanie samodzielnie oszacować, w oparciu o jednoznaczne i zrozumiałe kryteria, wypływające dla niego z umowy konsekwencje ekonomiczne. W szczególności powodowie nie znali sposobu, w jaki bank kształtował kurs (...), zwiększając go bądź zmniejszając wedle swego uznania.

Takie zapisy umowy nie mogą zostać zaaprobowane w świetle wypracowanego stanowiska (...), zgodnie z którym „warunek umowny musi być wyrażony prostym i zrozumiałym językiem, powinien być rozumiany jako nakazujący nie tylko, by dany warunek był zrozumiały dla konsumenta z gramatycznego punktu widzenia, ale także, by umowa przedstawiała w sposób przejrzysty konkretne działanie mechanizmu wymiany waluty obcej, do którego odnosi się ów warunek, a także związek między tym mechanizmem a mechanizmem przewidzianym w innych warunkach dotyczących uruchomienia kredytu, tak by rzeczony konsument był w stanie oszacować, w oparciu o jednoznaczne i zrozumiałe kryteria, wypływające dla niego z tej umowy konsekwencje ekonomiczne” (zob. orzeczenie z 30 kwietnia 2014r. w/s C-26/13: Á. K., H. R. przeciwko (...)).

Także w orzeczeniu z 20 września 2018 r., wydanym w sprawie C- 51/17 w postępowaniu: (...) Bank (...)., (...) Faktoring K. Z.. przeciwko T. I., E. T. stwierdził, że „Artykuł 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że wymóg, zgodnie z którym warunki umowy powinny być wyrażone prostym i zrozumiałym językiem, zobowiązuje instytucje finansowe do dostarczenia kredytobiorcom informacji wystarczających do podjęcia przez nich świadomych i rozważnych decyzji. W tym względzie wymóg ów oznacza, że warunek dotyczący ryzyka kursowego musi zostać zrozumiany przez konsumenta zarówno w aspekcie formalnym i gramatycznym, jak i w odniesieniu do jego konkretnego zakresu, tak aby właściwie poinformowany oraz dostatecznie uważny i rozsądny przeciętny konsument mógł nie tylko dowiedzieć się o możliwości spadku wartości waluty krajowej względem waluty obcej, w której kredyt był denominowany, ale również oszacować – potencjalnie istotne – konsekwencje ekonomiczne takiego warunku dla swoich zobowiązań finansowych”.

Obecnie zresztą nie budzi już kontrowersji, że tak określone postanowienia umowne, z jakimi mamy do czynienia w tej sprawie mają charakter abuzywny (por. np. wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 3 października 2019r., C-260/18, Dz.U.UE.C.2019/413/11, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 lutego 2019r., II CSK 19/18, LEX nr 2626330, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 października 2018 r., II CSK 632/17,LEX nr 2567917, wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 8 sierpnia 2019 r., I ACa 126/19, LEX nr 2728125, wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 27 czerwca 2019 r., I ACa 252/2018 r., Lex nr 2753735).

T. w swym nowszym orzecznictwie wyraża stanowisko, że postanowienia wprowadzające do umowy kredytu ryzyko walutowe powinny być traktowane jako określające główne świadczenia stron (np. orzeczenia w sprawach C-186/16, C-51/17, C-118/17, C-260/18). Oznacza to, że klauzule przeliczeniowe związane są z samym charakterem zobowiązania kredytobiorców, przez co stanowią podstawowy element umowy kredytowej. Postanowienia dotyczące zasad spłaty kredytu, w tym dotyczące wysokości rat kredytu i sposobu ich obliczania, także w myśl art. 69 ust. 2 Prawa bankowego w brzmieniu obowiązującym w dacie zawierania umowy kredytu stanowiły elementy przedmiotowo istotne umowy kredytu. Po ich wyłączeniu z umowy (art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13) utrzymanie umowy nie jest więc praktycznie możliwe, chyba, że wzajemny zwrot świadczeń będący konsekwencją ustalenia bezskuteczności („unieważnienia”) umowy jest rozwiązaniem dla konsumenta mniej korzystnym, niż utrzymanie umowy po wyeliminowaniu abuzywnych klauzul (tak m.in. T. w wyroku z 14 marca 2019 r. C – 118/17, czy w sprawie C-260/18).

Zgodnie z wyrażanymi w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości poglądami (np. wyroki C-472/11, C – 243/08, C-488/11) jedynym sposobem przywrócenia skuteczności niedozwolonemu postanowieniu umownemu jest udzielenie przez konsumenta następczo „świadomej, wyraźnej i wolnej zgody”, o czym w tej konkretnej sprawie nie ma mowy. Tego rodzaju rygorystyczne podejście do omawianych kwestii argumentowane jest koniecznością zapewnienia pełnej skuteczności prawa unijnego oraz względami prewencji w stosunku do przedsiębiorców stosujących niedozwolone postanowienia umowne.

W wyroku z dnia 11 grudnia 2019 r., V CSK 383/18, Sąd Najwyższy wyraził pogląd odmienny od wyrażanego wcześniej w orzecznictwie Sądu Najwyższego poglądu, iż postanowienia przewidujące przeliczenie oddawanej do dyspozycji kwoty kredytu oraz spłacanych rat na inną walutę nie określają głównych świadczeń stron, lecz kształtują dodatkowy mechanizm indeksacyjny tych świadczeń. Wskazał, że pogląd ten ukształtował się częściowo pod wpływem stanowiska wyrażonego w wyroku z dnia 30 kwietnia 2014 r. w sprawie C- 26/13, w którym Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej uchylił się od wyraźnej oceny tej kwestii. Jednakże w późniejszym okresie stanowisko Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej zostało doprecyzowane i obecnie uzasadniony jest już wniosek, że klauzule kształtujące mechanizm indeksacji określają główne świadczenia stron (por. też wyroki Sądu Najwyższego z dnia 4 kwietnia 2019 r., III CSK 159/17, OSP 2019/12/115 i z dnia 9 maja 2019 r., I CSK 242/18 nie publ.).

W świetle orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości (m.in. wyrok z dnia 3 października 2019 r. w sprawie C-260/18, K. D. i J. D. przeciwko R. Bank (...)) i wypowiedzi Sądu Najwyższego w ww. wyroku z dnia 11 grudnia 2019 r. nie istnieje możliwość wypełnienia powstałych w umowie, w powyższy sposób luk poprzez zastąpienie pominiętych, nieuczciwych warunków umownych, przepisem o charakterze dyspozytywnym.

Postanowienia te, w ocenie Sądu Apelacyjnego, nie mogą zostać w szczególności zastąpione sugerowanym przez stronę pozwaną przepisem art. 358 § 2 k.c.

Przepis ten wszedł w życie dopiero w dniu 24 stycznia 2009 r., a więc nie obowiązywał w dacie zawarcia objętej niniejszym sporem umowy kredytowej, natomiast ocena abuzywności i określenie jej skutków jest dokonywana na datę zawarcia umowy. Nie ma też możliwości sięgnięcia do przepisów Prawa wekslowego celem „ratowania” umowy, tak jak sugeruje apelacja.

Orzecznictwo (...) podkreśla, że możliwość uzupełnienia luki w umowie, powstałej na skutek abuzywności, ma charakter wyjątkowy i może mieć miejsce tylko wówczas, gdy służy to interesom konsumenta i jednocześnie pozwala zachować prewencyjno-represyjny, względem przedsiębiorcy, charakter mechanizmu niezwiązania konsumenta postanowieniami abuzywnymi. I jakkolwiek, w wyroku z dnia 30 kwietnia 2014 r. (C-26/13, pkt 83 i 84) (...) uznał możliwość zastąpienia przez sąd krajowy nieuczciwego postanowienia przepisem prawa krajowego o charakterze uzupełniającym, w celu dalszego istnienia umowy, z pola widzenia nie można jednak tracić, że z pozostałego orzecznictwa wynika, że możliwość ta jest ograniczona jedynie do przypadku, w którym rozwiązanie umowy jako całości naraziłoby konsumenta na szczególnie szkodliwe skutki (por. wyrok z dnia 7 sierpnia 2018 r. w/s C-96/16, pkt 74 i powołane tam orzecznictwo), a takich po stronie powodów brak.

W wyroku z dnia 14 marca 2019 r., zapadłym w sprawie C- 118/17, (...) orzekł m.in., że „art. 6 ust. 1 Dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie przepisom krajowym, uniemożliwiającym sądowi uwzględnienie żądania stwierdzenia nieważności umowy kredytu, opartego na nieuczciwym warunku, jeśli bez tego warunku umowa nie może dalej istnieć”.

Skoro – tak jak w sprawie niniejszej – konsument powołuje się na nieważność umowy (z pełną świadomością skutków tej nieważności), to próby uzupełniania tej umowy przez sąd i to w zakresie jej essentialia negotii, należy ocenić jako niedopuszczalne.

W konsekwencji , niezasadne są zatem zarzuty apelacji wskazujące, iż umowę można wykonywać przyjmując średni kurs NBP.

W odniesieniu do apelacji należy też wskazać, że na ocenę przedmiotowej umowy nie wywiera wpływu ustawa z dnia 29 lipca 2011 r. o zmianie ustawy – Prawa bankowe oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2011, nr 165, poz. 984).

Wejście w życie tej ustawy nie spowodowało, że zamieszczone w umowie kredytowej klauzule waloryzacyjne, nieokreślające szczegółowo sposobu ustalania kursu waluty waloryzacji, przestały być abuzywne.

Kwestia ta już była przedmiotem rozważań orzecznictwa. Zgodnie z nim przewidziana w art. 4 zd. 2 ustawy antyspreadowej zmiana umowy kredytu mogłaby wywołać skutek sanujący tylko wtedy, gdyby stanowiła wyraz następczej „świadomej, wyraźnej, wolnej” rezygnacji kredytobiorcy – konsumenta z powoływania się na abuzywność postanowienia oraz na nieważność umowy i zgody na jego zastąpienie (ex tunc lub pro futuro) postanowieniem dozwolonym (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 2018 r., III CZP 29/17, OSNC 2019/1/2, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 2019 r., I CSK 242/18). Przy braku takich czynności sanujących ustawa antyspreadowa nie podważa w żaden sposób abuzywności spornych klauzul i nieważności Umowy. Naruszenie przepisów tej ustawy nie miało zatem miejsca.

Omawiane zapisy umowy określają główne świadczenia stron i są niejednoznaczne. Kształtują one też obowiązki powodów w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco naruszają ich interesy. Nie można mieć zatem wątpliwości, że mają one charakter abuzywny.

Nie mogła przy tym odnieść oczekiwanego skutku argumentacja pozwanego, w której podnosi, iż stosowane przez niego kursy tylko „nieznacznie” odbiegały od kursów stosowanych przez NBP. Wyżej wskazano, że badanie abuzywności zapisów umowy i regulaminu musi się odbywać na datę zawarcia umowy. Sąd pierwszej instancji tę kwestię zresztą zaakcentował, co jednak apelacja w ramach swych zarzutów konsekwentnie pomija.

W przedmiotowej sprawie nie chodzi o to, czy pozwany faktycznie ustalał kursy (...) z zupełną dowolnością, czy też opierał się w tym zakresie na swoich własnych wypracowanych kryteriach, czy też może polegał na danych z innych źródeł, lecz o to, czy umowa pozwalała mu na taką właśnie dowolność i czy konsumenci w oparciu o umowę i regulamin byli w stanie poznać obiektywne, sprawdzalne kryteria ustalania kursów wymiany walut przez pozwany bank.

W tej sprawie jest oczywiste, że takich kryteriów nie było. Ani w umowie, ani w Regulaminie nie wskazano, w jaki sposób jest ustalany kurs sprzedaży i kurs kupna (...). W regulaminie zawarto tylko zapis, że tabela kursów to tabela kursów walut obowiązująca w pozwanym banku od godziny 8.00 w dniu, w którym następuje operacja. Z takiego zapisu nie dało się wywnioskować jaką konkretnie kwotę powodowie mieli otrzymać w ramach udzielonego kredytu, ani też oszacować wysokości poszczególnych rat. Bank poprzez przedmiotowe zapisy zastrzegł sobie uprawnienie do jednostronnego określania poziomów kursów walutowych, z jednoczesnym stosowaniem różnych kredytów przy wypłacie kredytu i jego spłacie, których rozpiętość (tzw. spread walutowy) była ustalana w sposób nie podlegający w żadnej mierze kontroli ze strony kredytobiorców. Powodowie nie mieli żadnego wpływu na poziom kursów walutowych, nie mieli możliwości samodzielnego ustalenia wysokości kursów stosowanych przez bank. I właśnie to oznacza to, że kursy te były ustalane przez Bank arbitralnie, przy zastosowaniu tylko mu znanych kryteriów. Powodowie nie byli w danie poznać wynikających w stosunku do nich z umowy konsekwencji ekonomicznych.

Po wyeliminowaniu spornych klauzul utrzymanie umowy nie jest już możliwe. W istocie zatem, z woli pozwanych kredytobiorców i z uwagi na wyrażoną w art. 385 1 k.c. sankcję bezskuteczności należy ocenić, że umowa kredytowa od początku dotknięta jest bezskutecznością w zakresie dotyczącym głównego świadczenia stron i w konsekwencji jest w całości nieważna.

Wobec tego, że w świetle obecnych poglądów orzecznictwa zanegowane w tej sprawie klauzule określają główne świadczenia stron i nie ma możliwości ich zastąpienia innymi mechanizmami, Sąd Apelacyjny jako prawidłowe ocenił rozstrzygnięcie zawarte w punkcie I zaskrzonego wyroku.

W konsekwencji za chybione należy uznać także i te zarzuty apelacji, które wskazują na naruszenie przepisów art. 410 i 405 k.c. Zawarta przez strony umowa jest nieważna ze skutkiem ex tunc. Wobec tego, powodowie nabyli wierzytelność o zwrot nienależnego świadczenia. Wskazać trzeba bowiem, że wobec skutecznego skorzystania przez powodów z mechanizmów ochrony konsumenckiej przewidzianych w art. 385 1 § 1 k.c. i skorzystania z opcji „unieważnienia” umowy odpadła podstawa świadczeń w oparciu o umowę zawartą przez powodów z bankiem. W takiej sytuacji świadczenia obu stron spełnione w oparciu o tę umowę są nienależne w rozumieniu art. 410 k.c., co znajduje też potwierdzenie w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2021 r., III CZP 6/21, jak też uchwale Sądu Najwyższego z dnia 16 lutego 2021 r., III CZP 11/20.

Dodać należy, że apelacja pozwanego nie kwestionuje rozliczenia dokonanego przez Sąd pierwszej instancji. Strona powodowa nie zaskarżyła natomiast wyroku w zakresie oddalającym powództwo ponad zasądzoną kwotę i z tego powodu w tej konkretnej sprawie odpadła potrzeba oceny, która z dwóch teorii tj. teoria salda (zastosowana przez Sąd pierwszej instancji), czy teoria dwóch kondykcji, jest bardziej właściwa w takich sprawach, jak niniejsza.

Jeśli chodzi o zarzuty wskazujące na naruszenie podstawowych zasad porządku prawnego – (lit. h w zarzutach apelacji), to należy ocenić je jako oczywiście chybione. To strona pozwana poprzez zawarcie w umowie klauzul abuzywnych doprowadziła do rażącej nierówności w świadczeniach stron, naruszając przepisy prawa i zasady współżycia społecznego. Wobec tego, zgodnie z przyjmowaną w orzecznictwie zasadą „czystych rąk”, strona pozwana nie może żądać odmowy udzielenia ochrony sądowej osobie, której prawo zostało naruszone. (np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 maja 2016 r., I PK 134/15, LEX nr 2050669, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 2013 r., II CSK 632/12, LEX nr 1353432).

Mając powyższe motywy na względzie apelacja została oddalona, jako pozbawiona uzasadnionych podstaw na mocy art. 385 k.p.c.

O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono zgodnie z art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w zw. art. 108 § 1 k.p.c. i Rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych.

(...)

Dodano:  ,  Opublikował(a):  Barbara Basiel
Podmiot udostępniający informację: Sąd Apelacyjny w Białymstoku
Osoba, która wytworzyła informację:  Grażyna Wołosowicz
Data wytworzenia informacji: