Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 27 lipca 2022 r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku, III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: sędzia Teresa Suchcicka

Protokolant: Konrad Kacprzyński

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 27 lipca 2022 r. w B.

sprawy z odwołania A. K. (1)

przeciwko Dyrektorowi Zakładu Emerytalno - Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w W.

o wysokość emerytury policyjnej i policyjnej renty inwalidzkiej

na skutek apelacji A. K. (1)

od wyroku Sądu Okręgowego w Białymstoku V Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

z dnia 6 października 2021 r. sygn. akt V U 453/21

I.  zmienia zaskarżony wyrok w całości oraz poprzedzające go decyzje i ustala, że A. K. (1) przysługuje emerytura policyjna i policyjna renta inwalidzka w wysokości ustalonej przed 1 października 2017 roku z uwzględnieniem późniejszych waloryzacji;

II.  zasądza od Dyrektora Zakładu Emerytalno - Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w W. na rzecz A. K. (1) 420 (czterysta dwadzieścia) złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania za obie instancje z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego od dnia uprawomocnienia się niniejszego orzeczenia do dnia zapłaty.

Sygn. akt III AUa 1605/21

UZASADNIENIE

Dyrektor Zakładu Emerytalno-Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji decyzją z dnia 27.06.2017 r. ustalił nową wysokość emerytury policyjnej A. K. (1). Od 1.10.2017 r. wynosi ona 2069 zł. Drugą decyzją z tego samego dnia została przeliczona wysokość jego renty policyjnej. To świadczenie przysługuje mu w wysokości 1000 zł. Przeliczenie świadczeń polegało na obniżeniu jego wysokości z powodu służby w okresie od 1.11.1976 r. do 31.07.1990 r. na rzecz totalitarnego państwa.

A. K. (1) odwołał się od powyższych decyzji. Wniósł o ich zmianę i przyznanie emerytury i renty w poprzedniej wysokości.

Sąd Okręgowy w Białymstoku wyrokiem z 6 października 2021 roku oddalił odwołanie oraz zasądził od A. K. (1) na rzecz Dyrektora Zakładu Emerytalno-Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w W. kwotę 180 złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego.

Sąd zauważył, że Instytut Pamięci Narodowej 3.04.2017 r. sporządził informację o przebiegu służby odwołującego. Potwierdza ona pełnienie służby na rzecz totalitarnego państwa, o której mowa w art. 13b ustawy z 18.02.1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji w okresie od 1.11.1976 r. do 31.07.1990 r. Decyzja w sprawie nowej wysokości emerytury została wydana na podstawie art. 15c w zw. z art. 32 ust. 1pkt 1 ustawy z dnia 18.02.1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji a decyzja w sprawie renty na podstawie art. 22a ustawy.

Sąd wskazał, że zgodnie z art. 13b ust. 1 ustawy za służbę na rzecz totalitarnego państwa uznaje się służbę od dnia 22.07.1944 r. do dnia 31.07.1990 r. w wymienionych w tym przepisie cywilnych i wojskowych instytucjach i formacjach.

Sąd pierwszej instancji powołał się na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 16.09.2020 r. /III UZP 1/20/, w której uznano, że kryterium „służby na rzecz totalitarnego państwa” określone w art. 13b ust. 1 ustawy z dnia 18.02.1994 r. o zaopatrzeniu funkcjonariuszy Policji powinno być oceniane na podstawie wszystkich okoliczności sprawy, w tym także na podstawie indywidualnych czynów i ich weryfikacji pod kątem naruszenia podstawowych praw i wolności człowieka. Sąd stwierdził, że orzekanie na podstawie wszystkich okoliczności sprawy oznacza nałożenie na sąd obowiązku dokonania oceny zachowania i działalności emeryta a nie rozstrzyganie o jego winie.

Sąd Okręgowy ustalił, że A. K. (1) do SB zgłosił się we wrześniu 1976 r. na ochotnika. Jego pierwszym stanowiskiem służbowym było stanowisko referenta sekcji I Wydziału T. Według opinii z 30.11.1978 r. potrafił dobrze selekcjonować i opracowywać dokumenty z nagrań. W latach 1980-1983 był podchorążym (...) im. F. D. w L.. W czasie stanu wojennego brał udział w likwidowaniu strajków na terenie zakładów pracy w W. /k.73/. Po studiach został młodszym inspektorem Wydziału III SB. Zajmował się pracą operacyjną. W X 1988 r. został przeniesiony do wydziału T. Sąd wyjaśnił, że Wydział III zajmował się walką z działalnością antypaństwowa w kraju, a wydział T techniką operacyjną. Zakres działania wydziału T obejmował: instalację podsłuchu pokojowego, instalację podsłuchu telefonicznego, stosowanie podglądu fotograficznego /k.661/. Sekcja 1 wydziału m.in. pozyskiwała do współpracy osoby, których pomoc była niezbędna przy zakładaniu podsłuchu, sekcja 2 instalowała pogląd operacyjny i prowadziła tajne przeszukania, sekcja 3 instalowała podsłuch a sekcja 4 zajmowała się eksploatacją urządzeń podsłuchowych. W działaniach operacyjnych były stosowane następujące rodzaje techniki operacyjnej: podsłuch pokojowy, podsłuch telefoniczny, podsłuch telegraficzny, podgląd, dokumentacja fotograficzna i tajne przeszukania /k.667/. (...) uzyskane środkami techniki operacyjnej nie mogły być wykorzystywane w postępowaniu procesowym lub w sposób dekonspirujący źródło ich pochodzenia.

Zdaniem Sądu pierwszej instancji, takie metody są dopuszczalne w zwalczaniu przestępczości kryminalnej a nie opozycji, która nie używa przemocy. Sąd stwierdził, że ubezpieczony w czasie długiej służby wykonywał podane wyżej czynności operacyjne. Nabyte doświadczenie później wykorzystywał w pracy w Policji. Nawet długoletnia służba po dniu 1.08.1990 r. w Policji – według ustawodawcy - nie zwalnia z odpowiedzialności za przeszłość.

Na podstawie znajdujących się w aktach sprawy dowodów Sąd Okręgowy uznał odwołanie za niezasadne i dlatego na podstawie art. 477 ¹⁴ § 1 k.p.c. oddalił je.

O kosztach zastępstwa procesowego Sąd orzekł na mocy art. 98 § 3 i art. 99 k.p.c. w zw. z §9 ust. 2 rozporządzenia MS z dnia 22.10.2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych.

Apelację od wyroku Sądu Okręgowego złożył pełnomocnik A. K. (1). Wyrok zaskarżył w całości i zarzucił mu:

1) sprzeczność istotnych ustaleń faktycznych z zebranym w sprawie materiałem dowodowym, polegającą na bezzasadnym przyjęciu, jakoby odwołujący pełnił służbę w instytucjach uznanych w myśl art. 13b ustawy z 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, (...) Marszałkowskiej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, (...)Skarbowej i Służby Więziennej oraz ich rodzin, w których wykonywał służbę na rzecz totalitarnego państwa;

2) naruszenie przepisu prawa materialnego - art. 13 b ustawy z dnia 18.02.1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, (...) Marszałkowskiej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, (...)Skarbowej i Służby Więziennej oraz ich rodzin - poprzez jego błędne zastosowanie w stosunku do odwołującego - podczas gdy odwołujący nie pełnił służby na rzecz totalitarnego państwa, a w przebiegu jego służby brak jest indywidualnych czynów, które naruszałyby podstawowe prawa i wolności człowieka.

Mając na uwadze powyższe, pełnomocnik odwołującego wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez zmianę skarżonych decyzji i przyznanie odwołującemu świadczeń w wysokości obowiązującej przed dniem 1 października 2017 r., z uwzględnieniem późniejszych waloryzacji. Ponadto wniósł o zasądzenie od organu rentowego na rzez odwołującego zwrotu kosztów zastępstwa procesowego przed Sądem II instancji według norm prawem przypisanych.

W odpowiedzi na apelację organ emerytalno-rentowy wniósł o oddalenie apelacji oraz zasądzenie od odwołującego kosztów zastępstwa procesowego za II instancję według norm przepisanych.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja okazała się zasadna.

W ocenie Sądu Apelacyjnego, zgromadzony w sprawie materiał dowodowy, pomimo pewnych wskazań, nie dawał podstaw do przyjęcia, że odwołujący pełnił służbę na rzecz totalitarnego państwa w rozumieniu art. 13b ustawy z 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, (...) Marszałkowskiej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, (...)Skarbowej i Służby Więziennej oraz ich rodzin, dalej zwana „ustawą zaopatrzeniową”.

Rozważanie zasadności apelacji może odbywać się na kilku płaszczyznach. Pierwszorzędne znaczenie ma ustalenie prokonstytucyjnej, prokonwencyjnej oraz protraktatowej wykładni przepisów. Jeżeli taka wykładnia, w okolicznościach sprawy, prowadzi do stwierdzenia, że zastosowanie ustawy nie budzi wątpliwości co do jej zgodności z Konstytucją, to nie ma potrzeby oczekiwania stwierdzenia niekonstytucyjności i jest to wystarczające do rozstrzygnięcia sprawy. Natomiast jeżeli dokonanie takiej wykładni nie byłoby wystarczające, to należałoby zastanowić się nad zgodnością z Konstytucją i prawem Unii Europejskiej. Z kolei w sytuacji, gdyby wynik takiego rozumowania był negatywny (przeprowadzone rozumowanie wskazywałoby na niezgodność ustawy z Konstytucją), wówczas należałoby rozważyć odmowę zastosowania kwestionowanych przepisów lub zawieszenie postępowania celem rozstrzygnięcia zgodności z Konstytucją przez Trybunał Konstytucyjny. Z uwagi na przedstawioną wcześniej argumentację dotyczącą braku przesłanek do zawieszenia postępowania, ta ostatnia droga nie jest właściwa.

Prokonstytucyjna wykładnia art. 13b ust. 1 ustawy z 2016 r. dokonana przez Sąd Najwyższy w uchwale składu 7 sędziów z 16 września 2020 r. (III UZP 1/20) wskazująca, jak należy rozumieć kryterium „pełnienia służby na rzecz totalitarnego państwa”, ma pierwszorzędne znaczenie, ponieważ ewentualne uznanie, że odwołujący nie pełnił służby w rozumieniu art. 13b ust. 1 ustawy z 1994 r., w interpretacji przedstawionej przez Sąd Najwyższy, marginalizuje pozostałe rozważania.

We wskazanej uchwale Sąd Najwyższy stwierdził: „Kryterium służby na rzecz totalitarnego państwa określone w art. 13b ust. 1 ustawy z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, (...) Marszałkowskiej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, (...)Skarbowej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (jednolity tekst Dz. U. z 2020 r., poz. 723) powinno być oceniane na podstawie wszystkich okoliczności sprawy, w tym także na podstawie indywidualnych czynów i ich weryfikacji pod kątem naruszenia podstawowych praw i wolności człowieka.”

Sąd Najwyższy wskazał przy tym, że sądu powszechnego nie wiąże informacja o przebiegu służby wydana przez IPN w trybie art. 13a ust. 1 ustawy z 1994 r. W konsekwencji w razie stosownego zarzutu przeciwko osnowie informacji, sąd jest zobowiązany do rekonstrukcji przebiegu służby w konkretnym przypadku, na podstawie wszystkich okoliczności sprawy. W szczególności na podstawie długości okresu pełnienia służby, jej historycznego umiejscowienia w okresie od 22 lipca 1944 r. do 31 lipca 1990 r., miejsca pełnienia służby, zajmowanego stanowiska (pkt 59 uchwały SN). W tym zakresie Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na potrzebę sięgania do opinii służbowych funkcjonariuszy, uwzględniania ogólnych reguł dowodzenia: rozkładu ciężaru dowodu, dowodu prima facie, domniemań faktycznych, wynikających z informacji o przebiegu służby (pkt 60 uchwały SN). Wskazano, że przy ocenie zasadności objęcia konkretnej osoby zakresem ustawy okolicznością, której nie można pominąć, jest sam fakt weryfikacji w 1990 r. (pkt 92 uchwały SN).

W ocenie Sądu Najwyższego nie każde nawiązanie stosunku prawnego w ramach służby państwowej wiąże się automatycznie z zindywidualizowanym zaangażowaniem bezpośrednio ukierunkowanym na realizowanie charakterystycznych dla ustroju tego państwa jego zadań i funkcji. Charakteru służby „na rzecz” państwa o określonym profilu ustrojowym nie przejawia, ani taka aktywność, która ogranicza się do zwykłych, standardowych działań podejmowanych w służbie publicznej, to jest służbie na rzecz państwa jako takiego, bez bezpośredniego zaangażowania w realizacje specyficznych – z punktu widzenia podstaw ustrojowych – zadań i funkcji tego państwa, ani tym bardziej taka aktywność, która pozostaje w bezpośredniej opozycji do zadań i funkcji państwa totalitarnego (pkt 82 uchwały SN). W ocenie Sądu Najwyższego nie można zakładać, że każda osoba pełniąca służbę działała na rzecz totalitarnego państwa, gdyż niektóre funkcje związane były z realizacją zadań w zakresie bezpieczeństwa państwa, które są istotne w każdym jego modelu; niezależnie od tego komu była podporządkowana: służba w policji kryminalnej, ochrona granic (pkt 95 uchwały SN).

Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na potrzebę odróżnienia osób, które kierowały organami państwa totalitarnego, angażowały się w realizację zadań i funkcji państwa totalitarnego, nękały swych obywateli także na innym polu niż styk szeroko rozumianego prawa karnego, a więc tych podmiotów, których ocena jest zdecydowanie negatywna, od osób, których postawa nie pozostawała w bezpośredniej opozycji do zadań i funkcji państwa, lecz sprowadzała się do czynności akceptowalnych i wykonywanych w każdym państwie, także demokratycznym, bez skojarzeń prowadzących do ujemnych ocen. Inaczej każdy podmiot funkcjonujący w systemie państwa w tych latach mógłby się spotkać z zarzutem, ze jego działanie, w ogólnym rozrachunku, było korzystne dla państwa totalitarnego (pkt 90 uchwały SN).

Rekapitulując, Sąd Najwyższy wskazał, że pojęcie „służby na rzecz totalitarnego państwa” sensu stricto: „powinno objąć lata 1944-1956 i wiązać się wyłącznie z miejscem pełnienia służby, o ile oczywiście nie zostaną wykazane przez zainteresowanego przesłanki z art. 15c ust. 5 ustawy z 1994 r. lub w informacji o przebiegu służby zostaną lub w informacji o przebiegu służby, wskazane zostaną okoliczności z art. 13a ust. 4 pkt 3 ustawy z 1994 r.” (pkt 93 uchwały SN). Natomiast „pojęcie sensu largo obejmie zaś okres wskazany w art. 13b, czyli łączy w sobie cechy okresu totalitarnego i postotalitarnego (autorytarnego) oraz pierwszego okresu transformacji, to jest od utworzenia rządu T. M.. […] tak interpretowane pojęcie zostanie ukierunkowane na funkcje, jakie pełnił i zadania, jakie podczas służby wykonywał funkcjonariusz” (pkt 94 uchwały SN).

W niniejszej sprawie Instytut Pamięci Narodowej wydał informację o przebiegu służby stosownie do art. 13a ust. 1 ustawy z 1994 r. i na podstawie akt osobowych stwierdził, że A. K. (1) pełnił służbę na rzecz totalitarnego państwa, o której mowa w art. 13b ustawy w okresie od 01.11.1976 r. do 31.07.1990 r. Trzeba mieć na względzie, że sąd powszechny nie jest związany tą informacją zarówno co do faktów, jak też ich kwalifikacji prawnej (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z 9.12.2011 r., II UZP 10/11, OSNP 2012 nr 23-24, poz. 298). Stanowisko takie wyrażano na tle art. 13a ustawy z 1994 r. przed nowelizacją dokonaną ustawą z dnia 16 grudnia 2016 r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (Dz.U.2016.2270), lecz jest ono aktualne także obecnie - po nowelizacji. Potwierdził to Sąd Najwyższy w uchwale w sprawie III UZP 1/20. Sąd Najwyższy jednoznacznie zaakceptował stanowisko, że w sprawach ubezpieczeń społecznych, także w odniesieniu do okoliczności stwierdzanych zaświadczeniem wydanym przez IPN na podstawie art. 13a ustawy z 1994 r., okoliczności mające wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokość mogą być udowadniane wszelkimi środkami dowodowymi przewidzianymi w Kodeksie postępowania cywilnego, zaś art. 247 k.p.c. nie ma zastosowania.

Jak wynika ze zgromadzonego materiału dowodowego, A. K. (1) w spornym okresie pełnił służbę w Sekcji I Wydziału (...) SB, Wydziale II oraz III SB, Grupie (...)/ (...) w B., a także był studentem (...) w L.. Jak wynika z opinii służbowej z 30 października 1979 r., odwołujący zajmował się konserwacją oraz eksploatacją sprzętu technicznego (k. 62). Sąd Okręgowy zwrócił uwagę na znajdującą się w aktach osobowych odwołującego opinię służbową z 7 lipca 1983 r. (k. 73), w której wskazano, że A. K. (1) w czasie stanu wojennego brał udział w likwidowaniu strajków na terenie zakładów pracy w W.. Odwołujący przyznał, że w czasie trwania stanu wojennego był wysyłany do W., gdzie patrolował ulice w centrum miasta. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, powyższy zapis był najprawdopodobniej standardowo umieszczany w opiniach funkcjonariuszy i nie wynika z niego, jakie konkretnie działania podejmować miał odwołujący. W ocenie Sądu Apelacyjnego, Sąd pierwszej instancji dokonał błędnej oceny służby odwołującego. Okoliczności wynikające ze zgromadzonego materiału dowodowego, pomimo wątpliwości co do działań odwołującego na rzecz ówczesnej władzy państwowej, nie dają podstaw do przyjęcia, że pełnił on służbę na rzecz totalitarnego państwa w rozumieniu przyjętym w uchwale Sądu Najwyższego. Kwalifikacja prawna służby odwołującego, jako służby na rzecz państwa totalitarnego, dokonana przez Sąd pierwszej instancji, jest zatem błędna. Materiał dowodowy nie wskazuje, że podejmował on specyficzne bezpośrednie działania, które zmierzały do nękania obywateli i naruszania ich podstawowych praw i wolności.

Nie bez znaczenia jest przy tym okoliczność, że A. K. (1) został w 1990 r. pozytywnie zweryfikowany i pełnił dalszą służbę w Policji do 2006 r. To przekonuje o tym, że jego dotychczasowej służby nie uznano wówczas za naganną czy istotnie naganną. Zwrócić należy uwagę, że pozytywna opinia komisji weryfikacyjnej oznaczała wówczas, że osoba weryfikowana odpowiadała wymogom przewidzianym dla funkcjonariusza. Wymogi te określała m. in. ustawa o Policji z dnia 6 kwietnia 1990 r. (Dz.U. Nr 30, poz. 179), ustawa ta weszła w życie z dniem 10 maja 1990 r. Zgodnie z jej art. 25 służbę w Policji może pełnić obywatel polski, który wykazuje nieskazitelną postawę moralną i patriotyczną, korzystający z pełni praw publicznych, posiadający co najmniej średnie wykształcenie, określone kwalifikacje zawodowe oraz zdolność fizyczną i psychiczną do służby w formacjach uzbrojonych, podległych szczególnej dyscyplinie służbowej, której gotów jest się podporządkować.

Skoro odwołujący nie może być zakwalifikowany jako pełniący służbę w rozumieniu art. 13b ustawy z 1994 r., to nie ma do niego zastosowania art. 15c ust. 1-3 oraz art. 22a ust. 1 - 3 tej ustawy. Oznacza to, że emerytura i renta inwalidzka odwołującego nie mogły być obniżone.

Wskazać należy, że zdaniem Sądu Apelacyjnego sam fakt pełnienia służby bez względu na to, czy charakteryzowała się ona bezpośrednim zaangażowaniem w realizację zadań i funkcji państwa totalitarnego, czy też ograniczała się do zwykłych, standardowych działań – jako podstawa restrykcyjnych unormowań ustawy w stosunku do wszystkich osób pełniących w określonym czasie służbę - jest nie do zaakceptowania z punktu widzenia standardów demokratycznego państwa prawnego. Podobnie wątpliwości co do zgodności ze standardami demokratycznego państwa prawnego budzi posługiwanie się przez ustawodawcę domniemaniem prawnym opartym na założeniu odpowiedzialności zbiorowej. Podkreślenia wymaga, że w rozpoznawanych sprawach ciężar dowodu okoliczności uzasadniających ingerencję w sferę praw emerytów, w tym ciężar dowodu, że prawa te zostały nabyte niesłusznie, spoczywa na organach państwa.

Ponadto, wskazać należy, że kwestia obniżenia świadczeń związanych ze służbą w organach bezpieczeństwa państwa przed 01.08.1990 r. była wcześniej przedmiotem regulacji ustawowej. Świadczenie emerytalne odwołującego było już raz obniżone decyzją Dyrektora Zakładu Emerytalno-Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w W. z 30.10.2009 r. Decyzja ta została wydana w związku z wejściem w życie ustawy z dnia 23 stycznia 2009 r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin oraz ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin, a także na podstawie informacji Instytutu Pamięci Narodowej z 21.05.2009 r., uznającej okres służby odwołującego od 01.11.1976 r. do 01.01.1990 r. za służbę w organach bezpieczeństwa państwa (k. 31 akt emerytalnych). W ocenie Sądu Apelacyjnego ponowne obniżenie świadczenia należnego odwołującemu godziłoby w konstytucyjną zasadę ne bis in idem, a skoro nie ujawniono nowych okoliczności, to byłoby nieproporcjonalne uwzględniając: czas, w którym tego dokonano (27 lat po transformacji ustrojowej) oraz że wcześniej dokonano obniżenia emerytury. Odwołujący miał uzasadnione prawo oczekiwać, że kwestia jego świadczeń w związku ze służbą w organach bezpieczeństwa została definitywnie załatwiona w 2009 r. Oczekiwanie odwołującego jest uzasadnione w odniesieniu do całokształtu jego sytuacji prawnej dotyczących świadczeń przysługujących w związku ze służbą.

Dodatkowo, w ocenie Sądu Apelacyjnego, obniżenie emerytury oraz renty inwalidzkiej na podstawie 15c ust. 3 oraz art. 22a ust. 3 ustawy z 1994 r., w okolicznościach sprawy narusza art. 1 Protokołu nr (...) do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzony w P. dnia 20 marca 1952 r. (Dz.U.1995.36.175/1 ze zm.), dalej jako „Protokół Nr (...)” w zw. z art. 2 i art. 6 ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej

Prawo Unii Europejskiej zapewnia ochronę praw i wolności, a ochrona ta uznawana jest za jedną z ogólnych zasad prawa unijnego (wspólnotowego). Zasadnicze stanowisko w tej kwestii wyraża art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej w brzmieniu ustalonym w Traktacie z Lizbony: Unia opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości. Wartości te są wspólne Państwom Członkowskim w społeczeństwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz na równości kobiet i mężczyzn" oraz art. 6 ust. 3 (...): „Prawa podstawowe, zagwarantowane w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych Państwom Członkowskim, stanowią część prawa Unii jako zasady ogólne prawa".

W konsekwencji EKPCz stanowi część prawa Unii Europejskiej. Z zasady pierwszeństwa (nadrzędności) prawa unijnego wynika, że unijny porządek prawny powinien mieć zagwarantowaną pełną skuteczność w porządkach prawnych państw członkowskich, zarówno na płaszczyźnie stanowienia, jak i stosowania prawa, które można uważać za zasadnicze płaszczyzny urzeczywistniania prawa unijnego na terytorium państwa członkowskiego.”

W sprawie V. G. & L. (wyrok z 5.02.1963 r., nr 26/62) Trybunał Sprawiedliwości, dając podmiotom prywatnym narzędzie w postaci bezpośredniego skutku, za pomocą którego beneficjent prawa uzyskuje natychmiastową możliwość indywidualnego dochodzenia przyznanego prawa, uzupełnił system ochrony prawnej stworzony przez Traktat (zob. też sprawy C. przeciwko (...), wyrok z 15.07.1964 r. nr 6/64; (...) v E. und V. für G. und F. wyrok z 17.12.1970 r. w sprawie 11/70). W sprawie 106/77 A. delle F. dello S. a (...) SA (Zb. orz. 1978, s. 629), oznaczanej jako S. I., Trybunał Sprawiedliwości przesądził uprawnienie sądu krajowego do niestosowania (uznając to za obowiązek) przepisu prawa krajowego uznanego za sprzeczny z prawem unijnym, jeżeli jest to konieczne dla zapewnienia pełnej efektywności przepisów prawa wspólnotowego

W konsekwencji powyższych rozważań zastosowanie ma między innymi art. 1 Protokołu Nr (...) do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzony w P. dnia 20 marca 1952 r. (Dz.U.1995.36.175/1 ze zm.): Każda osoba fizyczna i prawna ma prawo do poszanowania swego mienia. Nikt nie może być pozbawiony swojej własności, chyba że w interesie publicznym i na warunkach przewidzianych przez ustawę oraz zgodnie z ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego. Powyższe postanowienia nie będą jednak w żaden sposób naruszać prawa państwa do stosowania takich ustaw, jakie uzna za konieczne do uregulowania sposobu korzystania z własności zgodnie z interesem powszechnym lub w celu zabezpieczenia uiszczania podatków bądź innych należności lub kar pieniężnych.

Wskazany przepis zawiera trzy zasady, a mianowicie: gwarancję poszanowania mienia, możliwość pozbawienia mienia pod pewnymi warunkami oraz wprowadzenia przez państwo uregulowań prawnych w sposobie korzystania z mienia, o ile jest to wymagane dla dobra ogółu.

W orzecznictwie ETPCz (Stec i inni przeciwko Wielkiej Brytanii, Wielka Izba wyrok z 12 kwietnia 2006 r., skargi nr 65731/01 i 65900/01, [w:] M.A. Nowicki, Europejski Trybunał Praw Człowieka. Wybór orzeczeń 2006, Oficyna, 2007, s. 192) uznaje się obecnie, że mienie w rozumieniu art. 1 Protokołu Nr (...) mogą stanowić świadczenia emerytalno-rentowe, w tym również otrzymywane nawet bez związku z płaceniem składek. W sprawie S. i inni przeciwko Wielkiej Brytanii Wielka Izba stwierdziła, że dla celów stosowania art. 1 Protokołu nr (...) nic nie usprawiedliwia utrzymywania dotychczasowej różnicy między świadczeniami uzależnionymi od płacenia składek i świadczeniami nieskładkowymi. W rezultacie jeśli państwo postanawia stworzyć system emerytalny, prawa i interesy indywidualne, które z niego wynikają, są objęte ochroną niezależnie od faktu płacenia składek oraz rodzaju środków, z których taki system jest finansowany.

Artykuł 1 Protokołu Nr (...) „nie ogranicza w żaden sposób swobody tworzenia przez państwo systemów ubezpieczeń społecznych albo wyboru rodzaju lub wysokości świadczeń w ramach takiego systemu w interesie sprawiedliwości społecznej i dobrobytu. Prawo do świadczeń z ubezpieczeń społecznych lub emerytury chronione w art. 1 Protokołu nr (...) istnieje jednak tylko pod warunkiem, iż prawo krajowe przewiduje takie uprawnienie. Tym bardziej z art. 1 Protokołu nr (...) nie można wywieść uprawnienia do świadczeń w określonej wysokości, w związku z czym możliwe jest określanie ich górnego pułapu, a nawet obniżanie w rezultacie zmian w systemie emerytalnym czy rentowym. Działania te wymagają jednak zawsze uzasadnienia, muszą być proporcjonalne do realizowanych w ten sposób uprawnionych celów oraz stosowane w sposób niestanowiący dyskryminacji” (zob. Marek A. Nowicki. Komentarz do art.1 Protokołu Nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. LEX i powołany tam wyrok ETPCz z dnia 17.04.2012 r. w sprawie Grudić przeciwko Serbii nr 31925/08 § 75).

W sprawie B. N. przeciwko W. (wyrok – 13 grudnia 2016 r., Wielka Izba, skarga nr (...)) ETPCz potwierdził, że pozbawienie całości renty może prowadzić do naruszenia przepisów art. 1 Protokołu nr (...), natomiast rozsądne obniżki rent (emerytur) lub związanych z nimi świadczeń mogą nie przynosić tego efektu. Kryterium właściwej równowagi nie może być oparte wyłącznie na kwocie lub procencie obniżki, w sposób abstrakcyjny. Wymagana jest ocena wszystkich istotnych elementów na tle konkretnych okoliczności. Znaczenie mają przy tym takie czynniki jak dyskryminująca natura utraty uprawnienia; brak tymczasowych środków utrzymania; niewielkie możliwości zaadaptowania się do zaistniałej zmiany; arbitralność warunku oraz dobra wiara skarżącego. (zob. Marek A. Nowicki. Komentarz do art.1 Protokołu Nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. LEX).

Sprawa obniżenia świadczeń w związku ze służbą w komunistycznych instytucjach bezpieczeństwa, była już przedmiotem regulacji ustawowej: Ustawa z dnia 24 maja 1990 r. o zmianie niektórych przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym (Dz.U. 1990.36.206) oraz ustawa z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. 1991.104.450). Szczególne znaczenie ma tu natomiast ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin oraz ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (Dz.U.2009.24.145), dalej jako „ustawa z 2009 r.” Regulacje tej ustawy stały się bowiem przedmiotem oceny Trybunału Konstytucyjnego (wyrok z 24 lutego 2010 r. sygn. akt K 6/09 <Dz.U.2010.36.204>) oraz ETPCz, (decyzja z 14 maja 2013 r., skarga nr (...), A. C. przeciwko Polsce), m.in. w kontekście zastosowania art. 1 Protokołu Nr (...).

Ogólne konkluzje, jakie można wywieźć z orzeczeń tych Trybunałów w odniesieniu do okoliczności niniejszej sprawy są następujące.

Konkluzje z orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego w sprawie K 6/09:

1) „Upływ czasu od odzyskania suwerenności przez państwo polskie w 1989 r., jakkolwiek nie bez znaczenia, nie może być decydującym kryterium oceny konstytucyjności przyjmowanych przez ustawodawcę regulacji rozliczeniowych. W Konstytucji nie ma przepisu, który ustanawiałby zakaz stanowienia takich regulacji […]. Nie należy do kompetencji Trybunału zajmowanie stanowiska, czy i jakie oraz w jakim czasie ustawy dotyczące rozliczeń prawodawca wolnej Polski może wprowadzić”

2) „ustawodawca, stanowiąc Ustawę z 2009 r., nie naruszył istoty prawa do zabezpieczenia społecznego. Chociaż obniżenie świadczeń emerytalnych […]Trybunał uznaje za znaczne, to jednak mieści się ono w ramach swobody ustawodawcy wyznaczonej Konstytucją. Do naruszenia prawa do zabezpieczenia społecznego doszłoby w szczególności, gdyby ustawodawca odebrał prawa emerytalne albo obniżył je do wysokości poniżej minimum socjalnego. Obniżając świadczenia emerytalne, ustawodawca jednocześnie nie tylko zagwarantował, że świadczenie emerytalne nie może być niższe od kwoty najniższej emerytury z powszechnego systemu ubezpieczeń społecznych […], ale zapewnił, że przeciętna wysokość emerytury przysługująca na podstawie nowych przepisów pozostaje w dalszym ciągu istotnie wyższa niż średnia emerytura wypłacana w ramach powszechnego systemu ubezpieczeń społecznych.”

3) Ochrona praw nabytych nie oznacza [...] nienaruszalności tych praw i nie wyklucza stanowienia regulacji mniej korzystnych. […] odstąpienie od zasady ochrony praw nabytych jest dopuszczalne, jeżeli przemawiają za tym inne zasady, normy lub wartości konstytucyjne […].zasada ochrony praw nabytych nie ma zastosowania do praw nabytych niesłusznie lub niegodziwie, a także praw niemających oparcia w założeniach obowiązującego w dacie orzekania porządku konstytucyjnego.”

4) pozytywny wynik postępowania kwalifikacyjnego nie oznacza aprobaty dla pełnienia służby w byłej komunistycznej tajnej policji politycznej i nie przekreśla faktu, iż zainteresowani funkcjonariusze odbywali służbę w tej instytucji dobrowolnie. Wszyscy funkcjonariusze zostali potraktowani dokładnie tak samo i częściowo pozbawieni świadczeń emerytalnych na tej samej podstawie, iż odbywali służbę w instytucji, która w przedmiotowym okresie była zaangażowana w działania godne potępienia. Ich służba po dacie granicznej, jaką był rok 1990, na rzecz demokratycznej Polski nie była traktowana w sposób dyskryminujący, ponieważ pomimo swojej przeszłości nabyli oni te same prawa emerytalne, co inni.

Konkluzje z orzeczenia ETPCz w sprawie C. przeciwko Polsce:

1) każda ingerencja władzy publicznej w poszanowanie mienia powinna być zgodna z prawem i musi służyć słusznemu celowi (§ 131);

2) pojęcie „interesu publicznego” jest obszerne, a margines oceny dostępny dla ustawodawcy przy realizowaniu polityki społeczno-gospodarczej powinien być szeroki, Trybunał szanuje osąd ustawodawcy co do tego, co leży „w interesie publicznym”, o ile osąd ten nie jest wyraźnie pozbawiony rozsądnych podstaw (§133),

3) istnieje właściwe zachowanie proporcji pomiędzy użytymi środkami a celem, który ma być osiągnięty środkami stosowanymi przez państwo („sprawiedliwa równowaga” musi zostać osiągnięta pomiędzy żądaniami wynikającymi z powszechnego interesu społeczności a wymogami związanymi z ochroną podstawowych praw jednostki). W szczególności Trybunał musi ustalić, czy z powodu ingerencji państwa osoba zainteresowana musiała ponieść nieproporcjonalny i nadmierny ciężar (§136);

4) całkowite pozbawienie uprawnień, powodujące utratę środków utrzymania, w zasadzie stanowiłoby naruszenie prawa własności, natomiast nie byłoby nim zastosowanie właściwej i współmiernej obniżki (§ 137);

5) nie da się wyznaczyć określonych ram czasowych ani tempa sfinalizowania restrukturyzacji ustroju politycznego oraz systemu prawnego i społecznego (§ 143);

6) ustawodawca ma prawo zlikwidować przywileje finansowe o charakterze politycznym, przyznane byłym funkcjonariuszom przez reżimy totalitarne (§ 138).

Obniżenie świadczeń może realizować interes społeczny, poprzez wskazanie na istotne społecznie wartości dotyczące służby. Zwraca bowiem uwagę na potrzebę odmowy określonej służby na rzecz państwa, łamiącego przy pomocy tej służby podstawowe prawa i wolności człowieka. Przywraca w pewnym stopniu poczucie sprawiedliwości. Odnosząc powyższe do okoliczności sprawy zwrócić należy uwagę, że obniżenie świadczeń nastąpiło ponad ćwierć wieku od czasu transformacji ustrojowej, czyli od czasu kiedy taka możliwość mogła być deliberowania w ramach instytucji demokratycznego państwa.

Mając na uwadze powyższe rozważania, Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok w całości oraz poprzedzające go decyzje i ustalił, że A. K. (2) przysługuje emerytura policyjna i policyjna renta inwalidzka w wysokości ustalonej przed 1 października 2017 r. z uwzględnieniem późniejszych waloryzacji.

Organ rentowy przegrał sprawę w drugiej instancji, dlatego zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik procesu, na podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c., powinien zwrócić odwołującemu koszty zastępstwa procesowego. Wynagrodzenie pełnomocnika odwołującego za postępowanie przed sądami obu instancji ustalono zgodnie z § 9 ust. 2 oraz § 10 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz. U. poz. 1800 z późn. zm.).

Teresa Suchcicka