Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

UZASADNIENIE

wyroku z dnia 27 marca 2025 r.

1.  Z uwagi na fakt, że wartość przedmiotu sporu w tej sprawie nie przekraczała 4 tys. zł, uzasadnienie wyroku ograniczono do wyjaśnienia podstawy prawnej rozstrzygnięcia (art. 505 ⁸ § 4 k.p.c.).

2.  Powództwo podlegało oddaleniu jako niezasadne.

3.  Po pierwsze, Sąd nie podziela wykładni przepisów zawartych w ustawie z dnia 20 lipca 2018 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (dalej: Prawo o szkolnictwie wyższym), przedstawionej w niniejszej sprawie przez stronę powodową. W ocenie sądu doktorantce, która pobierała stypendium doktoranckie przez okres 4 lat studiów, i w tym czasie nie złożyła wniosku o zawieszenie kształcenia z uwagi na ciążę i urodzenie dziecka, nie przysługuje uprawnienie do pobierania stypendium w okresie zawieszenia kształcenia, do którego doszło po wspomnianym okresie 4 lat (z uwagi na przedłużenie terminu na złożenie rozprawy doktorskiej). Po drugie, zmianę powództwa – poprzez oparcie go na alternatywnym, odmiennym od przedstawionego w pozwie, stanie faktycznym, a w konsekwencji i na innej podstawie prawnej – należało uznać w tej sprawie za niedopuszczalną i bezskuteczną (art. 505 ⁴ § 1 k.p.c.). Po trzecie, nawet gdyby uznać, że dokonana przez powódkę w replice z dnia 16 października 2024 r. modyfikacja powództwa, tj. oparcie go na ewentualnej podstawie faktycznej i prawnej, była dopuszczalna, to należało stwierdzić, że również i w tym zakresie powództwo podlegałoby oddaleniu jako niewykazane.

Droga sądowa

4.  Jakkolwiek dopuszczalność drogi sądowej w niniejszej sprawie nie była przedmiotem sporu między stronami, tak jednak nadmienić należy, że sąd zbadał ją z urzędu (art. 199 § 1 pkt 1 w zw. z art. 2 § 1 w zw. z art. 1 k.p.c.) i stwierdził, że brak jest podstaw do uznania, aby sprawa nie miała charakteru sprawy cywilnej, co nakazywałoby odrzucenie pozwu.

5.  Powódka A. S. dochodziła w tej sprawie od pozwanego – Instytutu (...) P. (...) z siedzibą w W. zapłaty kwoty 2 532,62 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 11 marca 2024 r.

6.  Kwoty tej powódka dochodziła tytułem niewypłaconego jej, w ocenie powódki bezpodstawnie, stypendium doktoranckiego za okres od 11 marca 2024 r. do 31 marca 2024 r., powołując się na dokonaną przez siebie wykładnię przepisów art. 206 i 209 Prawo o szkolnictwie wyższym, odmienną od wykładni strony pozwanej.

7.  Ponadto w replice do odpowiedzi na pozew powódka wskazała (k. 47), że „jedynie z ostrożności, na wypadek wyłożenia przez sąd odmiennego stanu prawnego, powódka wskazuje, że brak złożenia przez nią przed upływem 4-letniego okresu kształcenia w szkole doktorskiej pozwanego formalnego wniosku o zawieszenia kształcenia (…) był spowodowany zawinionymi działaniami i zaniechaniami pozwanego”. Jako alternatywną podstawę prawną powództwa – podniesioną dopiero w replice do odpowiedzi na pozew – należało zatem uznać przepis z art. 415 k.c. (czy też art. 417 k.c.).

8.  Już powyższa okoliczność wskazuje na dopuszczalność drogi sądowej w tej sprawie – niewątpliwie bowiem roszczenie o zapłatę, opierane reżimie odpowiedzialności deliktowej, nawet jeśli uznać, że zmiana powództwa była w tym zakresie niedopuszczalna i bezskuteczna, stanowi sprawę cywilną. Jednakże nawet gdyby powódka nie wskazała w tej sprawie alternatywnej podstawy faktycznej i prawnej powództwa, należałoby uznać, że sprawa ma charakter sprawy cywilnej (art. 1 k.p.c.).

9.  Powódka od października 2019 r. jest doktorantką (studia stacjonarne) w Szkole Doktorskiej A. Instytutów P. (...) – szkole doktorskiej w rozumieniu art. 198 ust. 5 Prawa o szkolnictwie wyższym. Szkołę tą tworzy 9 instytutów naukowych P. (...), w tym Instytut (...) P. (...). Instytut (...) pełni w tej szkole doktorskiej rolę jednostki wiodącej.

10.  Instytut (...) P. (...) jest osobą prawną (art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o P. (...), dalej: „ustawa o P.), podstawową jednostką naukową P. (...) (art. 42 ustawy o P.) – państwowej instytucji naukowej (art. 1 ust. 1 ustawy o P.), do którego zadań należy prowadzenie działalności naukowej, w szczególności istotnej dla rozwoju kraju, upowszechnianie oraz wdrażanie wyników tej działalności (art. 50 ust. 1 ustawy o P.). Instytut (...) jest instytutem naukowym, o którym mowa w art. 7 ust. 1 pkt 4 Prawa o szkolnictwie wyższym, tworzącym system szkolnictwa wyższego i nauki, obok uczelni, P., instytut badawczych i innych podmiotów wymienionych w art. 7 ust. 1 wspomnianej ustawy, posiadającym uprawnienia do nadania stopnia doktora i prowadzenia szkół doktorskich (art. 185 ust. 1 Prawa o szkolnictwie wyższym, art. 198 Prawa o szkolnictwie wyższym, art. 50 ust. 3 pkt 1 ustawy o P.). Organami Instytutu S. P. jest dyrektor i rada naukowa (art. 52 ustawy o P.).

11.  Instytut występuje w stosunkach prawnych we własnym imieniu i działa na własny rachunek (art. 46 ust. 1 ustawy o P.). Instytut działa na podstawie statutu, który uchwala rada naukowa instytutu, a który zatwierdza Prezes P. (art. 51 ust. 1 ustawy o P.).

12.  Dyrektor instytutu kieruje bieżącą działalnością instytutu, odpowiada za gospodarowanie mieniem, odpowiada za wyniki działalności instytutu, tworzy szkoły doktorskie (art. 54 ust. 1 i ust. 1a ustawy o P.). Co istotne, dyrektor instytutu – w przeciwieństwie do Prezesa P. – nie ma, zgodnie z ustawą, kompetencji do wydawania decyzji administracyjnych (art. 22 ust. 4 ustawy o P., a contrario).

13.  Zgodnie z art. 198 ust. 5 Prawa o szkolnictwie wyższym,, szkoła doktorska może być prowadzona wspólnie przez uczelnie akademickie, instytuty (...), instytuty badawcze, instytuty międzynarodowe lub (...), z których każde posiada kategorię naukową A+, A albo B+ albo uprawnienie nadane w trybie określonym w art. 226a ust. 1 w co najmniej 1 dyscyplinie. Szczegółowy podział zadań związanych z prowadzeniem szkoły doktorskiej oraz sposób ich finansowania określa umowa zawarta w formie pisemnej, która wskazuje również podmiot odpowiedzialny za wprowadzanie danych do systemu, o którym mowa w art. 342 ust. 1, i uprawniony do otrzymania środków finansowych na wspólne kształcenie w szkole doktorskiej.

14.  W uchwale z 22 października 2010 r., III CZP 74/10, Sąd Najwyższy wskazał, że w sprawie z powództwa szkoły wyższej przeciwko osobie fizycznej o świadczenie pieniężne obejmujące wypłacone jej stypendium doktoranckie, do którego zwrotu osoba ta została zobowiązana na podstawie § 14 ust. 1 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 25 maja 2005 r. w sprawie warunków i trybu organizowania, prowadzenia i odbywania studiów doktoranckich oraz przyznawania i zwrotu stypendiów doktoranckich (Dz.U. Nr 115, poz. 964) nie jest dopuszczalna droga sądowa.

15.  Szkoła Doktorska A. Instytutów Państwowej Akademii (...) została założona przez dziewięć instytutów: Instytut (...), Instytut (...), Instytut (...) P., Instytut (...) P., Instytut (...) i A. B. P., Instytut (...), Instytut (...), Instytut (...), Instytut (...). W Szkole (...) Instytut (...) pełni rolę jednostki wiodącej.

16.  Uprawnienie doktoranta do otrzymywania stypendium doktoranckiego wynika z art. 209 ust. 1 Prawa o szkolnictwie wyższym. Zgodnie z tym przepisem doktorant nieposiadający stopnia doktora otrzymuje stypendium doktoranckie. Jedną z najważniejszych zmian w systemie kształcenia doktorantów, która została przyjęta w 2018 r., jest wprowadzenie powszechnego systemu stypendialnego. Dotychczas bowiem doktoranci musieli rywalizować o stypendia. Obecnie stypendium doktoranckie przyznawane jest z mocy prawa doktorantom nieposiadającym stopnia naukowego doktora. Stypendium ma bezzwrotny charakter.

17.  W doktrynie wskazuje się, że stypendium doktoranckie nie jest wynagrodzeniem sensu stricto. Doktorant zobowiązany jest do realizacji obowiązków wynikających z kształcenia, ale stosunek łączący go z podmiotem prowadzącym szkołę doktorską nie jest stosunkiem pracy. Równocześnie jednak zauważa się liczne podobieństwa między wspomnianymi stosunkami prawnymi, które wyrażają się w szczególności w powszechnym systemie stypendialnym powiązanym z faktem kształcenia w szkole doktorskiej, czy też w bezzwrotności stypendium. Wskazuje się, że stypendium doktoranckie można uznać za swoisty surogat wynagrodzenia ( Prawa o szkolnictwie wyższym i nauce. Komentarz., red. W. Kiełbasiński, B. Pietrzyk-Tobiasz, M. W. Kuliński, wyd. 1, 2024, system informacji prawnej Legalis, komentarz do art. 209).

18.  Ocena sprawy na tle art. 1 k.p.c. zależy od przedmiotu żądania i przytoczonych przez powoda okoliczności faktycznych. Te dwa elementy powództwa konkretyzują stosunek prawny pomiędzy stronami, kształtują charakter sprawy jako cywilnej lub wskazują na taką jej istotę, przy czym decydujące są twierdzenia powoda. W orzecznictwie ukształtowane zostało zapatrywanie, że sprawa ma charakter sprawy cywilnej, jeśli treść stosunków prawnych łączących strony, które są równorzędnymi podmiotami, obejmuje ich wzajemne prawa i obowiązki albo tworzy dany stan prawny. Jeśli natomiast jeden z podmiotów ma pozycję działającego w ramach swej władzy zwierzchniej, to taki stosunek nie jest stosunkiem cywilnoprawnym (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 2003 r., III CZP 85/02).

19.  Źródłem powstania stosunku cywilnoprawnego może być zdarzenie obejmujące okoliczności i fakty, z którymi hipotezy norm wiążą określone w dyspozycjach konsekwencje cywilnoprawne, w tym także wydanie decyzji administracyjnej (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 2008 r., III CZP 101/08).

20.  W wyroku z dnia 2 sierpnia 2017 r., (...) SA/Po 532/17, Wojewódzki Sąd Administracyjny w P. zauważył ponadto, że ustawodawca nie ograniczył stosowania przepisów o odpowiedzialności za niewykonanie i nienależyte wykonanie zobowiązania do zobowiązań wynikających z umów i co za tym idzie, że mają one również zastosowanie do zobowiązań wynikających z aktów administracyjnych. Niewykonanie czy też nienależyte wykonanie istniejącego zobowiązania, niezależnie od jego źródła, pociąga za sobą skutki wskazane w kodeksie cywilnym, do których zaliczyć można odsetki ustawowe. W ocenie WSA w Poznaniu, błędne jest stanowisko, że organ administracji orzekający o przyznaniu stypendium szkolnego jest jednocześnie właściwy do oceny ewentualnej kwestii niewykonania czy też nienależytego wykonanie istniejącego zobowiązania i w konsekwencji do orzekania w zakresie należnych odsetek. W systemie prawa polskiego ocena należytego wykonania zobowiązania i określenie skutków jego wykonania bądź nienależytego wykonania stanowi domenę prawa cywilnego. Tym samym właściwy do orzekania w takiej sprawie jest sąd powszechny.

21.  W uzasadnieniu postanowienia z 18 kwietnia 2012 r., wydanego w sprawie (...) SA/Kr 689/11, dotyczącej odmowy wypłaty stypendium byłemu aplikantowi aplikacji ogólnej (...), Wojewódzki Sąd Administracyjny w K., zauważył, że sprawa o brak wypłaty stypendium nie ma charakteru sprawy administracyjnej w rozumieniu art. 3 § 2 pkt 4 p.p.s.a. Sprawa dotyczyła co prawda byłego aplikanta aplikacji ogólnej, jednak istotne jest to, że WSA w Krakowie zauważył, że nie każda czynność organu administracji publicznej musi mieścić się w zakresie działalności administracji publicznej. W konsekwencji nie każda czynność materialno-techniczna organu może być przedmiotem skargi do sądu administracyjnego. Wypłata stypendium jako wypłata środków pieniężnych ma natomiast charakter czynności faktycznej. Podobnie w uzasadnieniu wyroku z dnia 10 stycznia 2012 r., I OSK (...), Naczelny Sąd Administracyjny rozróżnił ponadto sprawę dotyczącą przyznania stypendium od sprawy dotyczącej samek wypłaty stypendium (aplikanta aplikacji ogólnej (...)), wskazując, że wypłata jest realizacją prawa, a nie formą prawną przyznania.

22.  W doktrynie zwraca się uwagę, że ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym nie określa precyzyjnie kwestii dotyczących wypłaty stypendium doktoranckiego poza wskazaniem podmiotu zobowiązanego do wypłaty. Podnosi się, że wypłata stypendium jest czynnością materialno-techniczną, ponieważ samo stypendium – co wynika z art. 209 ust. 1 Prawa o szkolnictwie wyższym – przysługuje doktorantom z mocy prawa ( Prawa o szkolnictwie wyższym i nauce. Komentarz., red. W. Kiełbasiński, B. Pietrzyk-Tobiasz, M. W. Kuliński, wyd. 1, 2024, system informacji prawnej Legalis, komentarz do art. 209). Brak wypłaty stypendium w terminie rodzi obowiązek jego wypłaty wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie. Komentatorzy zauważają, że brak jest wypracowanej linii orzeczniczej co do środków prawnych służących w razie braku wypłaty stypendium doktoranckiego.

23.  Wskazuje się, że taka sprawa winna być uznana za sprawę cywilną ( Prawa o szkolnictwie wyższym i nauce. Komentarz., red. W. Kiełbasiński, B. Pietrzyk-Tobiasz, M. W. Kuliński, wyd. 1, 2024, system informacji prawnej Legalis, komentarz do art. 209).

24.  Mając na uwadze powyższe należało uznać, że sprawa ta ma charakter sprawy cywilnej. Stypendium doktoranckie przysługuje obecnie doktorantowi z mocy prawa. Jego wypłata ma charakter czynności materialno-technicznej, nie następuje w drodze decyzji administracyjnej. Ponadto dyrektor instytutu (...) nie został wyposażony w ustawie o P. w uprawnienia do wydawania decyzji administracyjnych. Jedynie zgodnie z art. 200 ust. 5 Prawa o szkolnictwie wyższym w drodze administracyjnej następuje odmowa przyjęcia do szkoły doktorskiej następuje w drodze decyzji administracyjnej, a od decyzji przysługuje wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy. Sprawa ma swoje źródło w stosunku administracyjnoprawnym, które jednak rodzi zobowiązania o charakterze cywilnoprawnym – roszczenie o wypłatę stypendium, wraz z należnymi odsetkami ustawowymi za opóźnienie. Dodatkowo alternatywną podstawą prawną roszczenia był w sprawie art. 415 k.c. (względnie art. 417 k.c.), co tym bardziej nakazywało uznanie sprawy za sprawę cywilną w rozumieniu art. 1 k.p.c.

Wykładnia przepisów Prawa o szkolnictwie wyższym

25.  W tej sprawie powódka dochodziła od pozwanego wypłaty stypendium doktoranckiego za okres od 11 do 31 marca 2024 r.

26.  Bezsporne w sprawie było to, ż powódka rozpoczęła studia doktorskie w październiku 2019 r. We wrześniu 2022 r. natomiast złożyła wniosek (w trybie art. 204 ust. 2 Prawa o szkolnictwie wyższym) o przedłużenie terminu złożenia rozprawy doktorskiej o rok, tj. do września 2024 r. (pierwotnie termin ten upływał we wrześniu 2023 r.). Wniosek ten został uwzględniony.

27.  W dniu 2 marca 2023 r. powódka urodziła dziecko. 4-letni okres otrzymywania stypendium upływał w październiku 2023 r.

28.  Dopiero w dniu 12 lutego 2024 r., a zatem w trakcie przedłużonego terminu na złożenie rozprawy doktorskiej (do września 2024 r.), ale po wygaśnięciu uprawnienia do otrzymywania stypendium (w październiku 2023 r.) powódka złożyła wniosek o zawieszenie kształcenia w szkole.

29.  W ocenie powódki, po zawieszeniu kształcenia, należała jej się wypłata dalszego stypendium, bez względu na to, że do zawieszenia doszło po upływie 4 lat pobierania stypendium, a w okresie przedłużonego terminu na złożenie rozprawy doktorskiej. Sąd stanowiska tego nie podziela.

30.  Kształcenie doktoranta kończy się złożeniem rozprawy doktorskiej wraz z pozytywną opinią promotora lub promotorów (art. 204 ust. 1 Prawa o szkolnictwie wyższym). Indywidualny plan badawczy określa termin złożenia rozprawy doktorskiej. Termin ten może być przedłużony, nie dłużej jednak niż o 2 lata, na zasadach określonych w regulaminie szkoły doktorskiej (art. 204 ust. 2 Prawa o szkolnictwie wyższym). Art. 204 ust. 3 Prawa o szkolnictwie wyższym stanowi, że kształcenie, na wniosek doktoranta, jest zawieszane na okres odpowiadający czasowi trwania urlopu macierzyńskiego, uzupełniającego urlopu macierzyńskiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, urlopu ojcowskiego oraz urlopu rodzicielskiego, określonych w ustawie z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy.

31.  Zgodnie z art. 209 ust. 2 Prawa o szkolnictwie wyższym, okres otrzymywania stypendium doktoranckiego w szkołach doktorskich nie może przekroczyć 4 lat. Zgodnie natomiast z art. 209 ust. 3 Prawa o szkolnictwie wyższym, do okresu, o którym mowa w ust. 2, nie wlicza się okresu zawieszenia oraz okresu kształcenia w szkole doktorskiej w przypadku, o którym mowa w art. 206 ust. 2. Jak stanowi natomiast art. 209 ust. 6 Prawa o szkolnictwie wyższym, w okresie zawieszenia kształcenia do ustalenia wysokości stypendium doktoranckiego stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące ustalania zasiłku macierzyńskiego, z tym że przez podstawę wymiaru zasiłku rozumie się wysokość miesięcznego stypendium doktoranckiego, o której mowa w ust. 4, przysługującego w dniu złożenia wniosku o zawieszenie.

32.  Powódce A. S. nie przysługuje uprawnienie do otrzymania stypendium doktoranckiego za okres od 11 do 31 marca 2024 r. z uwagi na fakt, że wniosek o zawieszenie kształcenia złożyła w okresie, kiedy nie posiadała już uprawnienia do wypłaty stypendium, ponieważ przekroczony został okres 4 lat, w trakcie którego powódka A. S. pobierała stypendium. Złożenie wniosku o zawieszenie kształcenia, a następnie uzyskanie zawieszenia kształcenia, nie mogło uprawnienia tego wznowić. Wniosek taki nie wypływa z art. 209 ust. 3 Prawa o szkolnictwie wyższym. Za stanowiskiem forsowanym przez powódkę nie przemawia ani wykładnia językowa, ani systemowa ani też celowościowa analizowanych przepisów.

33.  Nie ma w szczególności racji strona powodowa w zakresie, w jakim wskazuje, że odmienna wykładnia prowadziła do wprowadzenia instytucji zawieszenia kształcenia bez prawa do pobierania stypendium doktoranckiego. W ocenie sądu taka sytuacja nie jest sprzeczna z ustawą. Skoro ustawodawca dopuścił możliwość przedłużenia terminu na złożenie rozprawy doktorskiej (w którym to okresie doktorantowi nie przysługuje uprawnienie do pobierania stypendium), to dopuścił również zawieszenie kształcenia w tymże przedłużonym terminie. Logicznym jest, że w takim przypadku uprawnienie do pobierania stypendium nie będzie przysługiwało. W ocenie sądu nie wymagało to wyraźnego uregulowania w przepisach analizowanej ustawy skoro wniosek taki można wyprowadzić z innych przepisów.

34.  Nie jest prawdą, jak wskazuje powódka, jakoby brak było „jakiegokolwiek uzasadnienia dla zróżnicowania sytuacji doktoranta, którego kształcenie jest zawieszone przed upływem zasadniczego terminu złożenia rozprawy doktorskiej od doktoranta, którego kształcenie jest zawieszone w przedłużonym terminie złożenia rozprawy doktorskiej”. Uzasadnienie dla takiego zróżnicowania jest w ocenie sądu oczywiste. Co prawda, jak wskazuje powódka, obydwie takie osoby muszą wykonywać swoje obowiązki związane z rodzicielstwem, jednakże w przypadku pierwszej z nich do zdarzenia związanego z rodzicielstwem (a w konsekwencji złożenia wniosku o zawieszenie kształcenia) doszło – zasadniczo – w momencie, gdy osobie tej przysługiwało uprawnienie do otrzymywania stypendium. W ocenie sądu okres ochronny, który zapewnia ustawodawca doktorantom z uwagi na kwestie związane z rodzicielstwem, związany z uprawnieniem do pobierania stypendium w okresie zawieszenia kształcenia, to 4 lata pobierania stypendium (nie zaś jeszcze kolejne 2 lata, czyli maksymalny okres na złożenie rozprawy doktorskiej). Jeśli doktorant pobiera jeszcze stypendium i w tym okresie dojdzie do zawieszenia kształcenia, to celowym jest zapewnienie doktorantowi uprawnienia do otrzymywania stypendium także w okresie zawieszenia kształcenia. Jeśli natomiast doktorant nie pobiera już stypendium, to ustawodawca zapewnia mu jedynie uprawnienie do zawieszenia kształcenia, bez prawa do stypendium.

35.  Istotne jest to, aby rodzicielstwo i związane z nim obowiązki, prowadzące do konieczności zawieszenia kształcenia, nie pogorszało zasadniczo sytuacji prawnej doktoranta. Takie było w ocenie sądu ratio legis analizowanych przepisów. Nie ma podstaw do przyjmowania, aby zawieszenie kształcenia mogło prowadzić do niejako wznowienia uprawnienia do pobierania stypendium doktoranckiego i de facto polepszania, istniejącej w momencie złożenia wniosku o zawieszenie kształcenia, sytuacji prawnej doktoranta.

36.  Wniosek taki potwierdza także brzmienie art. 209 ust. 6 Prawa o szkolnictwie wyższym, który uzależnia wysokość stypendium w okresie kształcenia od wysokości stypendium przysługującego doktorantowi w dacie złożenia wniosku o zawieszenie kształcenia.

37.  Pogląd taki został również wyrażony w doktrynie ( Prawa o szkolnictwie wyższym i nauce. Komentarz., red. W. Kiełbasiński, B. Pietrzyk-Tobiasz, M. W. Kuliński, wyd. 1, 2024, system informacji prawnej Legalis, komentarz do art. 209).

38.  W tym miejscu należy także nadmienić, że wątpliwości nie mogła budzić legitymacja procesowa bierna pozwanego instytutu naukowego w tej sprawie w świetle art. 209 ust. 9 w zw. z art. 198 ust. 5 Prawa o szkolnictwie wyższym – legitymacja ta nie była kwestionowana przez stronę pozwaną, ponadto, jak wynika z przesłuchania w charakterze pozwanego D. P. (k. 104), za wypłatę stypendium A. S., odpowiedzialny był pozwany Instytut (...).

Niedopuszczalność zmiany powództwa

39.  Bezwzględny zakaz przedmiotowych zmian powództwa (art. 505 ⁴ § 1 zd. 1 KPC) oznacza wyłączenie dopuszczalności wszelkich zmian jakościowych (wystąpienie z nowym roszczeniem zamiast lub obok dotychczasowego) i ilościowych (żądanie świadczenia pieniężnego na podstawie tego samego tytułu w wyższej kwocie albo też innego świadczenia opiewającego na rzeczy oznaczone co do gatunku w większej ilości) żądania oraz jego podstawy faktycznej (to samo żądanie oparte na odmiennych przytoczeniach faktycznych). Przykładem zmiany podstawy faktycznej powództwa przy niezmienionym żądaniu będzie modyfikacja powództwa o zapłatę świadczenia pieniężnego np. z tytułu zwrotu pożyczki polegająca na przytoczeniu nowych okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie zapłaty z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia (art. 405 k.c.), co może być celowe w sytuacji, w której umowa pożyczki okaże się bezwzględnie nieważna (art. 58 k.c.).

40.  Postępowanie uproszczone jest postępowaniem odrębnym w ramach procesu. Zastosowane przez ustawodawcę uproszczenia, zmierzające do zwiększenia szybkości postępowania w sprawach drobnych i prostych, polegają z jednej strony na usprawnieniu i optymalizacji postępowania dowodowego oraz odwoławczego przez przyspieszenie i odformalizowanie czynności sądu, z drugiej natomiast na zwiększeniu rygorów formalnych w stosunku do stron, zdyscyplinowaniu ich przy podejmowaniu czynności procesowych oraz na ujednoliceniu formy tych czynności (postanowienie Sądu Najwyższego z 14 grudnia 2022 r., II PZ 8/22).

41.  Stanowisko powódki wyrażone w replice z 16 października 2024 r. nie stanowiło tylko zmiany podstawy prawnej żądania – czy też wskazania alternatywnej podstawy prawnej. W stanowisku tym została wskazana alternatywna podstawa faktyczna roszczenia, co należało uznać za niedopuszczalną zmianę powództwa. Podstawa faktyczna ta była zupełnie odmienna od podstawy faktycznej opisywanej w pozwie. Dotyczyła ona bowiem rzekomo zawinionego i bezprawnego zachowania i zaniechania strony pozwanej, które miało doprowadzić do tego, że powódka bez swojej winy, w okresie 4 lat kształcenia doktoranckiego, w trakcie których otrzymywała stypendium doktoranckie, nie złożyła wniosku o zawieszenie kształcenia.

42.  Tymczasem w pozwie powódka wskazywała, że jej roszczenie oparte jest na samym fakcie zawieszenia kształcenia przez doktorantkę i wykładni przepisów Prawa o szkolnictwie wyższym. Taką zmianę stanowiska i wskazanie alternatywnej podstawy faktycznej roszczenia należało uznać za zmianę powództwa, bezskuteczną w tej sprawie. Sąd nadmienia, że jedynie z ostrożności, na wypadek nie podzielenia powyższego stanowiska przez sąd II instancji, sąd dopuścił dowód z zeznań świadków oraz odniesie się w niniejszym uzasadnieniu również do alternatywnej podstawy faktycznej (i prawnej) roszczenia, przytaczanej w tej sprawie przez powódkę.

Niewykazanie powództwa opartego na art. 415/417 k.c.

43.  Nawet zatem gdyby przyjąć, że zmiana powództwa – poprzez oparcie go na alternatywnej podstawie faktycznej – była w tej sprawie skuteczna, należałoby uznać, że powódka nie wykazała, aby roszczenie mogło zasługiwać na uwzględnienie w oparciu o reżim odpowiedzialności deliktowej (art. 415 k.c., względnie art. 417 k.c.). Powódka nie wykazała, aby w sprawie zaszły przesłanki do przyjęcia tejże odpowiedzialności – w szczególności brak było podstaw do uznania, aby wykazane zostało, że pozwany dopuścił się bezprawnego działania lub zaniechania.

44.  Powódka wskazywała, że „ jedynie z ostrożności, na wypadek wyłożenia przez sąd odmiennego stanu prawnego, powódka wskazuje, że brak złożenia przez nią przed upływem 4-letniego okresu kształcenia w szkole doktorskiej pozwanego formalnego wniosku o zawieszenia kształcenia (…) był spowodowany zawinionymi działaniami i zaniechaniami pozwanego”.

45.  Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia (art. 415 k.c.). Osoba prawna jest obowiązana do naprawienia szkody wyrządzonej z winy jej organu (art. 416 k.c.). Za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna wykonująca tę władzę z mocy prawa (art. 417 § 1 k.c.). Kto na własny rachunek powierza wykonanie czynności osobie, która przy wykonywaniu tej czynności podlega jego kierownictwu i ma obowiązek stosować się do jego wskazówek, ten jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną z winy tej osoby przy wykonywaniu powierzonej jej czynności (art. 430 k.c.).

46.  Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne (art. 6 k.c.). Zgodnie z art. 6 k.c., ciężar dowodu spoczywa na stronie, która z określonego faktu wywodzi korzystne dla siebie skutki prawne (art. 232 zd. pierwsze k.p.c.). Sąd może dopuścić dowód niewskazany przez stronę (art. 232 zd. drugie k.p.c.), wskazuje się jednak, że działanie przez sąd z urzędu ma charakter wyjątkowy, co jest skutkiem obowiązywania w procesie cywilnym zasady kontradyktoryjności. Prawo sądu do przeprowadzania dowodu z urzędu w żadnym wypadku nie może służyć usuwaniu skutków uchybień procesowych stron; nie jest to przyczyna, która miałaby przemawiać za dopuszczeniem dowodu z urzędu. Konstytucyjna zasada sprawiedliwości nie może być rozumiana w taki sposób, że sąd orzekający ma obowiązek podejmować określone czynności z urzędu, niejako wyręczając stronę. Dopuszczenie dowodu niewskazanego przez stronę ma służyć wyjaśnieniu okoliczności sprawy, a nie zmierzać do polepszenia sytuacji procesowej któregokolwiek z jej przeciwników; nieprzekraczalną granicą wszystkich czynności sądu pozostaje zachowanie zasady bezstronności (postanowienie Sądu Najwyższego z 27 września 2023 r., I CSK 58/23).

47.  W sprawie, w której roszczenie opiera się na art. 415 k.c., to na powodzie spoczywa obowiązek wykazania wszystkich przesłanek odpowiedzialności pozwanego, tj. (i) niezgodnego z prawem działania lub zaniechania (bezprawności), (ii) zawinienia, (iii) szkody, (iv) adekwatnego związku przyczynowo-skutkowego między zawinionym, bezprawnym działaniem pozwanego a szkodą.

48.  Ustalenie bezprawności zachowania polega na zakwalifikowaniu czynu sprawcy jako sprzecznego z normami określonymi przez system prawny. Ustawodawca w przepisie art. 415 k.c. nie wskazuje zakresu tych norm, a zatem za bezprawne należy kwalifikować czyny zakazane lub nakazane przez przepisy prawne obowiązujące w Polsce, bez względu na ich źródła (Konstytucja RP lub inne ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia, akty prawa miejscowego), a także zachowania sprzeczne z zasadami współżycia społecznego albo dobrymi obyczajami, a więc normami moralnymi powszechnie akceptowanymi w całym społeczeństwie lub grupie społecznej, nakazującymi lub zakazującymi określonego zachowania, mimo iż nie jest ono nakazane lub zakazane normą prawną ( por. wyrok Sądu najwyższego z dnia 27 kwietnia 2016 roku, II CSK 528/15).

49.  Niezgodne z prawem działanie strony pozwanej miało – w ocenie powódki – polegać na tym, że:

a.  regulamin pozwanego instytutu nie był zgodny z ustawą Prawo o szkolnictwie wyższym;

b.  powódce udzielono informacji, że doktorantowi szkoły doktorskiej stypendium przysługuje jedynie przez okres 4 lat, a ten okres nie jest wydłużany, nawet w wypadku zawieszenia studiów doktoranckich na wypadek macierzyństwa;

c.  zaniechano udzielenia powódce informacji o tym, że przysługuje jej prawo zawieszenia studiów doktoranckich z tytułu macierzyństwa z zachowaniem prawa do stypendium.

2.  Powódka nie wykazała, aby działanie pozwanej było niezgodne z prawem. Sam fakt, że w regulaminie Szkoły Doktorskiej A., obowiązującym do 30 września 2024 r. (z dniem 1 października 2024 r. wszedł w życie nowy regulamin) nie było opisanej procedury zawieszania kształcenia, nie ma znaczenia w sprawie. Uprawnienie do zawieszenia kształcenia (i pobierania w tym okresie stypendium) jest przewidziane w Prawie o szkolnictwie wyższym. Powódka, jako doktorantka studiów doktorskich, winna tę ustawę znać – reguluje ona bowiem jej podstawowe prawa i obowiązki. Sam fakt, że kwestionowany regulamin nie określał dokładnej procedury składania wniosków o zawieszenia kształcenia, nie oznacza, że procedura taka nie istniała oraz że uprawnienie takie nie przysługiwało doktorantom, w tym A. S..

3.  Zauważyć dodatkowo należy, że brzmienie Regulaminu nie mogło mieć znaczenia w tej sprawie również z uwagi na to, że regulamin szkoły doktorskiej – prowadzonej, co istotne, przez 9 instytutów naukowych P. – jest uchwalany przez Radę Naukową Instytutu (...) P., nie zaś pozwana instytut (...) – Instytut (...).

4.  Powódka A. S. nie wykazała także, aby którykolwiek z pracowników pozwanego instytutu naukowego wprowadził ją w błąd i przekazał jej niezgodne z prawdą informacje na temat możliwości zawieszenia kształcenia oraz uprawnienia do pobierania w tym okresie stypendium doktoranckiego. Powołana przez powódkę na świadka B. K. nie wniosła nic do sprawy. Rzekome wprowadzanie powódki w błąd nie wynika także z zeznań świadka Z. M. ani z korespondencji e-mailowej przedstawionej przez powódkę. Fakty takie nie wypływają również (mających jedynie pomocnicze znaczenie w sprawie) zeznań samej powódki. Powódka sama w trakcie swoich zeznań przyznała, że nie złożyła na czas wniosku o zawieszenie kształcenia, bo nie wiedziała, że takie uprawnienie jej przysługuje. Nie posiadała zatem znajomości ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym (z ustawy wyraźnie wynika uprawnienie doktoranta do zawieszenia kształcenia z uwagi na urodzenie dziecka oraz do pobierania w tym okresie – co do zasady – stypendium). „Niepokojące”, jak to określiła powódka, wskazanie przez E. M., w mailu z 8 września 2023 r. (k. 53), aby powódka w sprawozdaniu poruszała jedynie kwestie merytoryczne, nie wspominała natomiast o ciąży i opiece nad dzieckiem, nie wynikało natomiast w ocenie sądu w żaden sposób z chęci wprowadzenia powódki w błąd, w tym co do uprawnienia do zawieszenia kształcenia, a jedynie z tego, że w sprawozdaniu winny być poruszane kwestie merytoryczne.

5.  Pracownicy – w tym naukowi – pozwanego instytutu naukowego nie byli i nie są zobowiązani do tego, aby udzielać powódce porad w zakresie uprawnienia do złożenia wniosku o zawieszenie kształcenia z uwagi na urodzenie dziecka. Pracownicy ci nie musieli przecież w ogóle zakładać, że powódka uprawnienie takie rozważa. W wiadomości e-mailowej z dnia 8 września 2023 r. (k. 53) powódka prosiła o wskazówki co do sprawozdania i kolejnego semestru. Nie pytała o uprawnienie do zawieszenia kształcenia.

6.  Mając na uwadze powyższe, nie sposób uznać, aby jakiekolwiek działanie pozwanego instytutu naukowego miało charakter bezprawny.

Koszty procesu

7.  O koszach procesu sąd orzekł według zasady odpowiedzialności za wynik sprawy (art. 98 § 1 k.p.c.). Na koszty te składały się koszty zastępstwa procesowego (900,00 zł), według stawek określonych w Rozporządzeniu MS z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłaty za czynności radców prawnych.

ASR Agnieszka Pikała

W., 16 kwietnia 2025 r.

ZARZĄDZENIE

(...)

ASR Agnieszka Pikała

W., 16 kwietnia 2025 r.