Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 29 kwietnia 2022 roku

Sąd Okręgowy w Nowym Sączu I Wydział Cywilny w składzie następującym:

Przewodniczący: SSO Rafał Obrzud

Protokolant: st.sekr. sąd. Bożena Zaremba

po rozpoznaniu w dniu 29 kwietnia 2022 roku w Nowym Sączu

na rozprawie

sprawy z powództwa L. B.

przeciwko M. N. (1)

o ochronę dóbr osobistych i o zapłatę

I.  oddala żądanie nakazania pozwanej ekshumacji zwłok ojca powódki,

II.  zasądza od pozwanej M. N. (1) na rzecz powódki L. B. kwotę 5.000 zł ( pięć tysięcy złotych) w terminie 1-go miesiąca od dnia uprawomocnienia się niniejszego orzeczenia z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 6 stycznia 2022 r. do dnia zapłaty.

III.  oddala powództwo o zapłatę w pozostałej części,

IV.  odstępuje od obciążania powódki kosztami postępowania w zakresie oddalonej części powództwa,

V.  przyznaje ze środków Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Nowym Sączu adwokatowi J. L. kwotę 3.394,80 zł (trzy tysiące trzysta dziewięćdziesiąt cztery złote 80/100) brutto tytułem kosztów pomocy prawnej świadczonej powódce z urzędu.

SSO Rafał Obrzud

Sygn. akt I C 1425/21

UZASADNIENIE

Powódka L. B. w pozwie z 29 listopada 2021 r. (wniesionym 20 listopada 2021 r.) wniosła o:

- zobowiązanie pozwanej M. B. do przeniesienia zwłok ojca powódki E. N. (1), zmarłego w dniu 2 lipca 2014 r., do grobu jego pierwotnego spoczynku na Cmentarzu Komunalnym w N., miejsce: (...), w terminie jednego miesiąca od dnia uprawomocnienia się orzeczenia;

- zobowiązanie pozwanej M. B. do zapłaty na rzecz powódki kwoty 50.000 zł w terminie jednego miesiąca od dnia uprawomocnienia się orzeczenia z ustawowymi odsetkami za opóźnienie liczonymi od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty, jako zadośćuczynienie z tytułu krzywdy doznanej w wyniku bezprawnego przeniesienia zwłok ojca powódki w inne miejsce, niepoinformowania powódki o zamiarze ekshumacji jego zwłok, w szczególności wobec faktu, że od końca 2016 r. w grobie tym złożone zostały również doczesne szczątki wnuka powódki, zmarłego w wyniku poronienia w dniu 8 grudnia 2016 roku, a prowadzona w tajemnicy przed powódką ekshumacja E. N. (1) doprowadziła naruszenia miejsca spoczynku wnuka powódki, którego szczątki w wyniku przeprowadzonej ekshumacji pozostały w otwartym grobie, co odkryła dopiero powódka.

Nadto powódka wniosła o zasądzenie na rzecz działającego z urzędu pełnomocnika powódki kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu, które nie zostały zapłacone ani w całości ani w części.

W uzasadnieniu pozwu podano, że pozwana w dniu 21 listopada 2020 r. bez wiedzy i zgody powódki dokonała ekshumacji jej zmarłego ojca: E. N. (1) z rodzinnego grobu i przeniesienia jego szczątków do innego grobowca zlokalizowanego na tym samum cmentarzu. Jak powódka ustaliła, w dniu 18 września 2020 r. pozwana złożyła do Państwowego Powiatowego Inspektoratu Sanitarnego w N. wniosek o wydanie pozwolenia na ekshumację jej zmarłego męża E. N. (1). Do wniosku załączono pełnomocnictwa kilku członków najbliższej rodziny zmarłego, jednakże z pominięciem samej powódki, która o zamiarze ekshumacji nie została w ogóle poinformowana. W dniu 28 września 2020 r. organ wydał decyzję o zezwoleniu pozwanej na ekshumację zwłok ojca powódki i pochowania ich w innym grobie na terenie tego samego cmentarza — tj. Cmentarza Komunalnego w N., powódka wiedzy o tym postępowaniu jednak nie posiadała. Niezależnie od tego powódka dodała, że w grobie rodzinnym w grudniu 2016 r. złożone zostały również szczątki jej wnuka, który zmarł w wyniku poronienia. Okoliczność ta była kolejnym, poza śmiercią ojca, niezwykle trudnym przeżyciem, z jakim w ostatnich latach musiała zmierzyć się powódka i fakt naruszenia spoczynku jej wnuka przywołał to bolesne doświadczenie. Powódka ma nadto świadomość, że w ten sposób przełamana została ostatnia wola jej ojca co do złożenia jego szczątków w grobie rodzinnym. Na uwagę zasługuje fakt, że powódkę łączyła z ojcem szczególna, bardzo bliska więź. Jednym z efektów tego stanu rzeczy było sporządzenie przez E. N. (1) testamentu, w którym uczynił on powódkę swoją jedyną spadkobierczynią. W takiej sytuacji potajemne, z jej perspektywy, przeniesienie szczątków ojca do innego grobu było szczególnie bolesne. W sprawie niniejszej nie ulega wątpliwości, że pozwana o zgodę do powódki nie występowała. Podjęła indywidualną decyzję o przeniesieniu zwłok swojego męża do innego, nowo zakupionego grobu. Nie liczyła się z uczuciami powódki, jak również z uczuciami krewnych po stronie męża. Pozwana nie liczyła się również z ostatnią wolą zmarłego E. N. (1), który jeszcze za życia w sposób jednoznaczny wyraził swoją wolę, by jego doczesne szczątki złożone zostały w rodzinnym grobie, obok szczątków jego rodziców. W tym celu krótko przed śmiercią podjął on kroki związane z przygotowaniem grobowca, zlecił wykonanie nowego podpiwniczenia a także zamówił w zakładzie kamieniarskim nowy pomnik, przy czym umarł przed realizacją tego zamierzenia. W odniesieniu do roszczenia dotyczącego zapłaty kwoty 50.000 zł tytułem zadośćuczynienia za naruszenie dóbr związanych ze spokojnym oddawaniem czci zmarłym członkom rodziny - ojcu oraz wnukowi powódki, powódka wskazała, że w niniejszej sprawie doszło do naruszenia dóbr osobistych powódki i na skutek tego naruszenia doznała ona dotkliwej krzywdy (w postaci głębokiego dyskomfortu psychicznego). Zdaniem powódki nie można tu też pominąć okoliczności takich jak: szybka i zdecydowana reakcji powódki na zaistniałe naruszenie, istotne utrudnienia w sprawowaniu kultu zmarłych członków rodziny (ojca oraz wnuka), a także częstotliwość odwiedzin ich grobu. Aspekty te uzasadniają przekonanie, że kwotą odpowiednią w rozumieniu art. 448 k.c., tj. adekwatną okoliczności niniejszej sprawy, w tym doznanych przez powódkę krzywd, jest kwota 50.000 zł.

W odpowiedzi na pozew M. N. (1) wniosła o oddalenie powództwa w całości i zasądzenie na jej rzecz kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa adwokackiego według norm przepisanych.

Argumentując swoje stanowisko pozwana przyznała, że w dniu 18 września 2020 roku złożyła u państwowego Powiatowego Inspektora Sanitarnego w N. wniosek o zezwolenie na ekshumację zwłok swojego męża E. N. (1) w celu pochowania ich na tym samym cmentarzu, lecz w innym grobie, przygotowanym dla niej i dla jej męża, tj. E. N. (1). W rzeczonym wniosku wskazała dane wszystkich osób uprawnionych do pochowania zwłok, tj. dzieci zmarłego, tym powódki L. B.. Do przedmiotowego wniosku pozwana załączyła 3 pełnomocnictwa od swoich dzieci, nie załączyła natomiast do akt pełnomocnictwa od powódki L. B., albowiem takiego dokumentu nie posiadała. Składając przedmiotowy wniosek pozwana poinformowała organ o braku dokumentu od powódki. Właściwy organ, nie zwracając się o uzupełnienie wniosku ani o złożenie jakichkolwiek dodatkowych wyjaśnień, wydał decyzję o zezwoleniu M. N. (1) na ekshumację zwłok męża w celu ich przeniesienia i pochowania w grobie obrębie tego samego cmentarza. Pozwana zaprzeczyła, jakoby przeniesienie zwłok E. N. (2) było przełamaniem ostatniej woli zmarłego. Na kilka lat przed śmiercią M. N. (1) wraz z jeszcze wówczas żyjącym mężem E. N. (1) podjęli rozmowy dotyczące wspólnego pochówku i było dla nich oczywistym, że po śmierci spoczną oni w jednym grobie. W celu wspólnego pochówku wykupili miejsce pod grób na okres 99 lat, na dwóch miejscach grzebalnych. Niedługo po śmierci męża rozpoczęła starania o wybudowanie na swój koszt nowego pomnika upamiętniającego wszystkie pochowane w grobie wówczas osoby. Po rozpoczęciu prac zleconych przez M. N. (1) a polegających na postawieniu nowego nagrobka, powódka L. B. z niezrozumiałych powodów zabroniła matce jakiejkolwiek ingerencji na grobie ojca, uzurpując prawo do wyłącznego decydowania o nim. Powódka nie wyraziła zgody by w tym grobie została pochowana pozwana i zażądała wstrzymania wszelkich prac, które były już na znaczny etapie zaawansowania. Grób został przykryty jedynie deskami i zabezpieczony folią oraz w takim sanie funkcjonował do czasu przeniesienia zwłok E. N. (1) do nowego grobu. Powódka przez wiele lat nie podjęła żadnych kroków by przedmiotowy grób zamknąć czy też wykonać nawy nagrobek przez co E. N. (1) spoczywał w rozkopanym grobie, co było nie do przyjęcia przez pozwaną, dla której moralnym obowiązkiem było by jej mąż miał godne miejsce wiecznego spoczynku. Decyzja o złożeniu wniosku o ekshumację zwłok męża podyktowana była jedynie chęcią zapewnienia mu spokojnego i odpowiadającego miejscowym zwyczajom miejsca złożenia zwłok, na co powódka nie wyraziła zgody. Pozwana dopełniła przy tym wszelkich formalności. Cała procedura ekshumacji zwłok E. N. (1) i ich przeniesienie do nowego miejsca pochówku w obrębie tego samego cmentarza, mimo później zaistniałej wadliwości z winy (...) w N., została wykonana prawidłowo, z poszanowaniem jego zwłok i miejsca dotychczasowego pochówku. Odnosząc się do wysuniętego roszczenia o zapłatę zadośćuczynienia pozwana zakwestionowała zarówno jego zasadność, jak wysokość, która została ustalona bez jakichkolwiek podstaw. Zamiarem powódki zdaniem pozwanej jest jedynie dokuczenie marce, z uwagi na zaistniały konflikt, jak również odzyskanie kwoty, którą powódka musiała zapłacić pozwanej tytułem zachowku po zmarłym ojcu. Wbrew twierdzeniom strony powodowej pozwana M. N. (1) działała w zamiarze uczczenia pamięci męża E. N. (1), który winien zostać godnie pochowany i mieć zapewnione godne i odpowiadające miejscowym zwyczajom miejsce pochówku. Nie można również mówić o zadośćuczynieniu finansowym za doznaną krzywdę, w sytuacji kiedy obecnie zwłoki E. N. (1) są złożone w zamkniętym grobie, wykonanym zgodnie z przyjętymi miejscowymi zwyczajami, zaś powódka ma możliwość odwiedzania grobu ojca w każdym czasie.

Na rozprawie poprzedzającej wydanie wyroku strony podtrzymały twierdzenia oraz wnioski i zarzuty sformułowane w pozwie i odpowiedz na pozew

Sąd ustalił następujący stan faktyczny:

E. N. (1) był mężem pozwanej. Zmarł 4 lipca 2014 roku. Został pochowany na cmentarzu komunalnym w N. przy ul. (...).

Powódka jest córką zmarłego E. N. (1) i pozwanej.

E. N. (1) oraz pozwana mieli wspólnie czworo dzieci. Poza powódką L. B. są to: M. N. (2), B. N. (1) i P. N..

(okoliczności niesporne, potwierdzone treścią wniosku o wydanie zezwolenia na ekshumację z 18.09.2020 r. – k. 7-11)

W dniu 18 września 2020 roku powódka złożyła do Państwowego Powiatowego Inspektora Sanitarnego w N. wniosek o zezwolenie na ekshumację zwłok swojego męża E. N. (1) w celu pochowania ich na tym samym cmentarzu, lecz w innym grobie.

We wniosku powódka wskazała dane osób uprawnionych do pochowania zwłok, tj. dzieci zmarłego E. N. (1): syna M. N. (2), córki B. N. (2), syna P. N. oraz powódki L. B.. Jako miejsce zamieszkania powódki pozwana wskazała adres przy ul. (...) w N.. Do przedmiotowego wniosku pozwana załączyła 3 pełnomocnictwa od swoich dzieci M. N. (2), B. N. (2) i P. N.. Pozwana nie załączyła do akt pełnomocnictwa od powódki L. B..

We wniosku (w części E.) znalazło się natomiast podpisane przez powódkę oświadczenie, zgodnie z którym po pierwsze we wniosku wymieniono wszystkich pozostałych członków rodziny uprawnionych do współdecydowania w sprawie ekshumacji zgodnie z art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach o chowaniu zmarłych, oraz że niże podpisanej nie jest wiadomo, aby w sprawie tej toczył się jakikolwiek spór sądowy, po drugie, treść wniosku odpowiada stanowi faktycznemu i prawnemu oraz, że niżej podpisanej nie są znane okoliczności mogące stać w sprzeczności z pozytywnym rozstrzygnięciem wniosku, a w szczególności dotyczące stanowiska pozostałych osób uprawnionych do złożenia wniosku o wydanie zezwolenia na ekshumację zwłok.

W przygotowaniu i składaniu potrzebnych w przedmiotowej sprawie dokumentów pomagał M. N. (1) syn M. N. (2). Jako miejsce zamieszkania powódki podano adres przy ul. (...), ponieważ powódka uzyskała wcześniej sądownie dostęp do znajdującego się pod tym adresem lokalu. W rzeczywistości powódka przy ul. (...) jednak nie mieszkała.

Z uwagi na prowadzone spory sądowe pozwana miała świadomość negatywnego stanowiska powódki w sprawie dotyczącej miejsca pochówku E. N. (1). Ze strony M. N. (1) powódka L. B. nie otrzymała jednak żadnej informacji o zamiarze przeprowadzenia ekshumacji.

(dowód: wniosek o wydanie zezwolenia na ekshumację z 18.09.2020 r. wraz z pełnomocnictwami – k. 7-13, częściowe zeznania świadka M. N. (2) – k. 60-61, czas: 00:56:34 – 01:27:33 rozprawy z 25.03.2022 r., nagranie protokołu rozprawy z 14.03.2017 r. w sprawie do sygn. akt(...) Sądu Rejonowego w N. (...), czas: od 21:54 do 22:12)

Decyzją z 28 września 2020 r., znak: (...), Państwowy Powiatowy Inspektor Sanitarny w N. zezwolił M. N. (1) na ekshumację zwłok E. N. (1) w celu ich przeniesienia i pochowania w grobie rodzinnym obrębie tego samego cmentarza. W decyzji wskazano, że ekshumacja ma się odbyć w okresie od 16 października 2020 r. do 15 kwietnia 2021 r. oraz oznaczono środki ostrożności i zasady, z zachowaniem których czynności te powinny były się odbyć.

W uzasadnieniu decyzji podano, że w trakcie prowadzonego postępowania administracyjnego strony nie wnosiły żadnych dodatkowych zadań oraz nie składały nowych dowodów. Odpis decyzji doręczono wyłącznie adresatowi decyzji, czyli pozwanej. Wobec ustalenia, że w terminie 14 dni od doręczenia decyzji pozwanej, tj. od dnia 5 października 2020 r. do dnia 19 października 2020 r. nie wpłynęło odwołanie w przedmiotowej sprawie, organ stwierdził, że decyzja ta stała się prawomocna z dniem 20 października 2020 roku.

(dowód: decyzja z 28.09.2020 r. – k. 14-17, potwierdzenie odbioru – k. 17, notatka ze stwierdzeniem prawomocności z 20.10.2020 r. – k. 18)

W oparciu o powyższą decyzję pozwana zleciła przeprowadzenie ekshumacji zwłok męża zewnętrznej firmie, która z kolei zadanie to powierzyła grabarzowi J. G.. Ekshumacja została przeprowadzona w dniu 21 listopada 2020 roku. Zwłoki E. N. (1) przeniesione zostały do kwatery 60/2a na tym samym cmentarzu komunalnym w N.. Nowa kwatera, jako grób dla 2 osób, wykupiona została przez M. N. (1) 11 lipca 2020 roku.

(dowód: oświadczenie pozwanej z 10.102.2020 r. – k. 24, zaświadczenie administracji cmentarza komunalnego w N. – k. 25)

Już na kilka lat przed śmiercią E. N. (1) oraz M. N. (1) podjęli rozmowy dotyczące wspólnego pochówku. Ostatecznie małżonkowie podjęli decyzję o wykorzystaniu w tym celu grobu, w którym spoczywali już rodzice E. J. N. zmarły w 1973 r. oraz A. N. zmarła w 1985 roku. W celu wspólnego pochówku E. N. (1) w dniu 1 kwietnia 2014 r. wykupił na okres 99 lat miejsce pod grób murowany na dwóch miejscach grzebalnych, oznaczone jako kwatera (...). Miejsce opisano w dokumentacji prowadzonej przez Administrację Cmentarza Komunalnego jako grobowiec rodzinny - E. N. (1).

Z zaświadczenia Administracji Cmentarza Komunalnego w N. wynika z kolei, że w dniu 15 maja 2017 r. kwatera nr 8 na starym cmentarzu komunalnym przy ul. (...), objęta została podaniem o wykup M. N. (3).

(dowód: faktura VAT z 01.04.2014 r. – k. 5; oświadczenie administracji cmentarza komunalnego z 05.11.2021 r. – k. 6; zeznania świadka M. S. – k. 60, czas: 00:32:01-00:55:25 rozprawy z 25.03.2022 r.)

Po nabyciu miejsca w kwaterze nr 8-41 na cmentarzu komunalnym E. N. (3) zlecił tam G. S. budowę grobowca. W ramach tych prac w maju 2014 r. urządzona została piwnica. Pozostałe prace związane z wykonaniem grobowca te nie zostały na ten czas dokończone.

Z tego też powodu grób, w którym po raz pierwszy po śmierci pochowany został E. N. (3), po pogrzebie zabezpieczony został jedynie tymczasowo poprzez owinięcie elementów wystających ponad powierzchnię gruntu czarną folią.

Bezpośrednio po pochówku E. N. (1) powódka L. B. próbowała doprowadzić do dokończenia budowy nagrobka. Okazało się jednak, że z G. S. nie została przez E. N. (1) rozliczona jeszcze część prac związanych z wykonaniem samej piwnicy. Wykonawca otrzymał od E. N. (1) zaliczkę w kwocie 3000 zł, swoją pracę wycenił zaś na 8000 zł, wobec czego zażądał przed przystąpieniem do dalszych prac wypłaty kwoty 5000 zł. Dokończenie grobowca miało kosztować dalsze 15.000 zł. Na to pozostałe dzieci i żona E. N. (1) nie wyrazili zgody.

Kilka tygodni później pozwana wynajęła własnego kamieniarza, który miał dokończyć budowę nagrobka. Zlecone przez nią prace nie zostały wykonane, ponieważ powódka L. B. złożyła w tej kwestii sprzeciw do administracji cmentarza.

Przez lata utrzymaniem grobowca zajmowała się powódka L. B.. Systematycznie zmywała brud z pokrywającej pokrywę folii, stawiała na nim kwiaty i zdjęcia, paliła znicze. Trzy razy wymieniała też samą folię, a blachę falistą zabezpieczającą pokrywę z desek zastąpiła pleksą, żeby można było stawiać na niej znicze. Grobowiec był niedokończony, sam grób nie był jednak zaniedbany.

Powódka o przeprowadzonej ekshumacji zwłok ojca dowiedziała się od znajomej Z. B., która zadzwoniła do niej informując, że na grobowcu jest bałagan i nieporządek. Z obserwacji Z. B. wynikało, że folia była cała, niepotargana, przy samej posadzce było widoczne nacięcie, ale nie było widać, że grób był otwierany czy rozbierany. Porozrzucane było jednak to wszystko, co znajdowało się na pokrywie grobowca.

Powódka nie była w stanie pogodzić się z tym, że bez jej zgody i wiedzy szczątki ojca przeniesione zostały do innej kwatery. Była tym oburzona. Bardzo cierpiała z tego powodu, z ojcem, który miał problem z alkoholem, pozostawała w dobrych relacjach. Nadal czuje się też upokorzona całą sytuacją. Nie podejmowała jednak w związku z tą sprawą żadnego leczenia czy terapii. Ma dorosłe już dzieci, jest w trakcie sprawy rozwodowej.

Z matką powódka pozostaje w konflikcie, który zapoczątkował się jeszcze przed śmiercią ojca. Ponieważ ojciec ustanowił powódkę spadkobiercą testamentowym, zmuszona została ona zaspokoić roszczenie matki zachowek. Toczy też z matką spór dotyczący zniesienia współwłasności.

Z mieszkania przy ul. (...) w N. powódka została eksmitowana 24 kwietnia 2019 roku. Od tego czasu jest osobą bez stałego miejsca zamieszkania, pomieszkując na zmianę u kolegi i koleżanek. Pisma sądowe w sprawie prowadzonej w N. wysyłane są jej na poprzedni adres przy ul. (...), a listonosz każdorazowo dzwoni do niej, kiedy ma dla niej przesyłkę. Dlatego taki też adres podała w pozwie inicjującym niniejsze postępowanie sądowe.

W nowym miejscu pochówku E. N. (1) ma obecne zrobiony granitowy nagrobek.

(dowód: zeznania świadka Z. B. – k. 59-60, czas: 00:12:04-00:29:49 rozprawy z 25.03.2022 r., zeznania świadka M. S. – k. 60, czas: 00:32:01-00:55:25 rozprawy z 25,03,2022 r., częściowe zeznania świadka M. N. (2) – k. 60-61, czas: 00:56:34 – 01:27:33 rozprawy z 25.03.2022 r., zeznania powódki L. B. – k. 62, czas: 01:58:07-02:16:40 rozprawy z 25.03.2022 r. oraz k. 79-80, czas: 00:05:23-00:45:19 rozprawy z 29.04.2022 r., zdjęcie przedstawiające grobowiec bezpośrednio przez ekshumacją – k. 44, zdjęcia nr 1-10 przedstawiające zabezpieczony folią grobowiec E. N. (4) na przestrzeni kolejnych lat w okresie od pochówku do ekshumacji – k. 76, zdjęcie przedstawiające nagrobek w obecnym miejscu pochówku E. N. (1) – k. 77)

Postanowieniem z dnia 29 stycznia 2021 r. Państwowy Powiatowy Inspektor Sanitarny w N. na wniosek L. B. wznowił postępowanie w sprawie decyzji ostatecznej o zezwoleniu M. N. (1) na ekshumację zwłok małżonka z dnia 28 września 2020 roku. W uzasadnieniu stwierdził, że L. B. nie brała udziału w postępowaniu bez własnej winy.

Kolejnym postanowieniem z 17 marca 2021 r. Państwowy Powiatowy Inspektor Sanitarny w N. zawiesił postępowanie wszczęte na wniosek z 18 września 2020 r. do czasu rozstrzygnięcia sporu pomiędzy osobami uprawnionymi do ekshumacji przez właściwy sąd cywilny.

(dowód: postanowienie o wznowieniu postepowania z 29.01.2021 r. – k. 19-20; postanowienie o zawieszeniu postępowania z 17.03.2021 r. – k. 21-23)

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił w oparciu o przywołane dokumenty zalegające w aktach sprawy, zeznania świadków oraz zeznania strony powodowej.

Treść przedłożonej dokumentacji, nagrań i fotografii co do zasady nie budziła wątpliwości Sądu i generalnie nie była kwestionowana przez strony. Na rozprawie w dniu 25.03.2022 r. powódka sama przyznała, że zdjęcia na k. 26 i 27 przedstawiające wnętrze grobu wykonała w czerwcu 2021 r., kiedy zmieniała folię (k. 61, czas: 01:34:57). Nie mogły zatem stanowić dowodu na to, jak wyglądał przedmiotowy grobowiec bezpośrednio po przeprowadzeniu ekshumacji w dniu 21 listopada 2020 roku. Kolorowa wersja jednego z tych zdjęć przedłożona została za pismem z 5 kwietnia 2022 r. (zdjęcie 11 – k. 76).

Zeznania świadków Z. B. i M. S. Sąd uznał w całości za wiarygodne. Osoby te zeznawały szczerze i obiektywnie. Krytycznie odnieść należało się natomiast do części zeznań świadka M. N. (2). W szczególności Sąd nie dał wiary tej części złożonych przez niego wyjaśnień, w której sugerował, że pozwana składając wniosek o zezwolenie na ekshumację wyraźnie zaznaczyła, że nie jest w stanie uzyskać zgody L. B., oraz że powiedziano jej, iż w tej sytuacji pracownicy urzędu sami wszystkim się zajmą. Sugestia ta nie tylko nie znajduje potwierdzenia w przedłożonych dokumentacja. Jest też wyraźnie sprzeczna z tym, co sama pozwana potwierdziła swoimi oświadczeniami zamieszczonymi w treści wniosku.

Także zeznania powódki Sąd uznał za wiarygodne, korespondują one z zeznaniami w/w świadków, poparte zostały też przedstawioną do akt dokumentacją.

Sąd pominął dowód przesłuchania pozwanej z uwagi na cofnięcie tego wniosku przez pełnomocnika pozwanej (k. 64-65).

Na zasadzie art. 235 ² § 1 pkt. 2 k.p.c. Sąd pominął też wniosek o przesłuchanie w charakterze świadka G. S., skoro okoliczności, na które świadek miał być przesłuchany, Sąd uznał za udowodniony zgodnie z twierdzeniem powódki.

Sąd zważył, co następuje:

W ustalonych okolicznościach faktycznych powództwo w zakresie roszczeń niemajątkowych podlegało oddaleniu jako pozbawione podstaw. W zakresie roszczeń majątkowych zasługiwało natomiast na częściowe uwzględnienie.

Przechodząc do merytorycznej oceny powództwa, należy przede wszystkim wskazać, że podstawę prawną żądań powódki upatrywać należy w przepisach art. 23 k.c. w zw. z art. 24 § 1 k.c. Zgodnie z art. 23 k.c. dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. O ochronie dóbr osobistych stanowi przepis art. 24 § 1 k.c., w myśl którego ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.

Z przepisu art. 24 § 1 k.c. , określającego zasady odpowiedzialności cywilnej niemajątkowej za naruszenie dóbr osobistych, wynika przy tym wszystkim, że sam fakt naruszenia dobra osobistego nie jest równoznaczny z przypisaniem odpowiedzialności za ten czyn. Odpowiedzialność osób naruszających dobra osobiste nie ma bowiem charakteru bezwzględnego. Odpowiedzialność ta jest wyłączona, jeżeli działanie sprawcy nie jest bezprawne. Za bezprawne uznaje się zaś zachowanie sprzeczne z normami prawa bądź z zasadami współżycia społecznego. Wobec wynikającego z art. 24 § 1 k.c. domniemania bezprawności – stosownie do art. 6 k.c. – ciężar udowodnienia braku bezprawności określonego działania spoczywa na osobie, która naruszyła dobra osobiste. Przesłanka bezprawności działania sprawcy naruszenia dóbr osobistych – zgodnie z przepisem art. 24 § 1 k.c. decydująca o przyznaniu uprawnionemu ochrony – ujmowana jest w prawie cywilnym szeroko. Przyjmuje się, że bezprawne jest każde działanie sprzeczne z normami prawnymi, a także z porządkiem prawnym oraz zasadami współżycia społecznego. W zasadzie działaniem bezprawnym jest każda czynność naruszająca dobra osobiste, jeżeli nie zachodzi jedna z okoliczności wyłączających tę przesłankę. Do okoliczności wyłączających bezprawność naruszenia dóbr osobistych na ogół zalicza się: 1) działanie w ramach porządku prawnego, tj. działanie dozwolone przez obowiązujące przepisy prawa, 2) wykonywanie prawa podmiotowego, 3) zgodę pokrzywdzonego (ale z zastrzeżeniem uchylenia jej skuteczności w niektórych przypadkach) oraz 4) działanie w obronie uzasadnionego interesu.

Zgodnie z art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. cmentarzach i chowaniu zmarłych, Dz.U.2020.1947 t.j. przewiduje możliwość ekshumacji zwłok i szczątków na umotywowaną prośbę uprawnionych do pochówku zwłok za zezwoleniem właściwego inspektora sanitarnego. Jako osoby uprawnione art. 10 ust. 1 powołanej ustawy, wymienia najbliższą rodzinę osoby zmarłej, a mianowicie pozostałego małżonka, krewnych zstępnych, wstępnych, bocznych do 4 stopnia pokrewieństwa oraz powinowatych w linii prostej do 1 stopnia.

Prawo do pochowania zwłok osoby zmarłej (wraz z prawem do ekshumacji) oraz do pamięci o niej – nie wpisuje się w zakres w/w ustawy ale stanowi dobro osobiste, chronione przepisami prawa cywilnego (art. 23 i 24 k.c.). Prawo to przysługuje osobom najbliższym zmarłego, niezależnie od katalogu osób wymienionych w powyższej ustawie.

W polskiej tradycji i kulturze kult pamięci osoby zmarłej znajduje szczególne miejsce. Z chwilą złożenia do grobu zwłok prawo do grobu obejmuje możliwość urządzenia m.in. jego wystroju, tworzenia okoliczności zmierzających do zachowania pamięci po zmarłym. W ramach uprawnień związanych z prawem do grobu mieści się zarówno możliwość decydowania o wyglądzie miejsca pochówku, decyzja kto obok już pochowanego ewentualnie ma w grobie spoczywać, o sposobie w jaki pamięć o zmarłym będzie pielęgnowana, jak też o tym, czy zwłoki mają być przeniesione na inne miejsce. Z tych też przyczyn dysponowanie grobem winno być otoczone szczególną wrażliwością, uwzględniającą nie tylko przepisy prawa, przyjęte zwyczaje, ale i uczucia bliskich. Jest to paradygmat elementarnej wiedzy i obyczaju w tej dziedzinie, oczywisty dla osób o jakiejkolwiek wrażliwości.

Wspólny charakter przewidzianych w cytowanych przepisach ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych uprawnień powoduje, że decyzje dotyczące realizacji kultu osoby zmarłej, której doczesne szczątki zostały złożone w grobie, w szczególności zmian w dotychczasowym sposobie jego sprawowania, w tym także ekshumacja szczątków danej osoby z grobu, w którym miejsce to osoba ta dzieliła z innymi krewnymi, powinny zapadać za zgodą wszystkich uprawnionych. Przy braku takiego konsensusu, każdy z nich może oczywiście ubiegać się o orzeczenie sądu, które zastąpi brak jednomyślności.

Pozwana z uwagi na chęć urządzenia zmarłemu mężowi pomnika, którego dokończenie na dotychczasowej kwaterze powódka skutecznie jej blokowała, podjęła działania zmierzające do umieszczenie zwłok E. N. (1) w innej kwaterze w obrębie tego samego cmentarza komunalnego. Otrzymała zgodę na ekshumację zwłok swojego męża i umieszczenie jej w wykupionym przez siebie miejscu pochówku. Zgoda ta została wyrażona bez uprzedniego poinformowania powódki o zamierzonych działaniach. Co więcej, w treści wniosku o zezwolenie na dokonanie ekshumacji pozwana, pozostając przecież z córką w jawnym sporze związanym z osobą E. N. (1) i pozostawionym przez niego majątkiem, nieprawdziwie oświadczyła, że treść wniosku odpowiada stanowi faktycznemu i prawnemu oraz, że nie są jej znane okoliczności mogące stać w sprzeczności z pozytywnym rozstrzygnięciem wniosku, a w szczególności dotyczące stanowiska pozostałych osób uprawnionych do złożenia wniosku o wydanie zezwolenia na ekshumację zwłok. Nie ulega wątpliwości, że pozwana o zgodę do powódki w ogóle nie występowała. Podjęła indywidualną decyzją o przeniesieniu zwłok swojego męża do nowej kwatery nie licząc się uczuciami córki. Powódka miała dobre relacje z ojcem, o czym świadczy chociażby powołanie jej przez niego do spadku w testamencie. Przez lata zajmowała się jego grobem, dbała o niego, z drugiej strony kwestionowała prace, jakie matka bez uzgodnień z nią próbowała podjąć celem dokończenia na tym miejscu nagrobka. W tej samej kwaterze spoczywali też jej dziadkowie oraz doczesne szczątki jej wnuczki. Zatem zasadne i konieczne było zwrócenie się do powódki z prośbą o wyrażenie zgody na ekshumację zwłok E. N. (1) i umieszczenie ich w nowym grobowcu. Pozwana nie jest jedyną dysponentką prawa do grobu swojego męża. Dlatego winna liczyć się ze zdaniem innych bliskich zmarłego, w szczególności, że chodziło o ważką sprawę, jaką jest otwarcie grobu stanowiącego miejsce pochówku większej ilości osób i zabranie zwłok ojca powódki w inne miejsce. Orzecznictwo Sądu Najwyższego i sądów powszechnych od lat stoi na stanowisku ochrony i nienaruszalności grobu, jako szczególnego prawa osób bliskich zmarłemu, nawet kosztem ich wzajemnych późniejszych celów i niejednokrotnie spornych relacji (patrz: wyrok SN z 13 II 1979, I CR 25/79, wyrok SA w Łodzi z 5 V 1992 I ACa 140/92). Pozwana swoim samowolnym działaniem to prawo powódki naruszyła. Dokonując ekshumacji zwłok swojego męża pozwana naruszyła dobra osobiste powódki w postaci jej prawa do sprawowania kultu osoby zmarłej.

Według zarysowanej w ostatnich latach linii orzeczniczej Sądu Najwyższego – ekshumacja zwłok jako sposób usunięcia skutków naruszenia dóbr osobistych (art. 24 k.c.) może mieć miejsce tylko wyjątkowo (w przypadkach szczególnych). Jest to najbardziej drastyczny i ostateczny sposób usunięcia skutków naruszenia szeroko pojętego prawa do grobu. Tendencja rozwojowa judykatury Sądu Najwyższego na przestrzeni kilku ostatnich dziesięcioleci przejawia się w wyraźnym dążeniu do maksymalnego ograniczenia stosowania tego środka ochrony w imię niezakłócania spokoju osób zmarłych. Kierunek ten Sąd uznaje za trafny.

Szczególny charakter żądania ekshumacji wymaga zatem stwierdzenia, że w konkretnym przypadku zachodzą okoliczności istotne i poważne względy, usprawiedliwiające taki sposób uczynienia zadość prawu pokrzywdzonego. W kolizji zasady niezakłócania miejsca spoczynku zmarłych z brakiem zgody osoby uprawnionej na pochowanie określonych zwłok, wskazana zasada wyraźnie dominuje. Uwzględnienie dokonania ekshumacji wymaga zatem szczególnie wnikliwej i rozważnej oceny, a także – wykazania wyjątkowych okoliczności. Już w takim sposobie oceny roszczenia zawiera się pewne ograniczenie, postawienie dochodzącemu tego roszczenia pokrzywdzonemu wymagań wyższych niż przeciętne (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 2003 r., I CKN 1453/00, LEX nr 79741; z dnia 16 czerwca 1998 r., I CKN 729/97, LEX nr 1219543; z dnia 17 lutego 2016 r., III CSK 84/15, LEX nr 1992040).

W ocenie Sądu, jakkolwiek pozwana naruszyła prawo powódki zakłócając jej prawo powódki do kultu po zmarłym ojcu i wywołując u niej negatywne przeżycia związane chociażby z koniecznością poszukiwania obecnego miejsca spoczynku zmarłego czy wyjaśniania sobie i osobom trzecim zaistniałego stanu rzeczy, to jednak zważywszy na sposób i okoliczności w jakich doszło do tego naruszenia (w tym postawę i motywy, którymi kierowała się pozwana, charakter więzi łączącej ją ze zmarłym mężem, podjęte z nim dużo wcześniej decyzje związane zamiarem ustalenia wspólnego miejsca spoczynku, czy uzyskanie zgody inspektora sanitarnego) – Sąd nie dostrzega wystarczających przesłanek do uwzględnienia żądania ekshumacji. Tym bardziej, że chodzi tutaj o ponowną ekshumację tych samych zwłok w niedługim odstępie czasu – co niewątpliwie stanowiłoby znaczne zakłócenie spokoju zmarłej. Odnotować trzeba, że zmarły spoczywa w obrębie tego samego cmentarza, w kompletnie urządzonym grobowcu, sama zaś powódka nie ma żadnych ograniczeń w sprawowaniu kultu zmarłego w tym nowym miejscu. Wskazany przez powódkę sposób usunięcia skutków naruszonego dobra uznać należało zatem za nieadekwatny do sposobu i okoliczności tego naruszenia. Uznać należało tym samym priorytet zasady niezakłócania spokoju zmarłego (ponownie) nad prawem powódki do współdecydowania o pochowaniu ojca w konkretnej kwaterze.

Mając jednakże na względzie fakt, że doszło do naruszenia dóbr osobistych powódki i na skutek tego naruszenia doznała ona określonej krzywdy (w postaci dyskomfortu psychicznego), Sąd uznał za zasadne zasądzenie na jej rzecz stosownej kwoty pieniężnej tytułem zadośćuczynienia (art. 24 § 1 k.c. w zw. z art. 448 k.c.). Pomimo przedstawionej w pozwie argumentacji odnośnie znacznego stopnia pokrzywdzenia, z dokonanych w sprawie, także w oparciu o zeznania samej powódki, ustaleń nie wynika, by rozmiar krzywdy powódki oceniać w kategorii krzywdy w stopniu znacznym. Niewątpliwie trudno jest przy tym w ogóle wycenić krzywdę wynikającą z naruszenia dóbr osobistych, każdy przypadek powinien być indywidualizowany z uwzględnieniem wszystkich okoliczności sprawy. Wprowadzenie do przepisu art. 448 k.c. klauzuli ”odpowiedniej sumy” pozostawia sądowi orzekającemu margines uznaniowości, co do wysokości zasądzanej kwoty. Co istotne w rozpoznawanej sprawie, jest on dodatkowo wzmocniony fakultatywnym charakterem tego przyznania („sąd może”), co wskazuje na konstrukcję należnego zadośćuczynienia dopiero po przekroczeniu pewnego poziomu krzywdy. Swoboda ta, zwana prawem sędziowskim, nie oznacza dowolności, gdyż przyznanie odpowiedniej sumy tytułem kompensacji krzywdy, jak i jej odmowa, muszą być osadzone w stanie faktycznym sprawy i jeżeli jest sporządzane uzasadnienie powinny okoliczności te znaleźć obiektywny wyraz w motywach wyroku. Przy ocenie czy rekompensata powinna przyjąć formę zadośćuczynienia pieniężnego z pewnością nie można opierać się jednak wyłącznie na subiektywnych odczuciach poszkodowanego. Ciężar dowodu krzywdy obciąża powódkę, gdyż to ona z faktu naruszenia jej dóbr określone skutki prawne.

Z dokonanych w sprawie ustaleń wynika, że upokorzenie i oburzenie, na które powódka się powołuje, nie doprowadziły u niej do poważniejszych problemów natury emocjonalnej czy psychicznej. Ponadto jak już nadmieniono, powódka nie doznała istotnych utrudnień w sprawowaniu kultu zmarłego ojca, a szczątki zmarłego po latach z mało reprezentacyjnej kwatery przeniesione zostały do odpowiadającego ustalonym zwyczajom grobowca, którego koszty wykonania w całości wzięła na siebie pozwana. Nowe miejsce pochówku ojca znajduje się na tym samym cmentarzu, a pozwana nie zabrania powódce uczęszczać na nowo urządzony grób ojca, nie utrudnia jej też oddawaniu się modlitwom przy jego grobie. Sam dostęp do grobu powódka ma nieograniczony. Poczynione w sprawie ustalenia nie dały podstaw do przyjęcia, że przeprowadzona na zlecenie pozwanej ekshumacja faktycznie doprowadziła w sposób szczególny do naruszenia miejsca spoczynku wnuka powódki. W żadnym razie nie potwierdziło się też, aby szczątki dziecka w wyniku przeprowadzonej ekshumacji pozostały w otwartym, niezabezpieczonym grobie. W tych wszystkich okolicznościach Sąd doszedł do przekonania, że kwotą odpowiednią w rozumieniu art. 448 k.c., tj. adekwatną do okoliczności niniejszej sprawy i doznanej przez powódkę krzywdy jest kwota 5000 zł. W ocenie Sądu rozmiar krzywdy, jakiej doznała powódka, nie usprawiedliwia żądania zasądzenia od matki zadośćuczynienia wyższej wysokości.

O kosztach postępowania apelacyjnego orzekł Sąd na mocy art. 100 zd. 2 i art. 102 k.p.c. Powódka wygrała jedynie w nieznacznej części. Mając na uwadze charakter dochodzonych roszczeń oraz fakt, że zasądzona kwota została by pochłonięta przez należne koszty procesu obliczone według zasady odpowiedzialności za wynik sprawy, a także kierując się dość trudną sytuacją materialną powódki, która dała Sądowi Okręgowemu w sprawie I Co 59/21 podstawy do zwolnienia jej z całości kosztów sądowych, Sąd postanowił odstąpić od obciążania jej kosztami w zakresie oddalonej części powództwa.

O kosztach wynagrodzenia ustanowionych z urzędu pełnomocników stron, orzekł na podstawie § 2 i § 4 ust. 3 oraz § 8 pkt. 5 oraz § 14 ust. 1 pkt. 2 obowiązującego rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 października 2016 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu (Dz. U. z 2019 r., poz. 18 tj.). Koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu w sprawach przy wartości przedmiotu sporu do 50.000 zł wynosi 2.400 zł oraz w sprawach o ochronę dóbr osobistych w wysokości 360 zł. Łączną kwotę 2.760 zł należało powiększyć o podatek VAT. Całość wynagrodzenia adwokackiego za pomoc udzieloną powódce z urzędu przyznana została pełnomocnikowi nie od przeciwnika, lecz ze środków Skarbu Państwa. W tej sytuacji przepisy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz.U. 2015 poz. 1800, tj.), nie mogły w sprawie znaleźć zastosowania.

Rafał Obrzud