I ACa 5/21 - wyrok z uzasadnieniem Sąd Apelacyjny w Warszawie z 2022-05-26
Sygn. akt I ACa 5/21
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 maja 2022 r.
Sąd Apelacyjny w Warszawie I Wydział Cywilny w składzie następującym:
Przewodniczący: Sędzia Beata Kozłowska
Protokolant:Marlena Łukanowska
po rozpoznaniu w dniu 19 maja 2022 r. w Warszawie
na rozprawie
sprawy z powództwa I. G.
przeciwko Bankowi (...) Spółce Akcyjnej z siedzibą w W.
o ustalenie i zapłatę
na skutek apelacji pozwanego
od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie
z dnia 15 września 2020 r., sygn. akt III C 195/17
I. zmienia zaskarżony wyrok:
- w punkcie drugim częściowo w ten sposób, że oddala powództwo o odsetki ustawowe za opóźnienie od kwot zasądzonych na rzecz powódki za okres od dnia 21 sierpnia 2020 r. do dnia zapłaty oraz zastrzega, że zapłata przez pozwanego kwot zasądzonych na rzecz powódki nastąpi po zaoferowaniu pozwanemu przez powódkę kwoty 254 454,35 zł (dwieście pięćdziesiąt cztery tysiące czterysta pięćdziesiąt cztery złote trzydzieści pięć groszy),
II. oddala apelację w pozostałym zakresie,
III. zasądza od Banku (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. na rzecz I. G. kwotę 8 100 zł (osiem tysięcy sto złotych) tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.
Beata Kozłowska
Sygn. akt I ACa 5/21
UZASADNIENIE
Powódka I. G. pozwem skierowanym przeciwko Bankowi (...) S.A. z siedzibą w W., ostatecznie sprecyzowanym w piśmie procesowym z dnia 5 sierpnia 2020 r., zażądała:
a. zasądzenia od pozwanej na rzecz powódki kwoty 80 679, 97 zł oraz kwoty 34 795, 55 CHF tytułem zwrotu korzyści majątkowej uzyskanej bez podstawy prawnej, wraz z ustawowymi odsetkami za czas opóźnienia począwszy od dnia następującego po doręczeniu odpisu pisma aż do dnia zapłaty, które to kwoty stanowią całość wpłaconego przez powódkę świadczenia z tytułu nieważnej umowy o kredyt hipoteczny nr (...) z dnia 16 lutego 2007 r. zawartej pomiędzy stronami, na mocy którego pozwana udzieliła powódce kredytu w wysokości 254.454,33 zł;
ewentualnie:
b. zasądzenia od pozwanej na rzecz powódki kwoty 211 426, 12 zł tytułem zwrotu korzyści majątkowej uzyskanej przez pozwaną bez podstawy prawnej, które to świadczenie było nienależne i która to kwota stanowi całość wpłaconego przez powódkę świadczenia z tytułu nieważnej umowy o kredyt hipoteczny wraz z ustawowymi odsetkami za czas opóźnienia począwszy od dnia następującego pod dniu doręczenia modyfikacji pozwu aż do dnia zapłaty;
Powódka wnosiła również o:
a. ustalenie nieważności umowy kredytu zawartego pomiędzy stronami,
ewentualnie o:
b. ustalenie nieistnienia stosunku prawnego wynikającego ze zobowiązania opisanego w umowie kredytu, ze względu na jego nieważność;
ewentualnie o:
c. ustalenie nieważności umowy kredytu co do przyszłych świadczeń;
ewentualnie o:
d. ustalenie nieistnienia stosunku prawnego wynikającego ze zobowiązania opisanego w umowie kredytu ze względu na nieważność tego zobowiązania co do przyszłych świadczeń;
W sytuacji nieuwzględnienia powyższych roszczeń powódka wnosiła o:
1. ustalenie, że w stosunku prawnym łączącym powódkę z pozwaną na podstawie umowy o kredyt hipoteczny, co do świadczeń nieobjętych roszczeniem o zasądzenie świadczenia, powódka nie jest związana postanowieniami dotyczącymi indeksowania kwoty kredytu oraz rat kapitałowo - odsetkowych kursem franka szwajcarskiego, zawartymi w § 2 ust. 2 umowy i § 1 ust. 1 umowy;
2. zasądzenie od pozwanej na rzecz powódki kwoty 17 023, 63 zł oraz 34 795, 55 CHF tytułem zwrotu uzyskanej przez pozwaną kosztem powódki bez podstawy prawnej, które to świadczenie było nienależne wraz z ustawowymi odsetkami za czas opóźnienia:
i. co do kwoty 17 023, 63 zł, począwszy od dnia następującego po dniu doręczenia odpisu pozwu do dnia zapłaty;
ii. co do kwoty 34 795, 55 CHF począwszy od dnia następującego po dniu doręczenia odpisu pisma modyfikującego do dnia zapłaty;
co będzie stanowiło różnicę pomiędzy pobraną przez pozwaną od powódki kwotą, tytułem spłaty przedmiotowego kredytu naliczoną z zastosowaniem niedozwolonych klauzul umownych a należną pozwanej kwotą obliczoną z wyłączeniem ich zastosowania oraz całość wpłaconego świadczenia we frankach szwajcarskich jako, że nie podlega ono rozliczeniu w inny sposób, a po usunięciu spornych klauzul spłacanie bezpośrednio we franku również nie było możliwe i także stanowi świadczenie nienależne;
ewentualnie zasądzenie od pozwanej na rzecz powódki kwoty 68 478 zł tytułem zwrotu korzyści majątkowej uzyskanej przez pozwaną kosztem powódki bez podstawy prawnej, które to świadczenie było nienależne i co stanowiło różnicę pomiędzy pobraną przez pozwaną od powódki kwotą, tytułem spłaty przedmiotowego kredytu naliczoną z zastosowaniem niedozwolonych klauzul umownych a należną pozwanej kwotą obliczoną z wyłączeniem ich zastosowania wraz z ustawowymi odsetkami za czas opóźnienia:
i. od kwoty 42 421, 38 zł począwszy od dnia następującego po dniu doręczenia odpisu pozwu do dnia zapłaty;
ii. od kwoty 26 056, 62 zł od dnia następującego po dniu doręczenia odpisu pisma do dnia zapłaty.
Powódka wnosiła również o zasądzenie od pozwanej na rzecz powódki kosztów procesu.
Pozwany Bank (...) S.A. w W. w odpowiedzi na pozew z dnia 16 marca 2017 r. i w dalszych pismach procesowych wnosił o oddalenie powództwa w całości oraz o zasądzenie od powódki na jej rzecz zwrotu kosztów postępowania.
Wyrokiem z dnia 15 września 2020 r. Sąd Okręgowy w Warszawie:
I. ustalił, że umowa o kredyt hipoteczny nr (...) zawarta pomiędzy I. G. a Bankiem (...) S.A. z siedzibą w W. w dniu 26 stycznia 2007 r. jest nieważna w całości;
II. zasądził od Banku (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. na rzecz I. G. kwotę 80 679, 97 zł oraz kwotę 34 . 795,55 CHF wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 21 sierpnia 2020 r. do dnia zapłaty;
III. ustalił, że pozwany w całości ponosi koszty procesu, nakazując ich szczegółowe rozliczenie referendarzowi sądowemu.
Sąd Okręgowy swe rozstrzygniecie oparł na następujących ustaleniach faktycznych i następujących ocenach prawnych:
W celu sfinansowania zakupu lokalu mieszkalnego I. G. zwróciła się do doradcy z (...), który przedstawił jej ofertę kredytu z trzech banków. Została jej przedstawiona oferta kredytu złotowego z wyższą ratą kapitałowo-odsetkową aniżeli dwóch innych kredytów indeksowanych, które zostały przedstawione jako bardziej korzystne. Powódka była zapewniana, że frank szwajcarski jest walutą stabilną, a jego wahania nie są znaczne. Była informowana, że kredyt jest bezpieczny.
W dniu 14 grudnia 2006 r. powódka w Banku (...) S.A. złożyła wniosek kredytowy wnosząc o udzielenie kredytu w kwocie 256 475 PLN.
Wniosek kredytowy został wypełniony na formularzu stosowanym w Banku. Zdolność kredytową klientów badano pod kątem wszystkich walut, niezależnie od waluty wskazanej we wniosku. Klientom wnioskującym o kredyt indeksowany do kursu CHF udzielano ogólnej informacji o ryzyku walutowym związanym ze zmianą wysokości rat, na skutek zmian kursów walut oraz dalszych krokach związanych z jego uruchomieniem. Klienci otrzymywali informacje w tym zakresie również poprzez Umowę, Wniosek kredytowy oraz załączniki, m.in. Regulamin i Cennik, z których treścią mogli się zapoznać. Jeżeli klient składał wniosek o negocjacje był on wysyłany do Centrali Banku.
Powódka zgłosiła się do placówki Banku (...) w celu podpisania umowy. Postanowienia umowy nie były z nią indywidualnie negocjowane.
Na podstawie umowy o kredyt hipoteczny nr (...) z dnia 26 stycznia 2007 r., podpisanej w dniu 16 lutego 2007 r., Bank (...) Spółka Akcyjna z siedzibą w W. udzielił I. G. kredytu w kwocie 254.454, 25 PLN na zakup mieszkania. Wypłata kredytu miała nastąpić zgodnie z zasadami określonymi w Regulaminie. W celu zabezpieczenia spłaty kredytu przewidziano hipoteki kaucyjne na nieruchomości w kwocie 432 572, 40 PLN, cesji na Bank praw z polisy ubezpieczeniowej od ognia i innych zdarzeń losowych nieruchomości oraz cesja praw z polisy ubezpieczeniowej na życie kredytobiorcy (§ 9 ust 1 pkt 1 - 3 umowy). W umowie określono całkowity koszt kredytu na dzień zawarcia umowy na kwotę 190 186, 45 PLN, a rzeczywista roczna stopa oprocentowania na dzień sporządzenia Umowy wynosiła 4, 43% w skali roku.
Postanowienia umowy były ustalane przez Bank jednostronnie, a powódka zawierała umowę według standardowego wzorca umowy. Wzorzec umowy nie zawierał definicji spreadu.
Wraz z podpisaniem umowy powódka udzieliła bankowi nieodwołalnego pełnomocnictwa do przystąpienia do umowy zbiorowego ubezpieczenia budynków i lokali mieszkalnych osób fizycznych, pobierania z rachunku prowadzonego w Banku środków pieniężnych z zaliczaniem ich na spłatę wymagalnych zobowiązań z tytułu kredytu, odsetek, prowizji i innych opłat, jak również ustanawiania blokady środków pieniężnych przeznaczonych na sfinansowanie wydatków na poczet opłat sądowych z tytułu ustanowienia hipoteki oraz pobrania środków na poczet opłat związanych z refinansowaniem kosztów ubezpieczenia.
Oprocentowanie kredytów/pożyczek hipotecznych indeksowanych do waluty CHF, udzielonych po 1 stycznia 2005 r. pozwany bank ustalał według zmiennej stopy procentowej, na podstawie stałej marży Banku określonej w umowie kredytu/pożyczki oraz zmiennych stóp referencyjnych.
Integralną część umowy kredytu stanowił także Regulamin kredytowania osób fizycznych w ramach usług bankowości hipotecznej w Banku (...) S.A., w którym wprowadzono między innymi definicje pojęć. W § 3 zawarto postanowienie wskazujące, iż kredyt udzielony jest w walucie PLN oraz może być indeksowany kursem waluty obcej na podstawie obowiązującej w Banku (...).
W § 8 ust 1 Regulaminu wskazano, że w przypadku kredytu indeksowanego kursem waluty obcej kwota raty spłaty obliczona jest według kursu sprzedaży dewiz, obowiązującego w Banku na podstawie obowiązującej w Banku (...) z dnia spłaty.
Postanowienie zawarte w § 9 Regulaminu przewidywało, że w przypadku niespłacenia przez Kredytobiorcę w terminie raty spłaty wynikającej z umowy kredytu, niespłacona kwota staje się zadłużeniem przeterminowanym, z zastrzeżeniem, że w przypadku przeterminowania raty odsetkowej Bank ma prawo naliczać odsetki od chwili wytoczenia o nie powództwa. Bank miał naliczać od wymagalnego kapitału odsetki według stopy określonej w aktualnym cenniku dla zadłużenia przeterminowanego z zastrzeżeniem, że w przypadku kredytu indeksowanego kursem waluty obcej, Bank w następnym dniu po upływie terminu wymagalności kredytu dokonuje przewalutowania całego wymagalnego zadłużenia na PLN, z zastosowaniem aktualnego kursu sprzedaży dewiz, określonego przez Bank w Tabeli Kursów Walut Obcych. Od wymagalnego kapitału, wyrażonego w PLN Bank naliczane miały być dalsze odsetki w wysokości dwukrotności odsetek ustawowych.
W § 22 Regulaminu Bank zastrzegł sobie prawo do zmiany cennika w okresie obowiązywania umowy kredytu, jeżeli wystąpi jedna z przyczyn, w postaci m.in. zmiany parametrów rynkowych, środowiska konkurencji, przepisów prawa, w szczególności przepisów podatkowych i rachunkowych, stosowanych w sektorze bankowym, zmiany poziomu inflacji bądź innych warunków makroekonomicznych oraz zmiany zakresu lub formy świadczenia usług. Dodatkowo wskazano, że aktualny cennik dostępny jest w placówkach Banku oraz Kanałach Bankowości Elektronicznej.
Wartość kwoty kredytu po waloryzacji, wysokość rat kredytu oraz pozostałego do spłaty zadłużenia była uzależniona od mierników wartości, m.in. kurs kupna waluty CHF, zastosowanych przez Bank.
Bank księgował ten kredyt jako walutowy w swych księgach rachunkowych. Sposób oprocentowania tych kredytów również został ustalony, jak dla kredytów walutowych. W konsekwencji powstania tego rodzaju aktywów w CHF, Bank częściowo zabezpieczał otwartą pozycję walutową powstałą na skutek udzielania kredytów indeksowanych do franka szwajcarskiego przez pożyczki, a przede wszystkim przez zakup franka na rynku międzybankowym, poprzez kilkuletnie transakcje (...). Po ustalonym okresie następował zwrot kapitałów, a w międzyczasie następowała wymiana strumieniami odsetkowymi, gdzie dla pozwanego odsetki ustalano według stawki referencyjnej LIBOR, zaś dla jego kontrahenta według stawki WIBOR - w tej walucie Bank bowiem miał niewiele depozytów. Oprócz tego były także transakcje (...) zawierane na zwykle trzymiesięczne okresy. Transakcje te nie były przyporządkowane do danej umowy kredytu, służyły zabezpieczeniu ogólnych potrzeb płynnościowych Banku. Bank nie oferował instrumentów zabezpieczających kredytobiorcę przed ryzykiem walutowym, a jego pracownicy nie informowali klientów o konieczności zawarcia umów ograniczających ich ryzyko walutowe.
Tabela kursów walut w każdym dniu była tworzona przez Bank w sposób podobny do stosowanego przez NBP, który przez wiele lat kurs średni wyliczał w oparciu o kursy walut z kilku wiodących banków, a obecnie również wyliczał go w oparciu o jedną z platform rejestrujących transakcje międzybankowe. Kurs Banku nie był powiązany z kursem NBP. Spread w zakresie transakcji międzybankowych był niższy, niż w obrocie detalicznym i na tym zarabiał Bank. Zakup franka na rynku między bankowym przez Bank nie był przyporządkowany do konkretnej umowy kredytu, miał zaspokoić ogólne potrzeby płynnościowe Banku, który uzyskiwał przychód z tytułu wymiany walutowej. Przy wypłacie kredytu nie korzystano z waluty CHF, która służyła jedynie jako zabezpieczenie Banku przed ryzykiem walutowym. Klienci Banku nie byli informowani o sposobie tworzenia tabel walutowych.
Wypłata i spłata kredytu następowała po kursach z Tabeli Kursów Banku, o czym informowano klientów .
Strony zmieniały postanowienia umowy kredytu aneksami. W dniu 19 marca 2010 r. strony zawarły Aneks nr (...). W dniu 29 października 2012 r. strony zawarły Aneks nr (...) do Umowy o kredyt hipoteczny, na podstawie którego spłata rat kredytu oraz przedterminowa spłata pełnej lub częściowej kwoty miała być dokonywana przez kredytobiorcę w walucie obcej, do której kredyt był indeksowany . Od tego czasu powódka spłaca kredyt w CHF, kupując uprzednio walutę w kantorze internetowym.
Powódka spłacała raty i do dnia 24 października 2016 r. uiściła na rzecz banku kwotę 27 330, 46 CHF tytułem raty kapitałowej w walucie oraz 18 409, 17 CHF tytułem raty odsetkowej w walucie oraz 39 039, 93 PLN tytułem odsetek oraz kwotę 41 640 PLN tytułem raty kapitałowej.
Począwszy od dnia 23 listopada 2016 r. powódka dokonywała spłat rat w CHF.
Sąd Okręgowy wyjaśnił, że swe ustalenia faktyczne poczynił w oparciu o dowody z dokumentów. Sąd Okręgowy wskazał, że niewiele wniosły do sprawy zeznania świadka A. P., która przyznała, że nie pamięta okoliczności zawierania umowy kredytu z powódką. W zeznaniach tych świadek przedstawiła standardową procedurę zawierania umowy kredytu hipotecznego z klientami, motywy zawierania umów kredytu indeksowanego do CHF do 2008 r., kiedy takie rodzaje umów były zawierane z konsumentami, jak również zakres postanowień umownych, które mogły być indywidualnie negocjowane z kontrahentem, a dotyczących prowizji, marży Banku i wcześniejszej spłaty kredytu. Sąd Okręgowy uznał, że zeznania omawianego świadka, w tym zakresie są spójne i logiczne, i z tego względu obdarzył je wiarą. W tożsamy sposób zostały ocenione zeznania świadka K. P., który uczestniczył jedynie w procedurze zawierania aneksu do umowy kredytu i podawał okoliczności aktualne, dotyczące zakresu udzielanych klientom informacji co do ryzyk związanych z indeksacją do waluty CHF na datę zawarcia tego aneksu.
Sąd Okręgowy w całości dał wiarę zeznaniom świadka J. C.. Sąd Okręgowy dał również wiarę zeznaniom świadków K. M. i A. L.. Jako wiarygodne w całości Sąd Okręgowy ocenił zeznania powódki.
Sąd Okręgowy uznał powództwo główne za zasadne.
Wskazał, że pozwany bank posiada status przedsiębiorcy a powódka zawierając umowę była konsumentem.
W niniejszej sprawie spór koncentrował się wokół tego, czy zawarta przez strony umowa kredytu jest ważna w świetle treści art. 69 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe. Sąd Okręgowy za nieuzasadnione uznał stanowisko Banku, że walutą kredytu od samego początku był frank szwajcarski. Wskazał, że z treści umowy wynika, ze że walutą kredytu było PLN (kwota 254 454, 35 PLN), a indeksacja była jedynie mechanizmem przeliczeniowym (waloryzacyjnym), zatem zastosowanie tej klauzuli nie było równoznaczne z udzieleniem kredytu w walucie obcej. W ocenie Sądu Okręgowego wprowadzenie do umowy postanowienia przewidującego mechanizm indeksacji nie było sprzeczne z treścią art. 69 ust. 1 i ust. 2 pkt 2 ustawy Prawo Bankowe.
Zdaniem Sądu Okręgowego kredyt indeksowany do CHF nie może być traktowany jako instrument finansowy, a tym samym nie podlega on regulacjom dyrektywy (...). Stanowisko to znajduje oparcie w wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 3 grudnia 2015 r. w sprawie C -312/14 ((...)) – (...) Bank (...)./(...), (...)). Z Kolei stroną transakcji (...) i (...), którymi Bank zabezpieczał swoją otwartą pozycję walutową, nie był kredytobiorca. Tym samym, nie stanowiły one elementu umowy kredytowej.
Sąd Okręgowy wskazał, że z literalnego brzmienia umowy kredytu wynikało, że kwota udzielonego kredytu wynosiła 254 454, 35 PLN, przy czym kredyt ten był indeksowany do CHF, po przeliczeniu wypłaconej kwoty zgodnie z kursem kupna CHF według Tabeli Kursów Walut Obcych obowiązującej w Banku (...) w dniu uruchomienia kredytu lub transzy. Po uruchomieniu kredytu lub pierwszej transzy kredytu wypłacanego w transzach Bank wysyłał do Kredytobiorcy pismo informujące o wysokości pierwszej raty kredytu, kwocie kredytu w CHF oraz jego równowartości w PLN, zgodnie z kursem kupna CHF według Tabeli Kursów Walut Obcych obowiązującej w Banku (...) w dniu uruchomienia kredytu/transzy, przy czym zmiany kursów walut w trakcie okresu kredytowania mają wpływ na wysokość kwoty zaciągniętego kredytu. Spłata zadłużenia z tytułu kredytu i rat odsetkowych miała następować w CHF z zastosowaniem kursu sprzedaży CHF obowiązującego w dniu płatności raty kredytu, zgodnie z (...) Banku (...) S.A.
Pomimo zawarcia w umowie klauzul indeksacyjnych powódce przedstawiono jedynie ogólną informację o ryzyku walutowym, a postanowienia umowne dotyczące mechanizmu waloryzacji nie zostały sformułowane w sposób jednoznaczny i transparentny dla konsumenta. Niewątpliwym natomiast jest, że zawierając umowę o kredyt hipoteczny, posłużono się wzorcem, ustalonym przez Bank.
Z art. 385 § 2 zdanie 1 k.c. wynika, że wzorzec umowy powinien być sformułowany w sposób jednoznaczny i zrozumiały, a ocena postanowień umowy powinna być dokonywana według stanu z chwili jej zawarcia oraz w okolicznościach jej zawarcia, stosownie do art. 385 2 k.c. oraz art. 4 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 05 kwietnia 1993 roku w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.U. UE L z 21 kwietnia 1993 r., dalej: „Dyrektywa 93/13”). Dla oceny abuzywności postanowień umowy bez znaczenia pozostawał sposób wykonania przez pozwanego umowy kredytu oraz zastosowany przez niego kurs CHF dla przeliczeń wynikających z umowy, w tym dla określenia kwoty kredytu jak i wysokości spłat rat w złotówkach oraz prowizji. To, czy kurs ten był kursem rynkowym nie miał wpływu na treść rozstrzygnięcia, albowiem relewantną dla oceny abuzywności klauzul i ważności umowy datą jest dzień zawarcia umowy.
Możliwości oceny postanowień umowy przez pryzmat art. 385 1 k.c. nie zmieniał również fakt wejścia w życie ustawy z dnia 29 lipca 2011 roku o zmianie ustawy - Prawo bankowe oraz niektórych innych ustaw. Ta nowelizacja Prawa bankowego w zakresie istniejących już stosunków prawnych przyznała kredytobiorcy jedynie dodatkowe uprawnienie do spłaty rat kredytu indeksowanego lub denominowanego do waluty obcej, bezpośrednio w tej walucie. W efekcie, z przepisów ustawy nowelizującej art. 69 ustawy Prawo bankowe nie można wywodzić dalej idących skutków, w tym skutków w postaci sanacji postanowień umów zawartych przed dniem jej wejścia w życie i ewentualnego wyłączenia ich spod oceny przez pryzmat art. 385 1 k.c.
Pozwany nie wykazał, by analizowane postanowienia umowy były postanowieniami uzgodnionymi indywidualnie z powódką.
O indywidualnie uzgodnionym postanowieniu można mówić wówczas, gdy dana klauzula umowna powstała poprzez wspólne uzgodnienie jego treści przez konsumenta, jak i przedsiębiorcę. Zgodnie z art. art. 385 1 § 1 k.c., postanowieniem indywidualnie uzgodnionym nie jest postanowienie, którego treść konsument mógł negocjować - jest nim takie postanowienie, które w rzeczywistości powstało na skutek indywidualnych uzgodnień. W dodatku, za nieuzgodnione indywidualnie uważa się te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu, zwłaszcza, jeżeli zostały przedstawione konsumentowi w formie uprzednio sformułowanej umowy standardowej.
Jak wskazał sam pozwany - co także potwierdziły zeznania pracowników banku i samej powódki - wskazywana przez niego możliwość negocjacji warunków umowy miała wynikać jedynie z propozycji samego klienta. Tym samym, należało uznać, że istniała hipotetyczna możliwość negocjacji kursu waluty dotyczącej wypłaty kredytu, a także założenia i wskazania warunku walutowego, który stwarzałby powódce możliwość spłaty kredytu bezpośrednio w walucie obcej, jak również ustalania korzystnej prowizji.
Sąd Okręgowy wskazał też, że możliwości wyboru spłaty zadłużenia w walucie obcej, z której powódka mogła zrezygnować, nie można uznać za tożsamą ze świadomą zgodą na podjęcie wszelkich ryzyk związanych ze spłatą kredytu indeksowanego. Jednocześnie, z zeznań świadków nie wynikało, aby powódce przedstawiono wszelkie konsekwencje wynikające z wyboru określonego rachunku bankowego. W efekcie, nie można uznać, że powódka wyraziła świadomą zgodę, przyjmując na siebie ryzyko zmian kursowych. Nie jest bowiem wystarczające wskazanie w umowie, że ryzyko związane ze zmianą kursu waluty ponosi kredytobiorca oraz odebranie od niego oświadczenia zawartego we wniosku o udzielenie kredytu, o standardowej treści, że został on poinformowany o ponoszeniu ryzyka zmiany kursu waluty oraz przyjął do wiadomości i akceptuje to ryzyko . Przedkontraktowy obowiązek informacyjny banku wiąże się z obowiązkiem wskazania konsumentowi, że zaciągniecie tego rodzaju kredytu jest bardzo ryzykowne, a efektem może być obowiązek zwrotu kwoty wielokrotnie wyższej aniżeli postawionej mu do dyspozycji przez bank, mimo dokonywania regularnych spłat.
Zdaniem Sądu Okręgowego umowna klauzula waloryzacyjna nie jest objęta wyłączeniem zawartym w art. 385 1 § 1 zdanie drugie k.c., ponieważ nie określa w sposób bezpośredni świadczenia głównego, wprowadzając jednocześnie umowny reżim jego przeliczenia. Postanowienia bankowego wzorca umownego, które zawiera uprawnienie banku do przeliczania sumy wykorzystanego przez Kredytobiorcę kredytu do waluty obcej, tj. klauzula tzw. spreadu walutowego, w rozumieniu ww. przepisu Kodeksu cywilnego nie formułują głównych świadczeń stron.
Dokonując oceny postanowień umowy kredytu przez pryzmat art. 385 1 § 1 - 3 k.c., Sąd uznał za abuzywne postanowienia umów kredytu zawarte w:
- § 2 ust. 2 o treści: „Kredyt jest indeksowany do CHF, po przeliczeniu wypłaconej kwoty zgodnie z kursem kupna CHF według Tabeli Kursów Walut Obcych obowiązującej w Banku (...) w dniu uruchomienia kredytu lub transzy. Po uruchomieniu kredytu lub pierwszej transzy kredytu wypłacanego w transzach Bank wysyła do kredytobiorcy pismo informujące o wysokości pierwszej raty kredytu, kwocie kredytu w CHF oraz jego równowartości w PLN zgodnie z kursem kupna CHF według Tabeli Kursów Walut Obcych obowiązującej w Banku (...) w dniu uruchomienia kredytu/transzy, przy czym zmiany kursów walut w trakcie okresu kredytowania mają wpływ na wysokość zaciągniętego kredytu oraz raty kapitałowo – odsetkowej,
- §7 ust. 1 o treści: ,,Kredytobiorca zobowiązuje się spłacić kwotę kredytu w CHF ustaloną zgodnie z § 2 w złotych polskich, z zastosowaniem kursu sprzedaży CHF obowiązującego w dniu płatności raty kredytu, zgodnie z (...) Banku (...) S.A.,
- § 8 ust. 3 Regulaminu w brzmieniu: ,,W przypadku kredytu w walucie obcej kwota raty obliczona jest według kursu sprzedaży dewiz, obowiązującego w Banku na podstawie obowiązującej w Banku (...) z dnia spłaty.
Zdaniem Sądu Okręgowego, klauzulę indeksacyjną zawartą w § 2 ust. 2 umowy kredytu i w postanowieniach Regulaminu wraz z postanowieniem ustalającym kurs waluty, mającym mieć zastosowanie przy realizacji tego mechanizmu uznać należało za określającą główny przedmiot umowy, ale było sformułowane w sposób niejednoznaczny. Odwoływało się ono do nieweryfikowalnego w dacie zawarcia umowy, arbitralnie ustalanego przez Bank kursu waluty, bez określenia precyzyjnego działania mechanizmu jej wymiany. W efekcie saldo kredytu, jak i kwota spłaty poszczególnych rat kredytowych, przy przyjęciu ustalonego arbitralnie przez Bank kursu, nie zostały sformułowane w sposób jednoznaczny, a tym samym – uniemożliwiały ustalenie zakresu świadczeń, do których spełnienia był obowiązany Kredytobiorca.
Odnośnie postanowienia umownego zawartego w § 7 ust. 1 umowy kredytu, dotyczącego wskazania kursu waluty do przeliczenia spłat dokonywanych w złotówkach na CHF, Sąd Okręgowy stwierdził, że miało ono znaczenie poboczne, a zatem nie dotyczyło głównego przedmiotu umowy, ale i to postanowienie nie spełniało wymogu jednoznaczności. Konsument nie był bowiem w stanie oszacować konsekwencji ekonomicznych przyjętego na siebie zobowiązania. Odwołanie się do Tabeli Kursów Walut Obcych, bez wskazania o jaką konkretnie Tabelę Kursów Walut Obcych chodzi, tj. z jakiej godziny (w przypadku, gdy danego dnia publikowanych było więcej niż jedna tabela), dla jakich transakcji (gotówkowych czy bezgotówkowych), czyniło to postanowienie niejednoznacznym. Co więcej, wątpliwości tych nie wyjaśniała treść brzmiącego tożsamo w tym zakresie Regulaminu.
Dokonując analizy wskazanych wyżej postanowień umownych w puntu widzenia przesłanek z art. 385 1 k.c. Sąd w pierwszej kolejności zbadał, czy nie kształtują one praw i obowiązków konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy.
Sąd Okręgowy wskazał na wyrok Sądu Okręgowego - Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 14 grudnia 2010 roku w sprawie o sygn. akt XVII AmC 426/09 oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie w sprawie o sygn. akt VI ACa 420/11, w których uznano za niedozwolone i zakazano wykorzystywania Bankowi w obrocie z konsumentami postanowień wzorca umowy o treści:
1. Kredyt jest indeksowany do CHF/USD/EUR, po przeliczeniu wypłaconej kwoty zgodnie z kursem kupna CHF/USD/EUR według Tabeli Kursów Walut Obcych obowiązującej w Banku (...) w dniu uruchomienia kredytu lub transzy,
2. W przypadku kredytu indeksowanego kursem waluty obcej, kwota raty spłaty obliczona jest według kursu sprzedaży dewiz, obowiązującego w Banku na podstawie obowiązującej w Banku (...) z dnia spłaty.
W ocenie Sądu Okręgowego, dla rozpoznania niniejszej sprawy rozstrzygnięcia wydane w tej sprawie nie miały jednak charakteru prejudycjalnego i nie zwalniały Sądu od konieczności dokonania analizy postanowień konkretnych umowy łączącej strony procesu. Sąd podzielił w tym względzie stanowisko zaprezentowane w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 20 września 2013 roku (II CSK 708/12), zgodnie z którym kontrola postanowienia konkretnej umowy nie odbywa się bowiem in abstracto i zawsze powinna uwzględniać także pozostałe postanowienia konkretnego wzorca umowy, jak i okoliczności towarzyszące zawarciu danej konkretnej umowy. Abstrakcyjna kontrola wzorca nie jest równoznaczna z generalnym wyłączeniem danej klauzuli z obrotu, w tym w szczególności w odniesieniu do postanowień stosowanych przez innego przedsiębiorcę w innym wzorcu umowy.
W tym stanie rzeczy ocenie podlegały okoliczności towarzyszące zawarciu umowy kredytu z wykorzystaniem wzorca umownego uznanego następnie za niedozwolony, stanowiące podstawę konstatacji, że zakwestionowane przez powódkę postanowienia umowne kształtowały jej prawa i obowiązki, jako konsumenta, w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco naruszający jej interesy.
W ocenie Sądu Okręgowego postanowienia umowy przewidujące stosowanie kursów wyznaczanych przez Bank - tak przy wykonywaniu mechanizmu indeksacji kredytu, jak również przy jego spłacie, było niczym innym jak przypisaniem Bankowi uprawnienia do jednostronnego kształtowania wysokości świadczeń powódki. Dotyczyło to określenia wysokości zobowiązania Kredytobiorcy w walucie frank szwajcarski, do jakiej spłaty jest zgodnie z postanowieniami umowy zobowiązany, jak i wysokości spłaty rat dokonywanych przez Kredytobiorcę w walucie PLN wyrażonych w harmonogramie spłat w CHF. W ocenie Sądu, ww. postanowienia nie tylko kreowały po stronie Banku pełną dowolność w ustalaniu kursów waluty, ale jednocześnie pozbawiały powódkę możliwości dokonania weryfikacji prawidłowości zastosowanego sposobu ustalenia tych kursów. Powódka nie była w stanie ustalić, jak będzie się kształtowała kwota należnego do spłaty kredytu, a wyrażonego w CHF oraz wysokości poszczególnych rat kredytowych. Zagwarantowana przez Bank w umowie o kredyt hipoteczny możliwość arbitralnego ustalenia wymiaru tych obowiązków w sferze wyłącznych, nieweryfikowalnych decyzji pozostających do dyspozycji Banku stanowi postawę uznania przez Sąd analizowanych postanowień jako kształtujących obowiązki powódki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami. Należy przez nie rozumieć ukształtowanie stosunku umownego w sposób klarowny, jasny i weryfikowalny dla konsumenta. Co więcej, zdaniem Sądu, postanowienia te w sposób rażący naruszały interesy powódki. Chociażby postanowienie pozwalające ukształtować kurs waluty CHF całkowicie dowolnie przez Bank, a który to kurs stanowił następnie podstawę określenia zobowiązania, co wskazywało na nieuzasadnioną dysproporcję uprawnień Banku w stosunku do konsumenta, a zarazem oznaczało niekorzystne ukształtowanie jego pozycji ekonomicznej . Niemożliwe do zweryfikowania określenie sposobu ustalania kursów wymiany walut jest zaś dodatkowym, ukrytym wynagrodzeniem Banku, które może mieć dla kontrahenta niebagatelne znaczenie, a którego wysokość jest przez Bank określana w sposób dowolny.
Uznanie analizowanych klauzul, jako abuzywnych, wynika również z tego, że Bank przy zawieraniu umowy nie dopełnił obowiązków informacyjnych, albowiem konsument nie był w sposób jednoznaczny i czytelny poinformowany o wszelkich kosztach, jakie będzie musiał ponieść z tytułu zaciągniętego kredytu. Co więcej, poza jego kontrolą pozostawało także uprawnienie Banku do jednostronnego ustalania stosowanych kursów, które wpływały na wysokość środków pozostawionych do dyspozycji kredytobiorcy, czym wypełniono dyspozycję przepisu art. 385 3 pkt 19 k.c. Zapisy analizowanej umowy kredytowej prowadziły do naruszenia ekonomicznych interesów konsumenta poprzez umożliwienie drugiej, silniejszej i profesjonalnej stronie umowy wpływania na treść stosunku zobowiązaniowego, w toku jego wykonywania. Niewątpliwym zatem jest, że doszło do rażącej dysproporcji praw i obowiązków konsumenta w stosunku obligacyjnym.
Na etapie zawierania umowy pracownik Banku nie przekazał powódce informacji co do sposobu tworzenia tabel kursowych banku, które znajdowały zastosowanie do łączącej strony umowy. Przewidziany w umowie mechanizm ustalania kursu waluty w istocie w sposób rażący naruszał interes konsumenta, narażając go na brak bezpieczeństwa i możliwości przewidzenia skutków umowy w konfrontacji z działaniami podejmowanymi w tym zakresie przez Bank. Takie postanowienia należało uznać za nieuczciwe, a także rażąco naruszające równowagę stron umowy na korzyść silniejszej strony umowy (Banku), która może żądać spełnienia świadczenia w określonej przez siebie wysokości.
Możliwość dokonania przez powódkę przed 2012 r. spłaty kredytu bezpośrednio w CHF i uniknięcia zastosowania przeliczenia świadczenia pieniężnego według tabel kursowych Banku nie została przez pozwanego wykazana,
Posłużenie się kursem kupna do przeliczenia wypłaconego kredytu w PLN dla wyliczenia zobowiązania kredytobiorcy w CHF, a zatem kursem niższym od kursu sprzedaży o spread ustalanym arbitralnie przez Bank, doszło do ustalenia zobowiązania w wysokości wyższej, niż siła nabywcza, jaką przedstawiała kwota kredytu wypłacona mu przez Bank w złotych polskich. Zastosowany w umowie kredytu mechanizm indeksacji nie został przez pracowników Banku powódce w ogóle wyjaśniony; klient nie został także poinformowany o wpływie wzrostu kursu franka szwajcarskiego w stosunku do polskiego złotego na wysokość salda kredytu oraz w jaki sposób mogą się przed związanym z tym ryzykiem. Co więcej, jak wynikało z zeznań świadków - pracowników Banku, w ofercie Banku brak było instrumentów, które pozwalałyby na zabezpieczenie się przed takim ryzykiem. Poprzez zastosowanie kursu kupna w mechanizmie indeksacji, pozwany przerzucał na Kredytobiorcę koszty swojego zabezpieczenia przed ryzykiem kursowym, i to w zdecydowanie wyższej wysokości, co stanowiło źródło dodatkowego dochodu Banku. Jednocześnie, przed ryzykiem walutowym konsument nie był w jakikolwiek sposób zabezpieczony. Nadto, pozwany Bank kupował franki na rynku międzybankowym nie po to, aby wykonać swoje zobowiązanie z analizowanej umowy kredytu, ale po to, by zabezpieczyć swoje ryzyko walutowe. Ukształtowanie niejednoznacznego mechanizmu indeksacji, będącego źródłem dodatkowego dochodu po stronie pozwanego Banku, decydowało o uznaniu postanowienia za sprzeczne z dobrymi obyczajami i rażąco naruszające interesy konsumenta. W ocenie Sądu celem klauzuli indeksacyjnej nie powinno być przysparzanie dochodów jednej ze stron umowy i dodatkowy koszt dla słabszej strony umowy – Kredytobiorcy, tym bardziej, że z przedstawionych przez pozwanego dowodów nie wynikało, by zawierane umowy kredytowe generowały po stronie Banku jakiekolwiek koszty oraz aby odpowiadało im jakiekolwiek świadczenie Banku. Wprowadzające ten mechanizm postanowienia umowy były zatem sprzeczne z dobrymi obyczajami i rażąco naruszały interesy konsumenta, który nie miał uprzedniej możliwości oceny własnej sytuacji, w tym wysokości rat kredytu i w przedmiocie tym pozostawał zdany wyłącznie na dowolne w tym zakresie decyzje Banku.
Niezasadne było przy tym twierdzenie pozwanego, że powódka z powodu zastosowania analizowanych klauzul nie została ekonomicznie pokrzywdzona, a zatem postanowienia te nie naruszają rażąco jej interesów, bowiem w przypadku kredytu w PLN, oprocentowanie oparte o WIBOR było wyższe. Nie sposób jednakże zaprzeczyć, że w tym przypadku wyeliminowaniu podlegało ryzyko walutowe. Z wyliczeń biegłego sądowego R. P. wynika, że gdyby Kredytobiorca, zawarł umowę kredytu w PLN, oprocentowanego Wiborem 3M, za okres od dnia 23 lutego 2007 r. do dnia 23 października 2016 r. niedopłata wynosiłaby 11 865, 93 zł . Saldo kredytu wyrażone w PLN stanowi wartość wyższą od kwoty zaciągniętego kredytu (według szacunków powódki wynosi ono 290 000 zł).
Postanowienie niedozwolone nie wiąże konsumenta. Sądy krajowe są zobowiązane wyłącznie do zaniechania stosowania nieuczciwego warunku umownego, aby nie wywierał on obligatoryjnych skutków wobec konsumenta - nie są one jednak uprawnione do zmiany jego treści.
W ocenie Sądu Okręgowego utrzymanie stosunku prawnego bez postanowień uznanych za bezskuteczne nie było możliwe w odniesieniu do umowy kredytu zawartej pomiędzy stronami. Utrzymanie w mocy postanowień umowy bez mechanizmu indeksacji byłyby sprzeczne z naturą stosunku kredytu indeksowanego, zaś strony nie przewidziały mechanizmu, który pozwalałby na jego utrzymanie. Ponadto pozwany konsekwentnie wskazywał, że zastosowanie do kredytu złotowego stawki LIBOR jest ekonomicznie niedopuszczalne, a bez postanowienia dotyczącego mechanizmu indeksacji, nie doszłoby do zawarcia umowy na warunkach wynikających z eliminacji niedozwolonej klauzuli.
W konsekwencji, zgodnie z art. 58 § 1 k.c., umowy takie należy uznać za nieważne. Bezskuteczność analizowanych postanowień umowy prowadziłaby nie tylko do zniesienia mechanizmu indeksacji oraz różnic kursów walutowych, ale także pośrednio – do zaniku ryzyka kursowego, które bezpośrednio związane jest z indeksacją do waluty kwoty przedmiotowego kredytu. W konsekwencji bezskuteczności postanowień umownych przewidujących mechanizm indeksacji, kwota zobowiązania Banku, jak i Kredytobiorcy byłaby wyrażona w walucie PLN, przy jednoczesnym pozostawieniu oprocentowania opartego o właściwą stawkę LIBOR 3M CHF - jak wynikało z postanowień Regulaminu do kredytów w walucie frank szwajcarski. Podkreślić należy, że eliminacja uznanej za bezskuteczną klauzuli umownej nie może prowadzić do zmiany charakteru stosunku prawnego łączącego strony, tj. granicą, której przekroczenie uzasadnia interwencję sądu i jest ukształtowaniem umowy sprzecznym z naturą stosunku (art. 353 1 k.c.).
Powódka ostatecznie precyzując stanowisko domagała się ustalenia nieważności umowy i zasądzenia kwoty, którą uiściła na rzecz Banku, w wykonaniu zobowiązania. Oceniając, że postanowienia analizowanej umowy, które odnoszą się do mechanizmu indeksacji, dotyczyły głównego przedmiotu umowy i miały bezpośredni wpływ na ukształtowanie głównego świadczenia stron, tj. zobowiązania kredytobiorcy Sąd wziął pod uwagę to, że usunięcie postanowienia określającego główne świadczenia stron, podobnie jak postanowienia określającego niektóre z essentialia negotii umowy prowadzi w istocie do nieważności umowy jako całości. W prawie polskim nie istniały bowiem w dacie zawarcia umowy o kredyt hipoteczny, takie normy dyspozytywne, które pozwalałby na zastąpienie abuzywnych postanowień umowy jakimikolwiek innymi postanowieniami. Z tego też względu za niedopuszczalne należało w tym zakresie uznać z urzędu zastępowanie przez Sąd niedozwolonego postanowienia umownego innym mechanizmem wyliczenia kwoty kredytu. Nie było także podstaw do zastosowania kursu kupna waluty, czy też średniego kursu stosowanego przez NBP. Taka możliwość nie została przewidziana przez strony umowy, a z ustalonych zwyczajów, obowiązujących w tego rodzaju stosunkach prawnych, nie sposób jest zastosować innych mierników kursu waluty dla określenia kwoty kredytu, jak również dla pozostałych postanowień analizowanych w niniejszej sprawie.
Treść przepisu art. 358 k.c., w kształcie regulującym możliwość spełnienia świadczenia w walucie polskiej w przypadku, w którym przedmiotem zobowiązania jest suma pieniężna wyrażona w walucie obcej i określającym wartość waluty obcej według kursu średniego NBP, weszła w życie dopiero w dniu 24 stycznia 2009 r. Przepis ten nie może być miarodajny dla określenia treści zobowiązania wynikającego z umowy zawartej między stronami. Co więcej, ww. przepis dotyczył zobowiązań wyrażonych w walucie obcej i sposobu ich przeliczenia na walutę polską. Zawarta pomiędzy stronami umowa o kredyt hipoteczny dla określenia wysokości – przeliczenia kwoty kredytu wyrażonej w walucie polskiej – za pomocą klauzuli indeksacyjnej przewidywała mechanizm przeliczenia na CHF.
Możliwości stosowania przepisu dyspozytywnego, wprowadzonego do porządku prawnego po zawarciu spornej umowy, została zanegowana w wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 26 marca 2019 roku, w sprawie C-70-17.
W niniejszej sprawie stwierdzenie nieważności w okolicznościach przedmiotowej sprawy było zgodne z żądaniem powódki, ze stanowiska której wynikało, że konsekwencje zastosowania takiej sankcji są jej znane.
Sąd wykluczył również posłużenie się w tym zakresie innymi przepisami prawa, regulującymi swoisty stosunek prawny – w tym prawa wekslowego. Nie istnieją bowiem jakiekolwiek ustalone zwyczaje, które na zasadzie art. 56 k.c. umożliwiałyby posiłkowanie się kursem wynikającym z ustawy Prawo wekslowe, jak również zastąpienie postanowień odnoszących się do kursu waluty byłoby możliwe poprzez „kurs rynkowy”, ustalony w oparciu o opinię biegłego.
Mając na uwadze powyższe Sąd Okręgowy na podstawie art. 189 k.p.c., uwzględnił żądanie główne co do ustalenia nieważności umowy o kredyt hipoteczny Nr (...), w którego preambule wpisano, że została ona zawarta w dniu 26 stycznia 2007 r. (i do tej daty odwoływano się w pozostałych aneksach do umowy).
W niniejszej sprawie interes prawny w ustaleniu stosunku prawnego lub prawa niewątpliwie występuje, albowiem istnieje niepewność co do obowiązywania umowy pomiędzy stronami.
O żądaniu zasądzenia świadczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 410 § 2 k.c.
Na gruncie powyższego przepisu, przypadki zużycia lub utraty wzbogacenia powodujące odpadnięcie wzbogacenia, muszą ograniczyć się zatem tylko do tych sytuacji, kiedy nastąpiło to bezproduktywnie – a zatem bez uzyskania jakiegokolwiek ekwiwalentu, czy też innej korzyści dla majątku wzbogaconego. W przedmiotowej sprawie brak było jakiegokolwiek dowodu na okoliczność, że pozwany zużył lub utracił uzyskaną korzyść w taki sposób, że nie jest już wzbogacony.
Brak jest podstaw do uznania, że zachodzi sytuacja faktyczna objęta normą przepisu art. 411 pkt 1 k.c., ponieważ z dyspozycji wskazanego przepisu wynika wprost, że brak możliwości żądania zwrotu świadczenia nienależnego nie obejmuje sytuacji, gdy jego spełnienie nastąpiło w wykonaniu nieważnej umowy.
Zdaniem Sądu Okręgowego brak było jakichkolwiek podstaw aby uznać, że do roszczenia powódki o zwrot nienależnego świadczenia w postaci spłaconych rat kapitałowo-odsetkowych uiszczanych okresowo w wykonaniu umowy kredytu uległo przedawnieniu. Roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia przedawnia się z upływem 10 - letniego okresu przedawnienia (vide art. 118 k.c.).
Dodatkowo – mając na uwadze upadek umowy, na skutek stwierdzenia jej nieważności przez Sąd, wobec podniesienia zarzutów co do abuzywności postanowień umownych przez konsumenta, brak jest podstaw do uznania, że doszło do przedawnienia jakichkolwiek roszczeń powódki.
Sąd Okręgowy uwzględnił żądanie główne pozwu co do zapłaty uiszczonych przez powódkę świadczeń w kwocie 80 679, 97 PLN i 34 795, 55 CHF w całości. Uwzględniając żądanie główne w zakresie zapłaty Sąd nie orzekał o żądaniach ewentualnych o zapłatę, zgłoszonych na wypadek nieuwzględnienia żądania głównego.
O odsetkach Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 481 k.c.
Zgodnie z żądaniem powódki, zawartym w piśmie procesowym z dnia 4 sierpnia 2020 r., modyfikującym powództwo, odsetki zostały zasądzone od dnia następnego po dacie doręczenia tego pisma pełnomocnikowi pozwanej na podstawie art. 481 § 1 k.c. w zw. z art. 455 k.c.
W ocenie Sądu Okręgowego brak było podstaw do uznania, że żądanie pozwu jest sprzeczne z treścią art. 5 k.c., z uwagi na zawarcie w spornej umowie przez powoda klauzul niedozwolonych, rażąco sprzecznych z dobrymi obyczajami.
O kosztach postępowania Sąd orzekł na podstawie art. 98 k.p.c. i art. 108 § 1 zd. 2 k.p.c.
Apelację od tego wyroku wniósł pozwany bank.
Pozwany zaskarżył wyrok w całości, wnosząc o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez oddalenie powództwa w całości i zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego zwrotu kosztów procesu za obie instancje.
Pozwany zarzucił:
1. naruszenie przepisów prawa procesowego, tj.:
a) art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 227 i 232 k.p.c. oraz w zw. z art. 6 k.c. poprzez: - błędne ustalenie, że powód nie został odpowiednio poinformowany o ryzykach i kosztach związanych z zaciągnięciem kredytu indeksowanego do waluty obcej,
- błędne ustalenie, że kwestionowane przez powoda postanowienia umowne nie zostały indywidualnie uzgodnione z konsumentem,
- błędne ustalenie, że powód nie miał rzeczywistego wpływu na ustalenie sposobu przeliczenia wypłaconej mu kwoty kredytu w PLN na walutę indeksacji według kursu kupna takiej waluty obowiązującego u pozwanego w dniu uruchomienia kredytu oraz, że powód nie miał rzeczywistego wpływu na ustalenie sposobu przeliczenia rat spłaty kredytu wyrażonych w walucie indeksacji na PLN,
- błędne ustalenie, że ryzyka pomiędzy stronami umowy zostały rozłożone nierównomiernie,
- poprzez uznanie za całkowicie logiczne i spójne z pozostałym materiałem dowodowym jednocześnie zeznania powódki, jak i zeznania świadków strony pozwanej (w tym A. P. i K. P.), podczas gdy, dowody te wzajemnie się wykluczały,
- poprzez całkowite pominięcie treści § 8 ust. 4 Regulaminu kredytowania, który umożliwiał powódce spłatę kredytu bezpośrednio w walucie CHF już od chwili zawarcia Umowy Kredytowej, z czego jednak powódka skorzystała dopiero w roku 2012,
- poprzez błędne uznanie, że pozwany nie wykazał, aby umożliwiał powódce spłatę kredytu bezpośrednio w walucie CHF od dnia zawarcia Umowy Kredytu, a nie dopiero od roku 2012,
- art. 227 k.p.c., art. 232 k.p.c., art. 2352 §1 pkt 2 k.p.c. oraz art. 278 § 1 k.p.c. poprzez bezpodstawne pominięcie/oddalenie przez sąd pierwszej instancji wniosku pozwanego o przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego
2. naruszenie przepisów prawa materialnego, tj.:
a) art. 189 k.p.c. przez jego nieprawidłowe zastosowanie i błędne uznanie, że powódka posiada interes prawny do wytoczenia powództwa o ustalenie nieistnienia stosunku prawnego,
b) art. 385 1 § 1 i § 2 k.c., art. 3852 k.c. w zw. z art. 1 ust. 2 i 6 ust. 1 Dyrektywy 93/13 oraz § 8 ust. 4 Regulaminu Kredytowania poprzez ich niewłaściwą wykładnię polegającą na uznaniu, że postanowienia zawarte w § 2 ust. 2 i § 7 ust. 1 Umowy Kredytu oraz §8 ust. 3 Regulaminu są abuzywne,
c) art. 385 1 § 2 k.c. w zw. z art. 6 ust. 1 Dyrektywy 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 roku w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich i w zw. z art. 58 k.c. poprzez jego zastosowanie i błędne przyjęcie, że postanowienia § 2 ust, 2 i § 7 ust.1 Umowy Kredytu są abuzywne, a bez tych postanowień Umowa Kredytu nie może być wykonywana,
d) art. 69 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku - Prawo bankowe w zw. z art. 111 ust. 1 pkt 4 Prawa bankowego i w zw. z 3531 k.c., art. 3581 § 2 k.c., art. 65 § 1 i 2 k.c. oraz art. 58 § 1 i 2 k.c. poprzez ich błędną wykładnię skutkującą uznaniem, że Umowa Kredytu jest nieważna,
e) art. 4 w zw. z art. 1 ust. 1 lit. a) i lit. b) ustawy z dnia 29 lipca 2011 r. o zmianie ustawy - Prawo bankowe oraz niektórych innych ustaw w zw. z art. 316 § 1 k.p.c. i art. 1 ust. 2 Dyrektywy 93/13 poprzez ich błędną wykładnię polegającą na nieuwzględnieniu przez Sąd I instancji obowiązującego na dzień wyrokowania stanu prawnego,
f) art. 385 1 § 2 k.c. w zw. z art. 65 § 1 i 2 k.c. i art. 56 k.c. i art. 6 ust. 1 Dyrektywy (93/13/EWG oraz art. 358 § 2 i § 3 k.c. w zw. z art. 316 § 1 k.p.c. poprzez ich błędną wykładnię skutkującą zaniechaniem ustalenia przez Sąd I Instancji treści stosunku zobowiązaniowego obowiązującego między stronami po wyeliminowaniu z Umowy Kredytu postanowień niedozwolonych i ograniczeniu się przez sąd pierwszej instancji jedynie do ustaleń negatywnych, bez dokonania wykładni treści Umowy Kredytu w części pozostałej w mocy,
g) art. 385 1 § 2 k.c. w zw. z art. 65 § 1 i 2 k.c. oraz art. 358 § 2 i § 3 k.c. poprzez ich błędną wykładnię skutkującą zaniechaniem zastosowania przez Sąd I Instancji do rozliczeń z tytułu Umowy Kredytu kursu średniego NBP i to również w odniesieniu do zobowiązań, które powstały przed wejściem w życie art. 358 § 2 k.c. w jego aktualnym brzmieniu;
h) art. 118 k.c. w zw. z art. 117 § 2 k.c., 120 k.c. oraz w zw. z art. 405 k.c. poprzez ich niewłaściwe zastosowanie i w konsekwencji błędne uznanie, że roszczenie dochodzone przez powódkę przedawnia się z upływem dziesięciu lat;
i) art. 405 k.c. w zw. z art. 410 § 2 k.c., art. 411 pkt. 1 i 4 k.c. poprzez ich niewłaściwe zastosowanie polegające na zakwalifikowaniu świadczeń spełnionych przez Powoda jako nienależnych,
Powódka wniosła o oddalenie apelacji pozwanego.
Pozwany w piśmie procesowym z dnia 12 lipca 2021 r. wskazał na skorzystanie z prawa zatrzymania świadczenia powódki do czasu zaoferowania przez powódkę zwrotu kwoty 254 454,35 zł.
Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:
Apelacja pozwanego zasługiwała na częściowe uwzględnienie wobec skuteczności podniesionego przez pozwanego zarzutu zatrzymania oraz w zakresie roszczenia o odsetki.
Pozwany w swej apelacji podniósł zarówno zarzuty naruszenia prawa procesowego, jak i prawa materialnego. W pierwszej kolejności odniesienia wymagają zarzuty naruszenia prawa procesowego, zwłaszcza że w ich ramach pozwany zakwestionował zakres przeprowadzonego w sprawie postępowania dowodowego i w konsekwencji prawidłowość poczynionych w niniejszej sprawie ustaleń faktycznych.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego nie jest zasadny zarzut kwestionujący nieprzeprowadzenie dowodu z opinii biegłego z zakresu bankowości, finansów i rachunkowości. Okoliczności, które miały być wykazane tym dowodem nie mają znaczenia dla oceny ważności umowy, której spór dotyczy. W sytuacji, gdy w spornej umowie nie zostały wskazane obiektywne i weryfikowalne kryteria oznaczenia kursu CHF ujmowanych w tabelach pozwanego banku, a więc kursu waluty właściwej do wyliczenia wysokości zobowiązania kredytobiorcy oraz ustalenia wysokości rat kredytu, to okoliczności dotyczące tego, jak w istocie pozwany bank ustalał kursy CHF ujmowane w swych tabelach, nie mają znaczenia dla oceny niedozwolonego charakteru postanowień umowy odsyłających do kursów z tabel pozwanego banku. Oceny abuzywności postanowień umowy dokonuje się bowiem na datę zawarcia umowy, a sam sposób wykonywania umowy dla tej oceny jest irrelewantny. Również pozostałe okoliczności, które miałyby być ustalane w oparciu o dowód z opinii biegłego, jak zasady finansowania, uruchamiania i spłaty kredytu indeksowanego, które mają uzasadniać stosowanie kursu kupna i sprzedaży walut nie mają znaczenia dla oceny abuzywności postanowień zawartej przez strony umowy. Ustalanie, czy kursy z tabel pozwanego banku nie odbiegały od kursów rynkowych, było zatem zbędne. Zdaniem Sądu Apelacyjnego twierdzenie o dowolności banku przy ustalaniu kursów walut ujmowanych w tabelach pozwanego banku musi być odnoszone do postanowień umowy, a nie ogólnej działalności banku w sektorze bankowym, w warunkach konkurencji na rynku usług bankowych, która ze swej istoty wymusza potrzebę uwzględnienia realiów rynkowych przy kształtowaniu kursów walut w tabelach banku. Dla oceny roszczeń powódki istotnym jest natomiast to, że sporna umowa kredytu nie precyzuje, jakie konkretnie parametry ekonomiczne i w jaki konkretnie sposób ustalane są kursy walut obcych ujmowane w tabelach banku, co oznacza, że kursy te były poza jakąkolwiek kontrolą powódki jako konsumentki.
Pozwany w swej apelacji zakwestionował również poczynione ustalenia faktyczne. Wskazując na naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. zarzucił, że błędnym jest ustalenie, że powódka nie została odpowiednio poinformowana o ryzykach i kosztach związanych z zaciągnięciem kredytu indeksowanego do waluty obcej. Zarzut ten nie jest zasadny.
Sam fakt, że powódka analizowała oferty różnych banków nie świadczy o tym, że powódka była świadoma ryzyka związanego z zawieraną umową. Powódka w swych zeznaniach wskazała na informacje, jakie uzyskała od doradcy finansowego co do stabilności waluty CHF, przyznała w trakcie zeznania, że akceptowała ryzyko wzrostu kursu CHF do 20%, a taką właśnie symulację pozwany przedstawił powódce przy zawarciu umowy. Przy takich informacjach ze strony banku powódka mogła pozostawać w przekonaniu, że takie są granice ryzyka związanego z zawieraną umową. Mogła zatem wybrać ofertę pozwanego banku uznając ją za korzystniejszą z uwagi na niższą ratę, nawet jeśli atrakcyjność oferty pozwanego, a tym samym wybór powódki, wynikał z faktu, że niższy koszt kredytu u pozwanego był konsekwencją braku tzw. poduszki bezpieczeństwa, która była w ofercie (...). Jeśli bowiem powódka zaufała zapewnieniu w stabilność CHF i na podstawie informacji przekazanych jej była przekonana, że ryzyko walutowe nie będzie wyższe niż 20%, to należy uznać, że jedynie taką skalę ryzyka walutowego brała pod uwagę.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego Sąd Okręgowy prawidłowo, odwołując się do orzecznictwa TSUE, zakreślił zakres ciążącego na pozwanym banku obowiązku informacyjnego i zasadnie uznał, że ciężar dowodu należytego dopełnienia tego obowiązku spoczywa na pozwanym banku. Pozwany nie wskazał na dowody mające świadczyć o tym, że powódka została poinformowana nie tylko o samym istnieniu ryzyka walutowego, ale również o jego istocie i potencjalnej skali, tak, by miała pełną świadomość tego, iż podpisując umowę kredytu indeksowanego kursem waluty obcej ponosi pewne ryzyko kursowe, które z ekonomicznego punktu widzenia może się dla niej okazać trudne do udźwignięcia w wypadku dewaluacji waluty, w której otrzymuje wynagrodzenie. W wyroku z 10 czerwca 2021 r. (C -776/19, pkt 100-103) TSUE przyjął, że w świetle wiedzy i większych środków, jakimi dysponuje przedsiębiorca w celu antycypowania ryzyka kursowego, które może urzeczywistnić się w dowolnym momencie w trakcie obowiązywania umowy, a także nieobjętego górnym pułapem ryzyka wahań kursów wymiany walut, jakim obciążają konsumenta warunki umowne takie jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, należy stwierdzić, że takie warunki mogą prowadzić do znaczącej nierównowagi wynikających z danej umowy kredytu praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta. Obciążenie konsumenta nieproporcjonalnym do kwoty kredytu długoterminowym ryzykiem zmiany kursu prowadzi do sytuacji, w której zwiększenie kapitału pozostałego do spłaty w walucie krajowej nie jest zrównoważone różnicą między stopą oprocentowania waluty obcej a stopą waluty krajowej, przy czym istnienie takiej różnicy stanowi dla kredytobiorcy zasadniczą korzyść kredytu denominowanego w walucie obcej. Z tych przyczyn TSUE przyjął, że warunki umowy kredytu, przewidujące, iż waluta obca jest walutą rozliczeniową, a euro jest walutą spłaty, i powodujące skutek w postaci ponoszenia nieograniczonego ryzyka kursowego przez kredytobiorcę, mogą doprowadzić do powstania znaczącej nierównowagi wynikających z tej umowy kredytu praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta, jeśli przedsiębiorca nie mógł racjonalnie oczekiwać, przestrzegając wymogu przejrzystości w stosunku do konsumenta, iż ten konsument zaakceptowałby, w następstwie indywidualnych negocjacji, nieproporcjonalne ryzyko kursowe, które wynika z takich warunków (pkt 103 wyroku TSUE z 10 czerwca 2021 r., C-776/19). Przedstawienie konsumentowi symulacji wzrostu raty z uwagi na wzrost kursu waluty do 20%, nie jest w tym zakresie wystarczające. Przytoczone stanowisko Sąd Apelacyjny podziela, uznając że w ustalonym stanie faktycznym umowne klauzule indeksacyjne, obciążające powódkę jako konsumenta nieograniczonym ryzykiem zmiany kursu waluty indeksacji kredytu są sprzeczne z dobrymi obyczajami i w sposób rażący naruszają interes powodów jako konsumentów (art. 385 ( 1) § 1 k.c.). Zatem również podniesiony w apelacji pozwanego zarzut naruszenia art. 385 ( 1) § 1 k.c. uznać należy za nieskuteczny. Co istotne, za abuzywne należy uznać te postanowienia umowy, które odsyłają do kursów waluty indeksacji z tabel pozwanego banku. Należy zwrócić uwagę na szerokie już obecnie orzecznictwo, które w ramach kontroli indywidulanej jako nieuczciwe uznaje postanowienia odwołujące się do własnych tabel kursowych bez wskazania w umowie obiektywnych kryteriów ustalania kursów (por. np. wyroki Sądu Najwyższego: z 22 stycznia 2016 r., I CSK 1049/14, z 1 marca 2017 r., IV CSK 285/16, z 19 września 2018 r., I CNP 39/17, z 24 października 2018 r., II CSK 632/17, z 13 grudnia 2018 r., V CSK 559/17, z 4 kwietnia 2019 r., III CSK 159/17, z 9 maja 2019 r., I CSK 242/18, z 27 listopada 2019 r. II CSK 483/18, z 29 października 2019 r. IV CSK 309/18 czy z 11 grudnia 2019 r., V CSK 382/18). Zostało więc w tych orzeczeniach przesądzone, że niedozwolona jest konstrukcja przyznająca bankowi takie jak w tej sprawie prawo do jednostronnego przeliczenia zobowiązania konsumentów. Sąd Apelacyjny w pełni tę ocenę podziela. Ocena abuzywności jest dokonywana na moment zawarcia umowy, a kwestia tego czy kurs CHF faktycznie stosowany przez pozwany bank odbiegał od kursu rynkowego, jest kwestią dotyczącą wykonania umowy, a ta okoliczność nie ma zaznaczenia dla oceny abuzywności postanowień umowy. Potwierdza to treść uchwały Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2022 r. III CZP 40/22, w której stwierdził, że sprzeczne z naturą stosunku prawnego kredytu indeksowanego do waluty obcej są postanowienia, w których kredytodawca jest upoważniony do jednostronnego oznaczenia kursu waluty właściwej do wyliczenia wysokości zobowiązania kredytobiorcy oraz ustalenia wysokości rat kredytu, jeżeli z treści stosunku prawnego nie wynikają obiektywne i weryfikowalne kryteria oznaczenia tego kursu. Postanowienia takie, jeśli spełniają kryteria uznania ich za niedozwolone postanowienia umowne, nie są nieważne, lecz nie wiążą konsumenta w rozumieniu art. 385 ( 1) k.c.
Pozwany w swej apelacji zakwestionował również ustalenie, że postanowienia umowne wskazywane przez powódkę jako abuzywne nie zostały indywidualnie z nią uzgodnione. Również w tym zakresie zarzuty apelacji uznać należy za niezasadne. Wskazywany przez pozwanego fakt przedstawienia powódce oferty kredytu w PLN, która jednak została przez powódkę odrzucona, nie może przesądzać o tym, że poszczególne postanowienia umowy, które zostały uznane przez Sąd Okręgowy za abuzywne, były przedmiotem indywidualnych uzgodnień stron. Odrzucenie oferty kredytu w PLN świadczy jedynie o tym, że powódka dokonała wyboru rodzaju kredytu, które postanowiła zawrzeć. Pozwany nie przeczy, że umowa została zawarta przy wykorzystaniu wzorca opracowanego przez bank. Taki sposób zawierania umowy w zasadzie wyklucza możliwość indywidualnego wpływania przez konsumenta na treść powstałego stosunku prawnego, poza ustaleniem kwoty kredytu, ewentualnie wysokości marży banku wpływającej na ostateczne oprocentowanie. Za uzgodniony indywidualnie należy uznać również rodzaj zawieranej umowy jako umowy kredytu indeksowanego kursem CHF – co nie oznacza jednak, że sama konstrukcja indeksacji została uzgodniona indywidualnie. Zgodnie z art. 3 ust. 1 zd. 2 dyrektywy 93/13 fakt, że niektóre aspekty warunku lub jeden szczególny warunek były negocjowane indywidualnie, nie wyłącza stosowania niniejszego artykułu do pozostałej części umowy, jeżeli ogólna ocena umowy wskazuje na to, że została ona sporządzona w formie uprzednio sformułowanej umowy standardowej. Ma to znaczenie przy interpretacji art. 385 1 k.c. Wpływ konsumenta musi mieć charakter realny, rzeczywiście zostać mu zaoferowany, a nie polegać na teoretycznej możliwości wystąpienia z wnioskiem o zmianę określonych postanowień umowy. Nie stanowi zatem indywidualnego uzgodnienia dokonanie wyboru przez konsumenta jednego z rodzajów umowy przedstawionej przez przedsiębiorcę. Wreszcie pozwany nie wykazał, aby powódka realnie wpływała na postanowienia dotyczące indeksacji. Sama decyzja co do zawarcia umowy zawierającej klauzule indeksacyjne (którą powódka niewątpliwie podjęła) nie oznacza automatycznie, że klauzule te zostały indywidualnie z nią uzgodnione.
Również wskazywany przez świadków – pracowników banku - fakt, że potencjalnie klienci banku mieli możliwość złożenia propozycji co do poszczególnych postanowień umowy, nie może prowadzić do ustalenia, że poszczególne postanowienia umowy zawartej ostatecznie przez strony, były przedmiotem indywidualnych uzgodnień. Pozwany nie wykazał, by postanowienia zakwestionowane przez powódkę były wynikiem wskazywanej przez pozwanego procedury uwzględniania indywidualnych oczekiwań powódki.
Również fakt, iż we wniosku o kredyt hipoteczny (dalej: „Wniosek Kredytowy") powódka określiła walutę kredytu jako CHF (a zatem to Powód wykluczył udzielenie kredytu w PLN - doszło do indywidualnego uzgodnienia waluty kredytu jako CHF), nie oznacza, że postanowienia ostatecznie zawartej umowy zostały z powódką indywidualnie uzgodnione, zwłaszcza że sam wniosek został złożony w oparciu o opracowany przez pozwany bank wzorzec.
Pozwany w uzasadnieniu tego zarzutu wskazał na fakt, że w czasie, gdy powódka zawierała umowę, dostępnym dla wszystkich kredytobiorców wariantem była spłata kredytu indeksowanego bezpośrednio w walucie indeksacji. Trzeba jednakże zauważyć, że taka możliwość nie wynika w sposób czytelny z treści umowy. Z treści umowy - § 7 ust. 1 jednoznacznie wynika, ze spłata kredytu będzie następowała w złotych polskich, z zastosowaniem kursu sprzedaży CHF obowiązującego w dniu płatności raty kredytu i jako rachunek, z którego będzie następować spłata rat wskazano rachunek w walucie polskiej. Pozwany w swej apelacji zarzucił, że Sąd Okręgowy nie wziął pod uwagę treści § 8 ust. 4 Regulaminu, który pozwalał na spłatę kredytu bezpośrednio w CHF już od momentu zawarcia umowy kredytu.
Zarzut ten nie jest zasadny. Trzeba bowiem wskazać, że w § 7 ust. 1 umowy wyraźnie strony postanowiły, że kredytobiorca będzie spłacać kredyt w złotych polskich z zastosowaniem kursu sprzedaży obowiązującego w dniu płatności raty zgodnie z (...) Banku (...) S.A. Przyjąć zatem należy, że kredyt mógł być spłacany jedynie w złotych polskich. Co prawda w Regulaminie kredytowania osób fizycznych w ramach usług bankowości hipotecznej w Banku (...) S.A. – w § 8 ust. 4 - ujęty był zapis, że w przypadku kredytu indeksowanego kursem waluty obcej kredytobiorca może zastrzec w umowie kredytu, że bank będzie pobierał ratę spłaty z rachunku w walucie, do jakiej kredyt jest indeksowany, o ile ten rachunek jest dostępny w aktualnej ofercie banku, jednak zauważyć należy, że umowa stron takiej możliwości nie przewidywała. W § 7 ust. 3 jednoznacznie wskazywany został rachunek złotówkowy powódki. Co istotne, strony zawarły 29 października 2012 r. aneks nr (...) zmieniający § 7 umowy poprzez wprowadzenie zapisu dającego możliwość spłaty kredytu w CHF. Gdyby umowa, jak twierdzi pozwany, od samego początku dawała taką możliwość, to zawieranie aneksu byłoby zbędne. Twierdzenie pozwanego, jakoby powódka od początku mogła spłacać kredyt w CHF, nie zostało więc udowodnione. Trzeba jednakże zauważyć, że sama możliwość spłaty kredytu w CHF, nie wpłynęłaby na ocenę, że postanowienia regulujące mechanizm indeksacji, mają abuzywny charakter. Takie bowiem rozwiązanie nie chroniłoby powódki przed ryzykiem walutowym, o którym powódka nie została w sposób właściwy poinformowana, skoro powódka uzyskuje dochody w walucie krajowej.
Pozwany zakwestionował również stanowisko Sądu Okręgowego dotyczące nierównomiernego rozkładu ryzyka związanego z zawartą umową. Można zgodzić się z pozwanym, że obie strony ponosiły ryzyko walutowe, bowiem przy niekorzystnym spadku kursu CHF, to pozwany bank ponosiłby tego konsekwencje. Tym niemniej, istotną okolicznością jest to, że pozwany bank nie uprzedził powódki w należyty sposób o istocie i skali ryzyka walutowego związanego z zawieraną umową, a dysponując przewagą informacyjną sam podjął działania chroniące go przez takim ryzykiem.
Pozwany w swej apelacji wskazał również na naruszenie prawa materialnego.
Podniósł zarzut naruszenia art. art. 385 1 § 1 i § 2 k.c., art. 385 2 k.c. w zw. z art. 1 ust. 2 i 6 ust. 1 Dyrektywy 93/13 oraz § 8 ust. 4 Regulaminu Kredytowania poprzez uznanie, że postanowienia zawarte w § 2 ust. 2 i § 7 ust. 1 Umowy Kredytu oraz § 8 ust. 3 Regulaminu są abuzywne.
Pozwany w uzasadnieniu tego zarzutu, wskazał, że sąd pierwszej instancji uznał, że istniała hipotetyczna możliwość negocjacji kursu waluty dotyczącej wypłaty kredytu, a zauważyć należy, że taka możliwość powódce nie została zaoferowana. Jeśli natomiast chodzi o możliwość spłaty kredytu w CHF, to taką możliwość, jak zostało wyżej wyjaśnione, powódka uzyskała dopiero w 2012 r. w związku z zawarciem aneksu nr (...), ale jak zostało już wyżej wskazane, fakt ten nie wyklucza możliwości uznania postanowień umowy za abuzywne z uwagi na niedopełnienie przez pozwany bank wobec powódki obowiązku informacyjnego, a to z kolei pociąga za sobą bezskuteczność tych wszystkich postanowień, które regulują ujęty w treści umowy mechanizm indeksacji, z którymi powiązane jest ryzyko walutowe.
Pozwany w uzasadnieniu tego zarzutu wskazał na wyłączenie stosowania przepisów Dyrektywy 93/13, wynikające z art. 1 ust. 2 tego aktu prawnego, stanowiącego, że postanowienia umowne odzwierciedlające przepisy obowiązującego prawa - a niewątpliwie postanowienia umowy kredytu odpowiadają wymogom określonym w Prawie Bankowym - w ogóle nie powinny podlegać badaniu pod kątem ich niedozwolonego charakteru. Zarzut ten jest o tyle niezasadny, że w dacie zawierania spornej umowy Prawo bankowe nie regulowało kredytów indeksowanych czy denominowanych kursem waluty obcej. To, że Sąd Okręgowy uznał, że postanowienia umowy kredytu zawierają wszystkie elementy wskazane w art. 69 Prawa bankowego w brzmieniu obowiązującym z dacie zawarcia umowy, nie wyklucza możliwości uznania, że mają one charakter abuzywny, jeśli tylko będą one spełniały przesłanki z art. 385 1 k.c.
Pozwany kwestionując stanowisko Sądu Okręgowego, że powódka nie miała możliwości spłaty kredytu bezpośrednio w walucie obcej od dnia zawarcia Umowy Kredytu, gdyż taką możliwość uzyskała dopiero od roku 2012, i twierdząc, że powódka taką możliwość miała od momentu zawarcia umowy, wskazał, że umowa nie zawierała żadnej „luki" wymagającej uzupełniania i możliwe było jej wykonywanie od samego początku poprzez spłatę rat kredytu bezpośrednio w walucie CHF. Pozwany, poza bezskutecznym, jak zostało to już wyżej omówione kwestionowaniem prawidłowości ustaleń Sądu Okręgowego, jednak nie dostrzega, że również spłata kredytu bezpośrednio w CHF nie uwolniłaby powódki od ryzyka walutowego, skro uzyskuje ona dochody w walucie polskiej, a pozwany w tym zakresie nie dopełnił wobec powódki obowiązku informacyjnego, zatem za abuzywne uznać należy te wszystkie postanowienia, które przewidywały powiązanie wysokości zobowiązań powódki, uzyskującej dochody w PLN, z kursem waluty obcej.
Pozwany w ramach zarzutów naruszenia prawa materialnego zakwestionował również stanowisko Sądu Okręgowego o braku możliwości utrzymania umowy w mocy bez postanowień uznanych za abuzywne. Zdaniem Sądu Apelacyjnego zarzuty te nie są zasadne. Stwierdzenie niedozwolonego charakteru postanowień zawartej przez strony umowy nie prowadzi wprost do nieważności całej umowy. Ocena możliwości utrzymania umowy powinna być dokonywana według podejścia obiektywnego, a zatem zasadnicza staje się przede wszystkim odpowiedź na pytanie o możliwość ustalenia praw i obowiązków stron właściwych dla danego stosunku prawnego.
Jednym z możliwych skutków uznania klauzul indeksacyjnych za nieuczciwe jest upadek całej umowy. Zdaniem Sądu Apelacyjnego taki skutek pociąga za sobą eliminacja abuzywnych postanowień z umowy, której spór niniejszy dotyczy. Analizując kwestię utrzymania spornej umowy w mocy należy wskazać, że strony zakładały, że jej przedmiotem będzie kredyt złotowy indeksowany do franka szwajcarskiego, ze stopą procentową właściwą dla tej waluty. Usunięcie klauzul waloryzacyjnych i uznanie kredytu za typowo złotowy, z nieadekwatnym do niego oprocentowaniem, prowadziłoby do istotnego przekształcenia stosunku kredytowego, z pozbawieniem go elementów ryzyka właściwego wybranej formie kredytowania. Nie ulega wątpliwości, że jeżeli eliminacja niedozwolonego postanowienia umownego doprowadzi do takiej deformacji regulacji umownej, że na podstawie pozostałej jej treści nie da się odtworzyć treści praw i obowiązków stron, to nie można przyjąć, iż strony zostają związane pozostałą częścią umowy.
Wadliwość pierwszego przeliczenia, przy uruchomieniu kredytu, czyniłaby nieaktualnymi wielkości określone w harmonogramach, zaś brak oznaczenia właściwego kursu kupna waluty obcej wykluczałby ustalenie równowartości w złotych polskich poszczególnych rat w przypadku umowy zawartej przez powódkę. Eliminacja klauzul zerwałaby zatem jakiekolwiek powiązanie między kwotą kredytu w złotych polskich a sumą rat kredytowych w CHF. Możliwość wykonania umowy wymagałby więc ich uzupełnienia o dodatkowe rozwiązania, co w świetle dotychczasowego orzecznictwa TSUE, jest niedopuszczalne. Cel założony w art. 7 ust. 1 dyrektywy byłby bowiem osłabiony, gdyby sąd mógł kształtować postanowienia umowne i w razie stwierdzenia nieuczciwości niektórych z nich - swobodnie je zastępować (por. wyrok z 26 marca 2019 r., C 70/17 i C 179/17).
Co prawda, jak trafnie zauważył Sąd Okręgowy, w niektórych orzeczeniach TSUE nie wykluczał zastąpienia nieuczciwego postanowienia, ale zastrzegał, że może to nastąpić w razie wyrażenia zgody przez strony, a poza tym możliwość tę ograniczono do przypadków, w których usunięcie nieuczciwego postanowienia umownego, wbrew woli konsumenta, zobowiązywałoby sąd do unieważnienia umowy jako całości, narażając go tym samym na szczególnie szkodliwe skutki (por. np. wyroki Trybunału Sprawiedliwości: z 15 marca 2012 r., C – 453/10, z dnia 30 kwietnia 2014 r., C -26/13, z dnia 26 marca 2019 r., C – 70/17 i C 179/17, z 3 marca 2020 r. C - 125/18). Dopiero w takiej sytuacji, jak podkreślił Trybunał Sprawiedliwości w wyroku z 25 listopada 2020 r., C – 269/20, sąd krajowy podjąć powinien „wszelkie niezbędne środki mające na celu ochronę konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie może wywrzeć unieważnienie danej umowy kredytowej, w szczególności ze względu na natychmiastową wymagalność wierzytelności przysługującej przedsiębiorcy”, mając na uwadze przede wszystkim „wysoki poziom ochrony konsumentów, jaki powinien zostać zapewniony zgodnie z dyrektywą 93/13”.
W niniejszej sprawie brak jest podstaw do uznania, że zachodzą okoliczności uzasadniające uzupełnienie umowy w interesie powódki jako konsumentki. Powódka na rozprawie w dniu 19 maja 2022 r. potwierdziła, ze domaga się stwierdzenia nieważności umowy.
Brak jest zatem możliwości uzupełnienia umowy, czy to poprzez odwołanie do średniego kursu NBP w oparciu o art. 358 § 2 k.c. czy art. 24 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim czy też poprzez odwołanie do art. 41 Prawa wekslowego.
Nie są również zasadne te zarzuty apelacji, które wskazują na naruszenie art. 65 k.c. Wbrew stanowisku pozwanego, zgromadzony w niniejszej prawie materiał dowodowy nie potwierdza, by zgodnym zamiarem stron było zawarcie umowy kredytu we frankach szwajcarskich. Również zawarcie przez strony aneksów do umowy nie może być odczytywane jako wyraz świadomej woli powódki sanowania postanowień niedozwolonych.
Pozwany w piśmie z dnia 14 kwietnia 2021 r. wniósł o skierowanie do TSUE pytania prejudycjalnego, ale w ocenie Sądu Apelacyjnego wniosek ten nie zasługiwał na uwzględnienie. Pozwany w istocie wnosił o skierowanie pytania o możliwość uzupełnienia umowy poprzez zastosowanie przepisów o charakterze ogólnym. W tej kwestii TSUE wypowiadał się już kilkakrotnie, więc nie ma potrzeby kierowania kolejnego pytania prejudycjalnego.
W tym stanie rzeczy żądanie powódki ustalenia nieważności spornej umowy, zasługiwało na uwzględnienie. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, zasadnie uznał Sąd Okręgowy, że powódka ma interes prawny w żądaniu takiego ustalenia. Otwarcie drogi procesu o świadczenie pozwala na przesłankowe rozstrzygnięcie kwestii ważności stosunku prawnego będącego źródłem zapłaty i w tym procesie obie strony mogą bronić swych racji (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 29 lutego 1972r., I CR 388/71, z dnia 5 lutego 2009r., I CSK 332/08, z dnia 9 grudnia 2011r., III CSK 138/ 11). Wyrok w sprawie o świadczenie nie usunąłby wszystkich niepewności mogących wynikać w przyszłości z zawartej przez strony umowy. Termin spłaty kredytu udzielonego sporną umową jeszcze nie upłynął, zatem powództwo o ustalenie nieważności tej umowy rozwieje wszelkie wątpliwości co do przyszłych obowiązków powódki wynikających z tej umowy.
Nie jest również zasadny zarzut naruszenia art. 118 k.c. w zw. z art. 117 § 2 k.c., 120 k.c. oraz w zw. z art. 405 k.c., którego to naruszenia pozwany upatruje w uznaniu, że roszczenie dochodzone przez powódkę przedawnia się z upływem dziesięciu lat. Pozwany argumentując, że raty kredytu mają charakter świadczenia okresowego, nie dostrzega, że przedmiotem roszczeń powódki jest nienależne świadczenie, a nie roszczenie z umowy kredytu.
Nie jest również zasadny zarzut naruszenia art. 405 k.c. w zw. z art. 410 § 2 k.c., art. 411 pkt. 1 i 4 k.c., skoro pozwany, jak zostało wyżej wyjaśnione, nie zdołał poważyć trafności stanowiska Sądu Okręgowego o nieważności umowy kredytu. Nie ma racji pozwany wskazując, że nie występuje zubożenie powóki, albowiem kredyt jest w dalszym ciągu niespłacony, a powódka zrealizowała cel wskazany w umowie kredytu. W przypadku nieważności umowy każda ze stron ma odrębne roszczenie o zwrot spełnionego świadczenia.
Nie można zgodzić się również z argumentem, że powódka świadomie i dobrowolnie spełniała nienależne (jego zdaniem) świadczenie, godząc się tym samym ze swoim zubożeniem, bowiem spełniając te świadczenia nie miała świadomości nieważności umowy.
Pozwany podniósł zarzut zatrzymania świadczeń dochodzonych przez powódkę do czasu zaoferowania mu przez powódkę kwoty 254 454,35 zł stanowiącej równowartość wypłaconego kapitału. Pozwany powołał się na oświadczenie z 9 lipca 2021 r. o skorzystaniu z prawa zatrzymania. Co prawda pozwany nie przedstawił dowodu doręczenia tego oświadczenia powódce, ale powódka na rozprawie apelacyjnej w dniu 19 maja 2022 r. przyznała, że takie pismo otrzymała. Pełnomocnik powódki wskazała, że zarzut zatrzymania jest niezasadny, gdyż ustawodawca wprowadził ten zarzut zatrzymania w zupełnie innych celach, nie powinien mieć on zastosowania w umowach kredytu, wskazała też, że zarzut zatrzymania został podniesiony po kilku latach procesu.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego zarzut zatrzymania zasługiwał na uwzględnienie.
Realizacja prawa zatrzymania polega na złożeniu wierzycielowi stosownego oświadczenia woli o skorzystaniu z tego prawa, które to oświadczenie ma charakter prawnokształtujący i powoduje zmianę dotychczasowej sytuacji prawnej stron. Oświadczenie uprawnionego z tytułu prawa zatrzymania może zostać złożone w dowolnej formie. W orzecznictwie przyjęto, że powołanie się na prawo zatrzymania może nastąpić zarówno w sposób wyraźny, jak i dorozumiany Warunkiem skuteczności zarzutu opartego na prawie zatrzymania jest też konkretyzacja roszczenia będącego jego podstawą i określenie jego zakresu, a w przypadku zobowiązań pieniężnych także jego sumy przez wyrażenie jej w pieniądzu lub wskazanie przesłanek do ustalenia jej wysokości (tak też Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 24 listopada 1999 r., I CKN 225/98).
Oświadczenie pozwanego z dnia 9 lipca 2021 r. spełnia te wymagania. Co prawda pozwany nie przedstawił dowodu doręczenia tego oświadczenia powódce, ale skoro powódka przyznała fakt otrzymania tego oświadczenia, to należy przyjąć w drodze domniemania, że nastąpiło to w terminie nie dłuższym niż 1 miesiąc od jego sporządzenia.
Sąd Apelacyjny w obecnym składzie podziela pogląd wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2014 r. (IV CSK 440/13), że umowa kredytu jest umową wzajemną. Zobowiązanie kredytodawcy do udostępnienia środków pieniężnych jest odpowiednikiem zobowiązania kredytobiorcy do zapłacenia oprocentowania i prowizji. Z tych względów znajdują do niej zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego o skutkach wykonania i niewykonania zobowiązań z umów wzajemnych (art. 487 k.c. i nast.). Co istotne, w doktrynie wyrażany jest pogląd o możliwości stosowania art. 497 k.c. w związku z art. 496 k.c. w drodze analogii do umów, które nie mają charakteru umów wzajemnych (por. T. Wiśniewski w „Prawo zatrzymania w kodeksie cywilnym” str. 122-123, Warszawa 1999 str. 123).
Tego typu zarzut może być podniesiony jako zarzut ewentualny. Należy w tym zakresie odwołać się do argumentów, które uzasadniają podniesienie zarzutu potrącenia, który niewątpliwie jest zarzutem dalej idącym, jako zarzutu ewentualnego. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 9 listopada 2011 r., (sygn. akt 70/11) wskazał, że podniesienie zarzutu zatrzymania jako zarzutu ewentualnego, na wypadek uznania zasadności roszczeń powodów, jest dopuszczalne. Dopuszczalne jest i nie stanowi zakazanego potrącenia pod warunkiem dokonania przez pozwanego ewentualnego potrącenia swej wzajemnej wierzytelności, tj. potrącenia jej tylko na wypadek, gdyby objęta żądaniem pozwu wierzytelność, którą kwestionuje, została uznana przez sąd za uzasadnioną (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 1968 r. I CR 538/68; z dnia 1 grudnia 1961 r. 4 CR 212/61 z dnia 14 listopada 2008 r. V CSK 169/08).
Roszczenia pozwanego objęte zarzutem zatrzymania nie są przedawnione. O upadku umowy można mówić dopiero z momentem, gdy konsument wyrazi wobec kontrahenta jednoznaczne stanowisko o braku zgody na utrzymanie spornej umowy. W uchwale z dnia 7 maja 2016 r. III CZP 6/21 Sąd Najwyższy powiązał wymagalność roszczenia banku o zwrot kapitału udostępnionego kredytobiorcom od trwałej bezskuteczności umowy, co wymaga należytego poinformowania konsumenta o skutkach bezskuteczności (nieważności) umowy. Dopiero w razie potwierdzenia klauzuli abuzywnej przez konsumenta, kiedy to klauzula oraz umowa stają się skuteczne z mocą wsteczną, albo odmowy jej potwierdzenia (upływu rozsądnego czasu do potwierdzenia), kiedy to dochodzi do utrzymania umowy z regulacją zastępczą (jeżeli są spełnione stosowne przesłanki) albo do całkowitej i trwałej bezskuteczności (nieważności) umowy, powstaje stan, w którym „czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia” w rozumieniu art. 410 § 2 in fine k.c. Z tym momentem należy wiązać wymagalność świadczeń stron o zwrot korzyści uzyskanych bez podstawy prawnej (art. 410 § 2 k.c.). Dopiero z chwilą odmowy potwierdzenia klauzul można uznać́, że brak podstawy prawnej świadczenia stał się̨ definitywny (podobnie jak w przypadku condictio causa finita), przy czym rozstrzygające powinno być oświadczenie konsumenta wyrażone w warunkach udzielenia mu wyczerpujących pouczeń przez sąd, z uświadomieniem konsekwencji upadku umowy. W rozpoznawanej sprawie powódka kaskadowo sformułowała swe roszczenia, zgłaszając m.in. roszczenia zakładające również utrzymanie umowy. Dopiero na rozprawie w 19 maja 2022 r. powódka po uzyskaniu pouczenia o skutkach upadku umowy jednoznacznie oświadczyła, że żąda stwierdzenia nieważności umowy. Wcześniej stanowisko powódki nie było jednoznaczne wobec kaskadowej konstrukcji roszczeń sformułowanych przez powódkę w niniejszym postępowaniu, w tym zgłoszenia roszczeń zakładających częściowe utrzymanie umowy w mocy.
W uchwale z dnia 7 maja 2016 r. III CZP 6/21 Sąd Najwyższy powiązał wymagalność roszczenia banku o zwrot kapitału udostępnionego kredytobiorcom od trwałej bezskuteczności umowy, co wymaga należytego poinformowania konsumenta o skutkach bezskuteczności (nieważności) umowy. Dopiero w razie potwierdzenia klauzuli abuzywnej przez konsumenta, kiedy to klauzula oraz umowa stają się skuteczne z mocą wsteczną, albo odmowy jej potwierdzenia (upływu rozsądnego czasu do potwierdzenia), kiedy to dochodzi do utrzymania umowy z regulacją zastępczą (jeżeli są spełnione stosowne przesłanki) albo do całkowitej i trwałej bezskuteczności (nieważności) umowy, powstaje stan, w którym „czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia” w rozumieniu art. 410 § 2 in fine k.c. Z tym momentem należy wiązać wymagalność świadczeń stron o zwrot korzyści uzyskanych bez podstawy prawnej (art. 410 § 2 k.c.).
Dlatego też Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok w punkcie drugim częściowo w ten sposób, że oddalił powództwo o odsetki ustawowe za opóźnienie od kwot zasądzonych na rzecz powódki za okres od dnia 21 sierpnia 2020 r. do dnia zapłaty oraz zastrzegł, że zapłata przez pozwanego kwot zasądzonych na rzecz powódki nastąpi po zaoferowaniu pozwanemu przez powódkę kwoty 254 454,35 zł.
W pozostałym zakresie apelacja pozwanego została oddalona w oparciu o art. 385 k.p.c.
Na podstawie art. 100 zd. drugie k.p.c. Sąd Apelacyjny zasądził od pozwanego na rzecz powódki kwotę 8 100 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.
Beata Kozłowska
Podmiot udostępniający informację: Sąd Apelacyjny w Warszawie
Osoba, która wytworzyła informację: Sędzia Beata Kozłowska
Data wytworzenia informacji: