Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 11 marca 2022 r., wydaną pod numerem (...)
i doręczoną 17 marca 2022 r., Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. odmówił J. R. (1) prawa do zasiłku chorobowego z funduszu chorobowego za okres od 1 do 25 stycznia 2018 r. oraz zasiłku macierzyńskiego z funduszu chorobowego za okres od 26 stycznia 2018 r. do 24 stycznia 2019 r. Organ rentowy zobowiązał J. R. (1) do zwrotu nienależnie pobranego zasiłku chorobowego i zasiłku macierzyńskiego wraz z odsetkami w łącznej kwocie 25 828,08 zł, wskazując, że na tak ustaloną kwotę złożyła się należność główna w wysokości 20 920,52 zł z funduszu chorobowego za okres od 1 stycznia 2018 r. do 24 stycznia 2019 r. oraz odsetki w kwocie 4 907,56 zł z funduszu chorobowego.

Jak podniesiono w uzasadnieniu decyzji, od 1 maja 2014 r. J. R. (1) była zgłoszona do ubezpieczeń społecznych z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę w Przedsiębiorstwie (...). Zakład Ubezpieczeń Społecznych, na podstawie dostarczonej przez płatnika dokumentacji, ustalił uprawnienia J. R. (1) i wypłacił jej zasiłek chorobowy za okres od 1 do 25 stycznia 2018 r. oraz zasiłek macierzyński za okres od 26 stycznia 2018 r. do 24 stycznia 2019 r. Następnie, na skutek przeprowadzonego postępowania wyjaśniającego, w dniu 21 grudnia 2021 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych wydał decyzję, w której stwierdził, że jako pracownik u ww. płatnika składek, J. R. (1) nie podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowemu, chorobowemu oraz wypadkowemu od 1 maja 2014 r. W związku z okolicznością, że niezdolność do pracy z powodu choroby i poród nastąpiły w czasie, kiedy J. R. (1) nie podlegała ubezpieczeniu chorobowemu, nie przysługiwało jej uprawnienie do wypłaty ww. świadczeń, a zatem za wskazany okres są nienależnie pobranymi świadczeniami podlegającymi zwrotowi wraz z odsetkami.

Od ww. decyzji J. R. (1) wywiodła odwołanie, zaskarżając je w całości i podnosząc następujące zarzuty:

1)  błędu w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę rozstrzygnięcia poprzez przyjęcie, że umowa o pracę pomiędzy odwołującą się a płatnikiem została zawarta dla pozoru celem uzyskania podstaw prawnych do ubiegania się o świadczenia pieniężne z ubezpieczenia chorobowego, podczas gdy odwołująca się faktycznie wykonywała pracę w okresie od 1 maja 2014 r.,

2)  naruszenia przepisów postępowania, tj. art. 83 ust. 1 pkt 1 w zw. z art. 83a ust. 1 ustawy systemowej, poprzez całkowicie błędną i niczym nieuzasadnioną odmowę przyznania ubezpieczonej prawa, o którym stanowi art. 83 ust. 1 pkt 1 ustawy systemowej, podczas gdy z zebranego w przedmiotowej sprawie materiału dowodowego jednoznacznie wynika, iż odwołująca się była w okresie od 1 maja 2014 r. zatrudniona na umowę o pracę w firmie (...) na stanowisku pracownik biurowy – doradcy klienta, a zatem jako pracownik w/w płatnika składek J. R. (1), zgodnie z art. 8 ust. 1 ustawy systemowej, podlegała obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 1, art. 11 ust. 1, art. 12 ust. 1 w zw. z art. 13 pkt 1 ustawy systemowej – od momentu nawiązania stosunku pracy, tj. od 1 maja 2014 r.,

3)  naruszenia przepisów postępowania, tj. art. 92a ustawy systemowej w zw. z art. 58 ust. 1 ustawy Prawo przedsiębiorców przez ponowne przeprowadzenie kontroli dot. przedmiotu kontroli objętego uprzednio zakończoną kontrolą przeprowadzoną przez ten sam organ.

Mając na uwadze tak sformułowane zarzuty, odwołująca się wniosła o zmianę zaskarżonej decyzji i wydanie orzeczenia co do istoty sprawy poprzez uznanie, iż odwołująca się ma prawo do zasiłku chorobowego z funduszu chorobowego za okres od 1 do 25 stycznia 2018 r. oraz zasiłku macierzyńskiego z funduszu chorobowego za okres od 26 stycznia 2018 r. do 26 stycznia 2019 r. oraz, że nie jest zobowiązana do zwrotu nienależnie pobranego zasiłku chorobowego i zasiłku macierzyńskiego wraz z odsetkami w łącznej kwocie 25 828,08 zł. Odwołująca domagała się również zasądzenia od organu kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

W uzasadnieniu odwołania skarżąca rozwinęła tak sformułowane zarzuty.

W odpowiedzi na odwołanie Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. wniósł o jego oddalenie oraz zasądzenie od odwołującej się kosztów postępowania według norm przepisanych. W uzasadnieniu pisma organ podtrzymał w całości stanowisko wyrażone w zaskarżonej decyzji. Wskazał, że w dniu 21 grudnia 2021 r. wydał decyzję nr (...), w której stwierdził, że odwołująca się, jako pracownik u płatnika składek, nie podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu. Organ rentowy przeprowadził w tym zakresie postępowanie wyjaśniające, w trakcie którego płatnik nie przedłożył żadnych dokumentów, a odwołująca się – jedynie umowę o pracę. W ocenie organu rentowego, tak zebrany materiał dowodowy nie daje podstaw do przyjęcia, że ubezpieczona wykonywała jakiekolwiek obowiązki służbowe.

Pismem z dnia 4 listopada 2022 r. płatnik składek – R. G. wniosła o uwzględnienie odwołania wniesionego przez ubezpieczoną oraz o zasądzenie od organu rzecz kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa prawnego według norm przepisanych. W uzasadnieniu płatnik w całości zakwestionował stanowisko organu zawarte w zaskarżonej przez odwołującej decyzji, zaprzeczając jakoby umowa o pracę zawarta w dniu 1 maja 2014 r. miała pozorny charakter. W ocenie płatnika, organ nie zgromadził żadnych dowodów potwierdzających tezę o rzekomej pozorności tejże umowy. Wedle twierdzeń płatnika, organ całkowicie miał pominąć okoliczność, że umowa o pracę rzeczywiście została zawarta, prawidłowo zgłoszona do obowiązkowych ubezpieczeń, a płatnik opłacał obowiązujące składki ubezpieczeniowe. W kontekście powyższe nieuzasadnione jest więc uznanie umowy za pozorną tylko na tej podstawie, że odwołująca się w wyniku zdarzeń zdrowotnych (choroba) i życiowych (ciąża), przebywała na zwolnieniach lekarskich i urlopie macierzyńskim.

Pismem z dnia 28 grudnia 2023 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. oświadczył, że podtrzymuje w całości dotychczasowe stanowisko w sprawie.

Na rozprawie w dniu 15 listopada 2024 r. pełnomocnik odwołującej oświadczył, że cofa odwołanie w części dotyczącej żądania zmiany zaskarżonej decyzji w ten sposób aby przyznać odwołującej prawo do świadczeń objętych decyzją i zrzekł się roszczenia, jednocześnie podtrzymując żądanie o zmianę zaskarżonej decyzji poprzez uznanie, że odwołująca nie ma obowiązku zwrotu tych świadczeń.

Sąd ustalił następujący stan faktyczny:

W dniu 30 kwietnia 2014 r. J. R. (1) zawarła z R. G., prowadzącą jednoosobową działalność gospodarczą R. R. G. Przedsiębiorstwo (...), umowę o pracę na czas nieokreślony w pełnym wymiarze czasu pracy na stanowisku pracownik biurowy – doradca klienta za wynagrodzeniem 2 300 zł brutto. Z dniem zadeklarowanego terminu rozpoczęcia wykonywania pracy, tj. 1 maja 2014 r. J. R. (1) została zgłoszona przez pracodawcę R. G. do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych.

Następnie, w dniu 6 maja 2014 r. J. R. (1) zawarła umowę o pracę na czas określony z (...) Sp. z o.o. z siedzibą w W. na okres od 6 maja 2014 r. do 30 kwietnia 2019 r. na stanowisku konsultanta administracyjnego w Sieci D. (...) w wymiarze 1/64 etatu za wynagrodzeniem w wysokości 1/64 minimalnego wynagrodzenia. Powyższa umowa została zawarta celem uzyskania dostępu do systemu E., który to służyć miał J. R. w realizacji obowiązków względem pierwotnego pracodawcy – R. G..

Umowa o pracę zawarta z R. G. uległa rozwiązaniu za wypowiedzeniem z dniem 31 grudnia 2021 r. z powodu likwidacji pracodawcy.

Niesporne, a nadto dowody :

- wydruk z (...), k. 47 – 48v (także z akt kontrolnych ZUS),

- zeznania J. R. (1), k. 140 – 142, 179 – 180, 209 – 210,

- wypowiedzenie umowy o pracę z 30 grudnia 2021 r., k. 147,

- zeznania R. G., k. 210 – 211,

- świadectwo pracy, k. 223 – 224,

- umowa o pracę z 30 kwietnia 2014 r., k. z akt kontrolnych ZUS o Nr (...),

- umowa o pracę na czas określony z 6 maja 2014 r., k. z akt kontrolnych ZUS o Nr (...),

J. R. (1) z zawodu jest technikiem hotelarstwa. Przed zawarciem umowy
o pracę z R. G., nie pozostawała w stosunku pracy na podstawie umowy o pracę z żadnym innym podmiotem.

R. G. jest kuzynką J. R. (1).

Niesporne, a nadto dowody :

- zeznania J. R. (1), k. 140 – 142, 179 – 180, 209 – 210,

- zeznania R. G., k. 210 – 211.

J. R. (1) widniała na listach obecności prowadzonych przez płatnika składek R. G.. Na listach tych brak jest jednak podpisu przełożonego.

Niesporne, a nadto dowody :

- listy obecności, k. 160v – 176.

W związku z zespołem bocznego przyparcia rzepki lewej z cechami chondropatii II/III stopnia J. R. (1) w dniu 17 czerwca 2014 r., a więc od 47-go dnia od zgłoszenia do ubezpieczeń społecznych, rozpoczęła korzystanie ze zwolnień lekarskich oraz zasiłków chorobowych, świadczeń rehabilitacyjnych i nieobecności w pracy w następujących okresach:

-

ze zwolnienia lekarskiego od 17 czerwca do 25 sierpnia 2014 r.,

-

z bezpłatnego urlopu udzielonego na pisemny wniosek w dniu 26 sierpnia 2014 r.,

-

z zasiłku chorobowego od 27 sierpnia do 16 grudnia 2014 r.,

-

ze świadczenia rehabilitacyjnego od 17 grudnia 2014 r. do 12 września 2015 r.

Dowody :

- zeznania J. R. (1), k. 140 – 142, 179 – 180, 209 – 210,

- zestawienie zaświadczeń, k. 154,

- zaświadczenie lekarskie, k. 188,

- zeznania R. G., k. 210 – 211.

J. R. (2) dolegliwości bólowe w obrębie stawów kolanowych odczuwała już od wczesnych lat młodzieńczych. Swój pierwszy zabieg operacyjny przeszła w 2008 r., kiedy stwierdzony został u niej zespół fałdu przyśrodkowego. Wobec jednak wciąż towarzyszących dolegliwości bólowych, J. R. (1) była pod stałą kontrolą lekarzy specjalistów. W trakcie jednej z wizyt w dniu 8 stycznia 2014 r., a więc na około 5 miesięcy przed zawarciem umowy o pracę stwierdzono, że oczekuje ona na zabieg operacyjny, którego termin zaplanowano na czerwiec 2014 r. Ubezpieczona zabiegowi temu została poddana 18 czerwca 2014 r.

Dowody :

- zeznania J. R. (1), k. 140 – 142, 179 – 180, 209 – 210,

- zestawienie zaświadczeń, k. 154,

- zaświadczenie lekarskie, k. 188,

- dokumentacja medyczna J. R. (1), k. 199 – 207v, 214,

- zeznania R. G., k. 210 – 211.

Kilka miesięcy po zawarciu umowy o pracę, pismem z dnia 31 lipca 2014 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. wszczął wobec J. R. (1) postępowanie wyjaśniające celem ustalenia czy podjęła ona pracę w celu wyłudzenia świadczeń z ubezpieczenia społecznego.

W dniu 22 września 2014 r. organ rentowy stwierdził, że J. R. (1) podlega ubezpieczeniom społecznym od 1 maja 2014 r. zgodnie z zawartą umową o pracę u płatnika składek R. G..

Niesporne, a nadto dowody :

- pismo ZUS z 31 lipca 2014 r., k. 102 (także z akt rentowego o Nr (...)),

- pismo z 6 sierpnia 2018 r., k. 101 (także z akt organu rentowego o (...)),

- zeznania J. R. (1), k. 140 – 142, 179 – 180, 209 – 210,

- zeznania R. G., k. 210 – 211,

- pismo ZUS z 22 września 2014 r., k. z akt ubezpieczonego o Nr (...).

Kolejno, od 13 września 2015 r. J. R. (1) rozpoczęła korzystanie ze zwolnień lekarskich związanych z ciążą, a także z zasiłków chorobowych, macierzyńskich i opiekuńczych i nieobecności w pracy w następujących okresach:

-

ze zwolnienia lekarskiego od 13 września 2015 r. do 19 marca 2016 r.,

-

z zasiłku macierzyńskiego od 20 marca 2016 r. do 18 marca 2017 r.,

-

ze zwolnienia lekarskiego od 19 marca 2017 r. do 31 maja 2017 r., od 1 lipca 2017 r. do 31 sierpnia 2017 r. i od 1 października 2017 r. do 25 stycznia 2018 r.

-

z zasiłku macierzyńskiego od 26 stycznia 2018 r. do 24 stycznia 2019 r.,

-

z zasiłku opiekuńczego od 25 stycznia 2019 r. do 31 marca 2019 r.,

-

z urlopu wychowawczego od 1 maja 2019 r.

Niesporne, a nadto dowody :

- zeznania J. R. (1), k. 140 – 142, 179 – 180, 209 – 210,

- zestawienie zaświadczeń, k. 154,

- (...) z 3 lipca 2017 r., k. 173,

- zeznania R. G., k. 210 – 211,

- świadectwo pracy, k. 223 – 224,

- (...) z 28 grudnia 2017 r., k. 2 z akt organu rentowego,

- (...) z 24 stycznia 2017 r., k. 4 z akt organu rentowego,

- zaświadczenie płatnika składek z 5 lutego 2018 r., k. 6 – 10 z akt organu rentowego,

- zaświadczenie płatnika składek z 14 lutego 2018 r., k. 13 – 17 z akt organu rentowego,

- odpis skrócony aktu urodzenia, k. 21 z akt organu rentowego,

- wniosek o udzielnie urlopu macierzyńskiego z 1 lutego 2018 r., k. 22 z akt organu rentowego.

W okresie od 1 do 25 stycznia 2018 r. organ rentowy wypłacił odwołującej z funduszu chorobowego zasiłek chorobowy w łącznej wysokości 1 654,00 zł, zaś za okres od 26 stycznia 2018 r. do 24 stycznia 2019 r. zasiłek macierzyński w wysokości 19 266,52 zł.

Niesporne, a nadto dowody :

- zeznania J. R. (1), k. 140 – 142, 179 – 180, 209 – 210,

- karta zasiłkowa, k. 30 – 33v, k. z akt organu rentowego,

- notatka w sprawie ujawnienia nadpłaty i przyczyn jej powstania, k. 34 z akt organu rentowego.

Pismem z 20 kwietnia 2018 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. wszczął wobec J. R. (1) postępowanie w sprawie weryfikacji uprawnień do zasiłku chorobowego za okresy od:

-

20 lipca 2014 r. do 25 sierpnia 2014 r.,

-

27 sierpnia 2014 r. do 12 września 2015 r.,

-

16 października 2015 r. do 19 marca 2016 r.,

-

21 kwietnia 2017 r. do 31 maja 2017 r.,

-

1 lipca 2017 r. do 31 sierpnia 2017 r.,

-

1 października 2017 r. do 30 listopada 2017 r.

Celem rzeczonego postępowania było ustalenie czy ubezpieczona w okresie pobierania zasiłku chorobowego z tytułu zatrudnienia w firmie (...) nie osiągała przychodu stanowiącego podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne u (...) S.A. oraz (...) Sp. z o.o.

Niesporne, a nadto dowody :

- pismo z 20 kwietnia 2018 r., k. 98 (także z akt organu rentowego),

- zeznania J. R. (1), k. 140 – 142, 179 – 180, 209 – 210,

- zeznania R. G., k. 210 – 211.

Pismem z 28 października 2021 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. wszczął w stosunku do J. R. (1) postępowanie wyjaśniające w sprawie ustalenia obowiązku ubezpieczeń społecznych i podstawy wymiaru składek z tytułu zatrudnienia w okresie od 1 maja 2014 r. u płatnika R. G. Przedsiębiorstwo (...).

Po przeprowadzeniu postępowania, decyzją nr (...) z dnia 21 grudnia 2021 r., Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. na podstawie art. 83 ust. 1 pkt 1, art. 68 ust. 1 pkt 1 lit a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych oraz art. 83 § 1 w zw. z art. 300 ustawy Kodeks cywilny stwierdził, że J. R. (1) – jako pracownik u płatnika R. G. Przedsiębiorstwo (...) – nie podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu od 1 maja 2014 r.

W uzasadnieniu decyzji organ wskazał, że zebrany w sprawie materiał dowodowy nie dawał podstawy do przyjęcia, że ubezpieczona wykonywała jakiekolwiek obowiązki służbowe wynikające za zgłoszenia w ramach umowy o pracę. W toku prowadzonego postępowania płatnik nie podjął korespondencji z Zakładu, a ubezpieczona przedłożyła jedynie umowę o pracę, nie wskazując przy tym godzin i miejsca pracy oraz zakresu czynności. Nie podała również świadków – chociażby innych pracowników – z którymi równocześnie wykonywała pracę. Z analizy dokumentów wynika, że krótko po zatrudnieniu J. R. (1) przeszła na dłuższy zasiłek chorobowy, świadczenie rehabilitacyjne, zasiłek macierzyński, zasiłek opiekuńczy i urlop wychowawczy, a zatem w ciągu 7 lat przepracowała zaledwie półtora miesiąca. Istotne jest również, że ubezpieczona przebywając na zwolnieniu lekarskim i świadczeniu rehabilitacyjnym jednocześnie świadczyła pracę na rzecz dwóch innych płatników.

Od ww. decyzji J. R. (1) wniosła odwołanie do Sądu Okręgowego w (...).

Postanowieniem z dnia 13 października 2022 r. Sąd Okręgowy w (...) w sprawie o sygn. akt (...) umorzył postępowanie w sprawie na podstawie art. 182 § 1 k.p.c. Postanowieniem z dnia 30 marca 2023 r. Sąd Apelacyjny w (...) w sprawie o sygn. akt (...) oddalił zażalenie J. R. (2) na ww. postanowienie.

Niesporne, a nadto dowody :

- zeznania J. R. (1), k. 140 – 142, 179 – 180, 209 – 210,

- zeznania R. G., k. 210 – 211,

- pismo z 28 października 2021 r., k. z akt organu rentowego o Nr (...),

- decyzja nr (...), k. z akt organu rentowego o Nr (...),

- odwołanie J. R. (1), k. 4 – 6 z akt o sygn. (...),

- postanowienie z dnia 13 października 2022 r. wraz z uzasadnieniem, k. 72, 81 – 82 z akt o sygn. (...),

- postanowienie z dnia 30 marca 2023 r. wraz z uzasadnieniem, k. 101, 110.

Sąd zważył, co następuje:

Odwołanie J. R. (1) zasługiwało na jedynie częściowe uwzględnienie.

W pierwszej kolejności wskazać trzeba, że stan faktyczny niniejszej sprawy ustalony został na podstawie dowodów z dokumentów zgromadzonych w aktach organu, w tym w aktach prowadzonych przez organ postępowań kontrolnych, zakończonych wydaniem decyzji przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w G. w dniu 11 marca 2022 r. Wskazać bowiem należy, że ani odwołująca się, ani organ nie kwestionowali tych dowodów, a zatem i Sąd nie znalazł podstaw aby czynić to z urzędu. W rozpoznawanej sprawie Sąd dokonywał ustaleń faktycznych również na podstawie treści zeznań przesłuchanej w sprawie J. R. (1) i zainteresowanej R. G., jednakże w nieznacznym ich zakresie. Powody tego stanu rzeczy, jak i zakres zeznań, którym Sąd nie dał im wiary zostaną w sposób szczegółowy omówione w dalszej części niniejszego uzasadnienia.

Podleganie przez J. R. (1) pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu u płatnika składek R. G. stanowiło przedmiot postępowania toczącego się przed Sądem Okręgowym w (...) pod sygnaturą akt (...) zainicjowanego odwołaniem odwołującej się od decyzji organu z dnia 21 grudnia 2021 r. ustalającej, że zgłoszona jako pracownik do ubezpieczeń społecznych w istocie im nie podlega od 1 maja 2014 r. Rzeczone postępowanie nie zakończyło się jednak wydaniem merytorycznego rozstrzygnięcia, a postanowieniem o jego umorzeniu na podstawie art. 182 § 1 k.p.c. W uzasadnieniu Sąd Okręgowy wskazał, że w dniu 11 lipca 2022 r. zawieszono postępowanie w sprawie na mocy art. 177 § 1 k.p.c. w związku z niewskazaniem przez pełnomocnika skarżącej w zakreślonym 14 – dniowym terminie adresu płatnika składek, do czego to pełnomocnik został zobowiązany na rozprawie w dniu 22 czerwca 2022 r. W konsekwencji, z uwagi na brak wniosku o podjęcie zawieszonego postępowania w terminie 3 miesięcy od dnia wydania postanowienia, Sąd w oparciu o treść art. 182 § 1 k.p.c. zobowiązany był umorzyć postępowanie w sprawie. Orzeczenie to spotkało się ze sprzeciwem ze strony odwołującej się, która w dniu 15 grudnia 2022 r. wywiodła od niego środek zaskarżenia w postaci zażalenia. Sąd Apelacyjny w (...) w sprawie o sygn. (...) nie podzielił jednak zawartej w nim argumentacji i w dniu 30 marca 2022 r. zażalenie to oddalił.

Decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych nr (...) nie została przez odwołującą skutecznie zaskarżona, wobec czego stała się ostateczna i prawomocna. Jako taka wiąże zaś Sąd rozpoznający sprawę. Zważyć bowiem należy, iż powszechnie przyjmuje się zasadę uwzględniania przez sądy skutków prawnych orzeczeń organów administracyjnych, co ma swoje źródło w prawnym rozgraniczeniu drogi sądowej i drogi administracyjnej, czego wyrazem są art. 2 § 3 k.p.c. i art. 177 § 1 pkt 3 k.p.c. oraz art. 16 k.p.a. i art. 97 § 1 pkt 4 k.p.a., a także określona w Konstytucji idea podziału władz (art. 10) oraz działania organów władzy publicznej na podstawie i w granicach prawa (art. 7). Wobec tego, jeżeli przez organ rentowy wydana została decyzja dotycząca praw lub obowiązków danej osoby, to w razie jej niezaskarżenia, Sąd musi mieć na względzie przy rozstrzyganiu innych spraw dotyczących tej osoby wynikający z tej decyzji stan prawny. Pogląd taki wielokrotnie powoływany był w orzecznictwie Sądu Najwyższego, który chociażby w uzasadnieniu wyroku z dnia 29 stycznia 2008 r. (sygn. akt (...), OSNP 2009/5-6/78) wskazał, że sąd ubezpieczeń społecznych jest związany ostateczną decyzją administracyjną, od której strona nie wniosła odwołania w trybie art. 477(9) k.p.c. ani nie podważyła jej skuteczności w inny prawem przewidziany sposób. Decyzja taka, zgodnie z zasadą domniemania prawidłowości aktów administracyjnych, wywołuje skutki prawne i wiąże inne organy państwowe, w tym sądy. Podobnie w wyroku z dnia 10 czerwca 2008 r. (sygn. akt (...), OSNP 2009/21-22/295) Sąd Najwyższy wskazał, iż sąd ubezpieczeń społecznych jest związany ostateczną decyzją organu rentowego, od której strona nie wniosła skutecznie odwołania w trybie art. 477(9) k.p.c.

W świetle powyższego, wobec wydania przez organ rentowy decyzji, w której stwierdził, iż J. R. (1) w od 1 maja 2014 r. nie podlegała obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowemu i wypadkowemu, chorobowemu jako pracownik u płatnika składek R. G., Sąd w niniejszym postępowaniu nie miał obowiązku prowadzenia postępowania dowodowego na okoliczność powyższego. W świetle poczynionych przez organ ustaleń, które swe odzwierciedlenie znalazły w ostatecznej decyzji administracyjnej, należało przyjąć, iż umowa o pracę zawarta została jedynie dla pozoru w celu uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego.

Skutkiem ostatecznej decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w S. nr (...) z dnia 21 grudnia 2021 r. wyłączającej J. R. (1) z systemu ubezpieczeń społecznych począwszy od 1 maja 2014 r. jest uznanie, że nie przysługiwało jej prawo do świadczeń wymienionych w decyzji organu z dnia 11 marca 2022 r. Wszystkie te świadczenia (zasiłek chorobowy, zasiłek macierzyński) przysługują bowiem z mocy przepisów ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa co do zasady osobie podlegającej ubezpieczeniu chorobowemu.

Poza powyższym, bezspornym było także, że odwołująca się w ciągu 7 lat rzekomego zatrudnienia miała przepracować zaledwie półtora miesiąca (od 1 maja do 17 czerwca 2014 r.) oraz, że na pierwsze zwolnienie lekarskie udała się z przyczyn zdrowotnych, na które cierpiała już od młodzieńczych lat, a nie jak zeznawała początkowo (zanim Sąd z urzędu dopuścił dowód z jej dokumentacji lekarskiej) – na skutek niefortunnego upadku, który miał nastąpić zaraz po nawiązaniu stosunku pracy z płatnikiem. Z przedłożonej do akt sprawy dokumentacji medycznej wprost wynika, że odwołującej towarzyszył ból w obrębie stawów kolanowych od co najmniej kilkunastu lat przed zatrudnieniem. W tym też czasie J. R. (1) regularnie korzystała z usług lekarzy specjalistów, a w 2008 r. przeszła swoją pierwszą operację. Nadto, analiza zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego wykazała, że J. R. (1) przed nawiązaniem stosunku pracy z płatnikiem miała wiedzę o planowanym zabiegu operacyjnym na kolano właśnie na czerwiec 2014 r., bowiem na wizycie, która odbyła się w dniu 8 stycznia 2014 r. odnotowano, że oczekuje na takowy zabieg. Wskazywana przez organ rentowy pozorność zatrudnienia odwołującej i jej świadomość nienależności świadczeń wynikała również z kilku innych okoliczności. Otóż, na uwagę zasługiwało przede wszystkim, że J. R. (1) w chwili podpisywania umowy miała ukończone 24 lata i nie dysponowała jakimkolwiek doświadczeniem uzasadniającym nawiązanie z nią stosunku pracy od razu na czas nieokreślony. Przed zawarciem ww. umowy odwołująca się odbyła jedynie półroczny staż i to nie w zakresie objętym powierzonymi jej obowiązkami u płatnika składek. Nie można również tracić z pola widzenia, że płatnikiem składek odwołującej była jej kuzynka R. G.. Dostrzec również należało, że strony w toku prowadzonych czynności wyjaśniających nie przedłożyły organowi rentowemu dokumentów poświadczających wykonywanie stałej i pełnoetatowej pracy, a bynajmniej za wystarczającą nie sposób uznać samej umowy o pracę. W aktach sprawy brak było chociażby zakresu obowiązków pracownika, orzeczenia lekarskiego o braku przeciwwskazań do pojęcia zatrudnienia na zajmowanym stanowisku, czy zaświadczenia o ukończeniu kursu BHP. Wprawdzie w toku postępowania przedłożono listy obecności odwołującej się, lecz dokumenty te same w sobie nie stanowią dowodu świadczenia pracy. W ocenie Sądu zostały one stworzone jedynie w celu upozorowania istnienia pomiędzy stronami stosunku pracy, szczególnie, że brak jest na nich podpisów przełożonego. Sekwencja, chronologia tych i późniejszych zdarzeń oraz zasady doświadczenia życiowego prowadzą do wniosku, że zatrudnienie odwołującej od początku wiązało się tylko z chęcią korzystania ze świadczeń z ubezpieczenia społecznego (w związku z jej operacją zaplanowaną wcześniej już na czerwiec 2024 r.) bez woli faktycznego świadczenia pracy. Powyższe niejako pośrednio wynikało również z zeznań samego płatnika składek – R. G., która w toku postępowania nie dysponowała jakąkolwiek, nawet szczątkową wiedzą o przebiegu zatrudnienia odwołującej się, w tym m.in. zakresie powierzonych jej obowiązków, czy chociażby miejsca świadczenia pracy i wysokości otrzymywanego przez nią wynagrodzenia. Również odwołująca nie była w stanie wskazać żadnych istotnych szczegółów dotyczących jej rzekomego stosunku pracy. Nie wiedziała np. w jakim trybie i kiedy rozwiązał się jej stosunek pracy, nie potrafiła chronologicznie wskazać z jakich świadczeń i okresów nieobecności w pracy korzystała.

Skutkiem ostatecznej decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w G. nr (...) z dnia 21 grudnia 2021 r. wyłączającej J. R. (1) z systemu ubezpieczeń społecznych od 1 maja 2014 r. jest uznanie, że nie przysługiwało jej prawo do świadczeń wymienionych w decyzji organu z dnia 11 marca 2022 r. Czym innym jest bowiem prawo do świadczeń, a czym innym obowiązek zwrotu świadczeń nienależnie pobranych. Sama bowiem ostateczna i prawomocna decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w S. z dnia 21 grudnia 2021 r. o nr (...) przesądza o tym, że wypłacone ubezpieczonej świadczenia należy zakwalifikować jako nieprzysługujące, niemniej jednak nie przesądza ona jeszcze o słuszności decyzji w przedmiocie zwrotu tych świadczeń. Zależność tę dostrzegł pełnomocnik odwołującej, który w toku rozprawy w dniu 15 listopada 2024 r. cofnął odwołanie we wskazanym zakresie i zrzekł się roszczenia, żądając jedynie zmiany zaskarżonej decyzji poprzez uznanie, że odwołująca nie ma obowiązku zwrotu tychże świadczeń.

Skoro brak prawa do świadczeń z ubezpieczeń społecznych nie przesądza jeszcze o konieczności ich zwrotu, ustalić należało czy pobranym świadczeniu można przypisać cechę nienależnego w świetle art. 84 ust. 2 ustawy systemowej. Tylko bowiem w takiej sytuacji aktualizuje się obowiązek jego zwrotu.

Jak stanowi art. 84 ust. 2 ustawy systemowej, za kwoty nienależnie pobranych świadczeń uważa się: 1) świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do ich pobierania; 2) świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd organu wypłacającego świadczenia przez osobę pobierającą świadczenia; 3) świadczenia z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej chorobą z ubezpieczenia chorobowego lub wypadkowego, co do których stwierdzono, że w okresie ich pobierania świadczeniobiorca wykonywał w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystywał zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia - przy czym ostatnia ze wskazanych przesłanek dodana została przez art. 1 pkt 29 lit. c ustawy z dnia 24 czerwca 2021 r., zmieniającej ustawę systemową z dniem 18 września 2021 r.

Dostrzec należało, że w podstawie prawnej zaskarżonej decyzji wskazany został jedynie przepis art. 84 ustawy systemowej. Samo uzasadnienie decyzji również nie precyzuje tego, która przesłanka zobowiązująca do zwrotu pobranego świadczenia została w realiach rozpoznawanej sprawy w ocenie organu spełniona. Skoro zatem odwołująca nie jest płatnikiem w myśl art. 84 ust. 6 ustawy systemowej, podstawą jej odpowiedzialności może być jedynie ust. 1 i 2 powołanego przepisu.

W świetle art. 84 ustawy systemowej, obowiązek zwrotu świadczenia obciąża tylko tego, kto przyjął świadczenie w złej wierze, mając świadomość jego nienależności. Dotyczy to zarówno osoby, która została pouczona o okolicznościach dotyczących braku prawa do pobierania świadczenia (art. 84 ust. 2 pkt 1), jak i osoby, która uzyskała świadczenie na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd organu wypłacającego świadczenie (art. 84 ust. 2 pkt 2). Świadomość nienależności świadczenia może mieć źródło w pouczeniu udzielonym przez organ rentowy co do okoliczności powodujących konieczność zwrotu świadczenia, bądź też może wynikać z zawinionego działania osoby, która spowodowała wypłatę świadczenia. Prawo ubezpieczeń społecznych nie wykształciło przy tym własnej definicji winy. Przyjmuje się, że świadomym wprowadzeniem w błąd jest umyślne działanie świadczeniobiorcy, które ma postać zamiaru bezpośredniego lub zamiaru ewentualnego. W rozumieniu art. 84 ust. 2 pkt 2 ustawy systemowej, błąd stanowi natomiast następstwo świadomego działania pobierającego świadczenie, determinowanego wolą wywołania przekonania po stronie organu, iż zostały spełnione warunki nabycia prawa do świadczenia lub świadczenia o określonej wysokości ( vide L. Ramlo [w:] Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, red. J. Wantoch-Rekowski, Warszawa 2015, art. 84).

Ramy zachowań kwalifikowanych jako świadome wprowadzenie w błąd organu rentowego zakreśla się w orzecznictwie szeroko – zalicza się do nich zarówno bezpośrednie oświadczenie nieprawdy we wniosku o świadczenie, jak i przemilczenie przez wnioskodawcę faktu mającego wpływ na prawo do świadczenia, złożenie wniosku w sytuacji oczywiście nieuzasadniającej powstania prawa do świadczenia oraz okoliczność domniemanego współdziałania wnioskodawcy z innymi podmiotami we wprowadzeniu w błąd organu rentowego. Nie jest przy tym wymagane uprzednie pouczenie o możliwości utraty pobranych zasiłków z przyczyn ustawowo określonych, między innymi, w art. 17 ustawy zasiłkowej, których wystąpienia nie można z góry zakładać ani przewidzieć ( vide wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 kwietnia 2023 r., I (...) 70/22, LEX nr 3576100).

Z powyższego wynika zatem, że istotną cechą nienależnie pobranego świadczenia jest świadomość osoby pobierającej to świadczenie co do nieprzysługiwania jej prawa do tego świadczenia w całości lub w części od początku jego pobierania albo w następstwie mających miejsce później zdarzeń. Elementem decydującym o zakwalifikowaniu świadczenia jako nienależnie pobranego jest zatem na gruncie ubezpieczeń społecznych świadomość osoby pobierającej świadczenie co do braku prawa do tego świadczenia. Kryterium istnienia świadomości wynika bądź z pouczenia dokonanego przez organ rentowy, bądź z niektórych zachowań samego ubezpieczonego, takich jak składanie fałszywych zeznań, posługiwanie się fałszywymi dokumentami, inne przypadki świadomego wprowadzania organu rentowego w błąd ( vide wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 lipca 2023 r., I (...) 34/23, LEX nr 3578525).

Przekładając powyższe rozważania na grunt rozpoznawanej sprawy wskazać trzeba, że elementem niezbędnym do jej rozstrzygnięcia stało się ustalenie, czy J. R. (1) można przypisać działanie w złej wierze, tak, że świadomie wprowadziła ona w błąd organ rentowy, co skutkowało przyznaniem i wypłaceniem jej świadczeń, do których uzyskania w rzeczywistości nie spełniała ona przesłanek. Wskazać trzeba, że prawomocne przesądzenie w sprawie o podleganie dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu, że odwołująca się nie podlega temu ubezpieczeniu, nie wystarcza do stwierdzenia, że świadomie wprowadziła ona w błąd organ rentowy w celu uzyskania zasiłku (art. 84 ust. 2 pkt 2 ustawy systemowej). Jak wskazuje się w orzecznictwie Sądu Najwyższego, w każdym przypadku, w którym przyjmuje się, że świadczenie ubezpieczeniowe zostało nienależnie pobrane i w związku z tym podlega zwrotowi, taka konkluzja musi zostać poprzedzona dokonaniem wyczerpujących ustaleń faktycznych dotyczących stanu świadomości osoby pobierającej świadczenie, przy czym oceny, czy świadczenie zostało nienależnie pobrane, należy dokonywać w odniesieniu do chwili wypłaty tego świadczenia, a nie z perspektywy okoliczności, które wystąpiły po zakończeniu jego wypłacania przez organ rentowy ( vide wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 lipca 2023 r., I (...) 34/23, LEX nr 3578525).

Z poczynionych przez Sąd w niniejszej sprawie ustaleń (na podstawie dostępnych i przeprowadzonych dowodów wyszczególnionych w stanie faktycznym) wynika, że J. R. (1) formalnie została zatrudniona przez R. G. na stanowisku pracownika biurowego – doradcy klienta na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony z dniem 1 maja 2014 r. oraz, że z tym dniem została zgłoszona do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych. Jednak już 47-go dnia od momentu dokonania zgłoszenia J. R. (1) rozpoczęła korzystanie z zasiłku chorobowego celem udania się na planowany co najmniej na kilka miesięcy przed zatrudnieniem zabieg operacyjny. Po zakończonej rekonwalescencji, odwołująca się zaszła w ciążę i urodziła dwójkę dzieci. Wprawdzie wypłata świadczeń nastąpiła w oparciu o dokumenty złożone przez płatnika składek, a obejmujące wskazania dotyczące nawiązania i trwania stosunku pracy i ustalonej w ramach tego stosunku podstawy wymiaru składek (wynagrodzenia), tak okoliczności sprawy wskazują, że podpisanie przez J. R. (1) umowy, stanowiące punkt wyjścia do uzyskania zasiłków z ubezpieczenia chorobowego z tytułu zatrudnienia pracowniczego uznać należy za świadome wprowadzenie w błąd, o jakim mowa w art. 84 ust. 2 pkt 2 ustawy systemowej. Choć dokumentacja pozwalająca na wypłatę świadczeń złożona została przez płatnika składek, ubezpieczona jednak była jedynie formalnym pracownikiem. Miała zatem wpływ i na podpisanie umowy i na składanie dokumentacji do ZUS. Nie sposób takich działań ubezpieczonej uznać za inne niż świadome.

Wskazać należy, że w zgromadzonym przez organ w postępowaniu kontrolnym materiale brak jest jakichkolwiek dowodów na to, że J. R. (1) w którymkolwiek momencie świadczyła pracę na podstawie zawartej umowy o pracę. Również występująca w sprawie płatnik składek nie była w stanie wykazać faktu zatrudnienia odwołującej się. R. G. nie miała bowiem wiedzy o przebiegu rzekomej współpracy, a mianowicie nie dysponowała jakimikolwiek informacjami co do rozpoczęcia współpracy, jej zakończenia, otrzymywanego wynagrodzenia, czy chociażby zakresu przydzielonych odwołującej obowiązków. Za sprzeczne z doświadczeniem życiowym uznać należało stwierdzenie, że płatnik miała taki zwyczaj, że nikogo nie zwalniała, a nawet godziła się na dłuższe obecności swoich pracowników w pracy. Nie sposób bowiem przyjąć, aby prawie siedmioletnia nieobecność pracownika – wobec jedynie przepracowanego półtora miesiąca – nie stanowiła dla niej okoliczności sprzecznej z polityką i dobrem prowadzonej działalności. Zasady doświadczenia życiowego nakazują przyjąć, że nie jest to postawa typowa dla każdego przeciętnego przedsiębiorcy.

Odpierając pozostałą część podniesionych w toku postępowania zarzutów, w ramach których odwołująca się wskazywała na toczące się wobec niej w przeszłości postępowania kontrolne ZUS, które nie stwierdzały nieprawidłowości, należy wskazać, że fakt, iż kontrola przeprowadzona zaledwie kilka miesięcy po zawarciu umowy o pracę nie wykazała istnienia nieprawidłowości i nie wzbudziła wątpliwości u kontrolujących, nie oznacza braku ich istnienia, zwłaszcza jeżeli spojrzy się na okoliczności sprawy z dłuższej perspektywy czasu. Tylko w przypadku wątpliwości organ podejmuje bardziej szczegółową kontrolę i tak miało miejsce w niniejszej sprawie po kilku latach od zgłoszenia odwołującej do ubezpieczeń z tytułu zatrudnienia u R. G.. Należy też zauważyć, że druga z przeprowadzonych wcześniej kontroli nie dotyczyła prawidłowości zgłoszenia odwołującej do ubezpieczeń. lecz tego czy podczas zwolnienia lekarskiego nie wykonuje ona pracy dla innego podmiotu niż R. G..

Podsumowując, Sąd stanął na stanowisku, iż pobranym przez J. R. (1) świadczeniom nie sposób odmówić miana nienależnych w rozumieniu art. 84 ust. 2 pkt 2 ustawy systemowej. Ubezpieczona w sposób świadomy i zaplanowany, wynikający wyłącznie z jej złej woli, wprowadziła organ w błąd co do posiadania tytułu do ubezpieczeń, a co za tym idzie - uprawnienia do skorzystania ze związanych z tym świadczeń. J. R. (1) była świadoma tego, że nie spełnia wymogów z art. 8 ust. 1 ustawy systemowej. Formalne zatrudnienie jej przez siedem lat było bowiem umotywowane wyłącznie chęcią skorzystania ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych. Celem odwołującej się nigdy nie było natomiast faktyczne świadczenie pracy. Odwołująca się nie podejmowała w zasadzie żadnej aktywności. W tym stanie rzeczy stwierdzić należało, że J. R. (1) w okresie od 1 do 25 stycznia 2014 r. oraz od 26 stycznia 2018 r. do 24 stycznia 2019 r. pobierała świadczenia nienależne.

Jak stanowi art. 84 ust. 3 ustawy systemowej, nie można żądać zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych za okres dłuższy niż ostatnie 12 miesięcy, jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ wypłacający świadczenia o zajściu okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty, a mimo to świadczenia były nadal wypłacane, a w pozostałych przypadkach - za okres dłuższy niż ostatnie 3 lata. Jak wynika z zacytowanego przepisu, organ nie może dochodzić zwrotu świadczeń za okres dłuższy niż trzyletni. Regulacja ta nie oznacza jednak, że chodzi o świadczenia wypłacone w ciągu trzech lat poprzedzających datę decyzji. Zgodnie z utrwalonym już orzecznictwem, art. 84 ust. 3 ustawy systemowej określa maksymalną długość okresu wypłaty świadczeń, za jaki ZUS może dochodzić zwrotu. Innymi słowy, organ może żądać zwrotu wypłaconych nienależnie świadczeń za okres nie dłuższy niż 3 lata ich wypłaty ( vide uchwala składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 16 maja 2012 r., (...), OSNP 2012/23-24/290), a nie za okresy przypadające w ostatnich trzech latach przed wydaniem decyzji.

Stosownie do treści art. 84 ust. 7 ustawy należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń ulegają przedawnieniu po upływie 10 lat, licząc od dnia uprawomocnienia się decyzji ustalającej te należności. W myśl zaś art. 84 ust. 7a ustawy w przypadku osoby, która nienależnie pobrała świadczenie, decyzji o której mowa w ust. 7, nie wydaje się później niż w terminie 5 lat od ostatniego dnia okresu, za który pobrano nienależne świadczenie. Powyższy przepis wprowadza ograniczenie odnoszące się do najpóźniejszego możliwego momentu wydania decyzji w sprawie zwrotu nienależnych świadczeń.

W niniejszej sprawie ostatnim dniem okresu pobierania świadczeń przez odwołującą był 24 stycznia 2019 r., a więc 5 – letni termin na wydanie decyzji nakazującej zwrot świadczeń upływał dla organu w dniu 24 stycznia 2024 r. Tymczasem, zaskarżona decyzja w niniejszej sprawie została wydana 11 marca 2022 r.

Skoro zatem w myśl art. 84 ust. 4 ustawy organ może żądać zwrotu wypłaconych nienależnie świadczeń za okres nie dłuższy niż 3 lata od ich wypłaty, żądanie organu rentowego w całości zasługiwało na uwzględnienie. Wskazać bowiem należy, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych zobowiązał J. R. (1) do zwrotu nienależnie pobranego zasiłku chorobowego za okres od 1 do 25 stycznia 2018 r. i zasiłku macierzyńskiego za okres od 26 stycznia 2018 r. do 24 stycznia 2019 r., nie wykraczając poza ustalony przez Sąd trzyletni okres pobierania świadczeń. Ten bowiem, zakreślony przez dzień ostatniej wypłaty z 24 stycznia 2019 r. przypadał na 24 stycznia 2016 r.

Sporna między organem oraz odwołującą się stała się również kwestia tego, od jakiej daty organ może domagać się zapłaty odsetek od świadczeń podlegających zwrotowi. Przypomnieć trzeba, że w zaskarżonej decyzji, organ przyjął naliczanie odsetek za okres od dnia następującego po dniu wydania decyzji do dnia uregulowania całej należności. Odwołująca się stała natomiast na stanowisku, że w jej przypadku, odsetki te winny być naliczane od dnia wyrokowania.

W celu dalszych rozważań należy wskazać, że zgodnie z obecnym brzmieniem art. 84 ust. 1 ustawy systemowej, osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego, z uwzględnieniem ust. 11. Odsetki, z zastrzeżeniem ust. 1a, są naliczane od dnia następującego po dniu wypłaty świadczenia do dnia spłaty. Dokonana z dniem 18 września 2021 r. zmiana obejmowała dodanie do zacytowanego przepisu ostatniego zdania, natomiast przed jej wprowadzeniem ustawodawca nie regulował wprost tego, jaki jest początkowy termin naliczania odsetek. Orzecznictwo ukształtowało jednak zasadę, zgodnie z którą organ nie mógł domagać się odsetek za okres wcześniejszy, aniżeli data skutecznego doręczenia decyzji administracyjnej zobowiązującej do zwrotu należności, albowiem do czasu jej wydania, po stronie ubezpieczonego nie istnieje obowiązek zwrotu należności. Nie może on zatem do tego czasu pozostawać w opóźnieniu, a odsetki należą się od dnia następnego po dniu doręczenia decyzji nakazującej zwrot świadczeń. Dopiero zmiana legislacyjna z września 2021 r. wprowadziła ściśle w przepisie art. 84 ust. 1 ustawy systemowej określony termin.

Z uzasadnienia projektu ustawy nowelizującej wynika, że celem ustawodawcy było „doprecyzowanie przepisów dotyczących możliwości dochodzenia nienależnie pobranych świadczeń” a dokładniej art. 84 ust. 1 i 2, ust. 4 i 6 ustawy, w związku z brakiem jednolitej linii orzeczniczej na poziomie sądów w odniesieniu do nienależnie pobranego świadczenia. W dalszej części uzasadnienia projektu nie wyjaśniono dlaczego zmiana ust. 1, dotycząca zasad naliczania odsetek stanowi jedynie „doprecyzowanie” przepisów, natomiast w dalszej części uzasadnienia omówiono wyłącznie judykaty dotyczące innych zmienianych zagadnień, m.in. obowiązku pouczenia ubezpieczonego. W ostatnim zdaniu odnoszącego się do tej problematyki akapitu uzasadnienia wskazano, że zaproponowane brzmienie jest zgodne z linią orzeczniczą sądów.

Faktycznie jednak nowe brzmienie art. 84 ust. 1 ustawy systemowej całkowicie zmienia dotychczasową wieloletnią praktykę ustalania daty początkowej naliczania odsetek od nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Dotychczas odsetki były liczone według zasad określonych przepisami prawa cywilnego. Natomiast zdanie drugie ust. 1 stanowiące, iż odsetki, z zastrzeżeniem ust. 1a, są naliczane od dnia następującego po dniu wypłaty świadczenia do dnia spłaty, ustanawia zupełnie inny termin daty początkowej naliczania tych odsetek, co więcej trudno w nowym terminie początkowym biegu odsetek dopatrzeć się analogii do zasad „określonych przepisami prawa cywilnego”. Co więcej, brzmienie art. 84 ust. 1 zdanie drugie przepisu, w części dotyczącej daty początkowej naliczania odsetek, jest przeciwne dotychczasowej linii orzeczniczej sądów.

W dotychczasowym orzecznictwie sądów powszechnych i Sądu Najwyższego, a także doktrynie zgodnie przyjmowano, że art. 84 ust. 1 ustawy systemowej nie określał w jakim terminie nienależne świadczenie winno być zwrócone, a zatem dłużnik, winien spełnić świadczenie niezwłocznie od doręczenia mu decyzji ustalającej obowiązek zwrotu świadczenia, jako nienależnie pobranego, gdyż z tą chwilą następuje wymagalność roszczenia o odsetki (zob. wyroki Sądu Najwyższego: z 3 lutego 2010 r., sygn. akt I UK 210/09, Lex nr 585713; z 16 grudnia 2008 r., sygn. akt (...), OSNP 2010, nr 11 – 12, poz. 148; wyrok Sądu Apelacyjnego w (...) z 6 maja 2016 r., sygn. akt (...), Lex nr 2057032; wyrok Sądu Apelacyjnego w (...) z 9 grudnia 2016 r., sygn. akt (...), Lex nr 2237380; wyrok Sądu Apelacyjnego w (...) z 21 grudnia 2016 r., sygn. akt (...), Lex nr 2338527; B. Gudowska, Zwrot nienależnych świadczeń z ubezpieczeń społecznych – cz. 2, PiZS 8/2011, s. 30; A. Napiórkowska, Zwrot świadczeń nienależnych w prawie ubezpieczeń społecznych – wybrane zagadnienia, Acta Universitatis Wratislavienis, Wrocław 2017, s. 58).

Dokonując wykładni art. 84 ust. 1 ustawy systemowej wykazywano, że „zasady prawa cywilnego”, których dotyczy odesłanie, odnoszą się jedynie do odsetek. Natomiast zasadą określoną w prawie cywilnym, odnoszącą się do odsetek jest możliwość ich żądania w razie opóźnienia się dłużnika ze spełnieniem świadczenia (art. 481 § 1 k.c.). Określenie terminu, od kiedy dłużnik – pobierający nienależnie świadczenie z ubezpieczenia społecznego – opóźnia się z jego zwrotem nie jest objęte odesłaniem. Nie jest to materia „zasad prawa cywilnego”, lecz prawa ubezpieczeń społecznych (wyrok Sądu Najwyższego z 3 lutego 2010 r., sygn. akt I UK 210/09, Lex nr 585713). Jednocześnie wskazywano, że „żądanie zwrotu” nienależnie pobranego świadczenia następuje przez doręczenie dotyczącej tego decyzji, zatem z tą też chwilą następuje wymagalność (w prawnym znaczeniu według prawa cywilnego – art. 359 § 2 k.c.) roszczenia o odsetki, gdyż od tej chwili dłużnik pozostaje w opóźnieniu ze spełnieniem świadczenia głównego – art. 481 § 1 k.c. (wyrok Sądu Apelacyjnego w (...) z 21 marca 2013 roku, sygn. akt (...)). Wskazując na odrębności wynikające z przepisów prawa ubezpieczeń społecznych wskazywano, że o ile obowiązek zwrotu świadczenia „głównego”, tj. nienależnie pobranego świadczenia dotyczy całego okresu jego pobierania, od momentu pierwszej kwoty (miesiąca) do czasu wstrzymania wypłaty świadczenia, to obowiązek zapłaty odsetek jako świadczenia wtórnego aktualizuje się dopiero w momencie poinformowania strony zobowiązanej do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń o takim obowiązku. Ta data „aktywizuje” również wcześniej nie istniejący obowiązek odsetkowy, będący należnością wtórną. Świadczenia uważane za nienależne w myśl art. 84 ustawy systemowej podlegają zwrotowi dopiero wtedy, gdy organ rentowy wyda stosowną decyzję (wyrok Sądu Apelacyjnego w (...) z 25 stycznia 2017 r., sygn. akt (...), Lex nr 2265637).

Zmieniona regulacja art. 84 ust. 1, zgodnie z którą odsetki, są naliczane od dnia następującego po dniu wypłaty świadczenia do dnia spłaty, nie znajduje analogii w „zasadach prawa cywilnego”, ani w dotychczasowej praktyce orzeczniczej.

Ustawa nowelizująca art. 84 ust. 1 ustawy systemowej nie zawiera przepisów przejściowych regulujących wspomnianą kwestię.

Rozstrzygając wątpliwości dotyczące stwierdzenia, czy adekwatny do rozpatrzenia sprawy jest stan prawny i brzmienie art., 84 ust, 1 ustawy systemowej sprzed nowelizacji (prawo stare), czy też w aktualnym brzmieniu (prawo nowe), należy przypomnieć ogólną zasadę, iż zgodnie z utrwaloną zasadą interpretacyjną, w sytuacji, gdy ustawa nowelizująca nie zawiera unormowań intertemporalnych, kwestia międzyczasowa jest rozstrzygnięta na korzyść bezpośredniego stosowania ustawy nowej, zarówno do stosunków powstałych, jak i tych, które trwając w momencie wejścia w życie nowelizacji nawiązały się wcześniej.

Zdarzeniem prawnym powodującym zaistnienie stosunku prawnego między stronami było pobranie przez J. R. (1) zasiłku chorobowego w okresie od 1 stycznia 2018 r. do 25 stycznia 2018 r. i zasiłku macierzyńskiego od 26 stycznia 2018 r. do 24 stycznia 2019 r. Zdarzenie to, zaistniałe pod rządami „prawa starego” wywołało rozciągnięty w czasie skutek prawny w postaci konieczności zwrotu nienależnie pobranego świadczenia. Decyzja ZUS nakazująca zwrot tego świadczenia została jednak wydana dopiero w dniu 11 marca 2022 r., czyli pod rządami nowego brzmienia art. 84 ust. 1 ustawy systemowej. Nowe regulacje prawne przewidują inne konsekwencje prawne, niż to miało miejsce w czasie gdy dochodziło do pobrania przez ubezpieczonego nienależnego świadczenia, co oznacza, że mówimy o retroaktywności prawa.

Jednak zdaniem Sądu wydając w dniu 11 marca 2022 r. decyzję zobowiązującą do zwrotu odsetek od nienależnie pobranych świadczeń za okres 2018-2019 i naliczając odsetki „wstecz”, w tym znaczeniu, że przyjmując jako datę ich biegu – dzień po wypłacie świadczenia, organ naruszył zasadę niedziałania prawa wstecz oraz zasadę równości wobec prawa.

W pierwszej kolejności należy zauważyć, że uchwalenie nowego brzmienia art. 84 ust. 1 ustawy systemowej oznaczało wprowadzenie nowej kategorii zobowiązań publicznoprawnych – swoistej kary ustawowej w postaci dodatkowego zobowiązania, które już nie nawiązuje do „zasad prawa cywilnego”, zatem nie mając podstawy i analogi w prawie cywilnym stanowi nowe obciążenie publicznoprawne nazywane „odsetkami”. W wyniku nowelizacji art. 84 ust. 1 ustawy systemowej, odsetki ustalane w związku ze stwierdzeniem obowiązku zwrotu nienależnie pobranych świadczeń utraciły w istocie charakter odsetek za opóźnienie w rozumieniu w rozumieniu prawa cywilnego, stając się swoistą karą dla świadczeniobiorcy za pobranie nienależnych świadczeń (R. Babińska-Górecka [w:] K. Antonów [red.], Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, Warszawa 2024, s. 1148). Według nowych zasad odsetki wynikają z samodzielnej ustawowej podstawy (art. 84 ust. 1 ustawy systemowej) właściwej dla stosunku ubezpieczenia społecznego. To dodatkowe zobowiązanie publicznoprawne stanowi element prawa materialnego wynikający wyłącznie z brzmienia art. 84 ust. 1 ustawy systemowej od dnia 18 września 2021 r. Na gruncie wcześniejszego brzmienia tego przepisu, instytucja daty początkowej naliczania odsetek była uregulowana w sposób odmienny – nawiązywała do zasad prawa cywilnego, zgodnie z którymi wobec zobowiązań bezterminowych przyjmuje się, że dłużnik popada w opóźnienie dopiero po wezwaniu do zapłaty (art. 455 k.c.). Od tej daty wierzyciel może żądać odsetek.

Zdaniem Sądu taki stan prowadzi do wniosku, że przed datą obowiązywania zasady naliczania odsetek od dnia następującego po dniu wypłaty nie istniała materialnoprawna podstawa prawna do zaistnienia tego dodatkowego zobowiązania publicznoprawnego. W przeciwnym wypadku, rozciągnięcie nowego brzmienia art. 84 ust. 1 ustawy systemowej na czas przed dniem 18 września 2021 r. prowadziłoby do skutku w postaci działania prawa wstecz, do czego nie dają podstawy przepisy wprowadzające zmianę.

Niezależnie od powyższego, w ocenie Sądu przyjęcie odmiennej koncepcji byłoby ewidentnie sprzeczne z wyrażoną w art. 32 Konstytucji zasadą równości wobec prawa, w szczególności prawa do równego traktowania przez władze publiczne, w których to mieści się Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Stosownie „nowego prawa” w sposób nieuzasadniony różnicowałoby sytuacje osób, które pobrały nienależne świadczenia z ubezpieczeń społecznych, pogarszając sytuację osób, w stosunku do których organ wydał decyzję począwszy od dnia 18 września 2021 roku. Przesłanką różnicującą sytuację takich osób byłaby wyłącznie data wydania przez ZUS decyzji o zwrocie tego świadczenia, czyli przesłanka na którą osoba pobierająca świadczenie nie ma wpływu. Datę wydania decyzji ustala bowiem ZUS działając w ustawowych graniach wyznaczonych art. 84 ust. 7a ustawy systemowej, które
w niniejszej sprawie zostały zachowane (przytoczony przepis sanowi, że w przypadku osoby, która nienależnie pobrała świadczenie, decyzji, o której mowa w ust. 7, nie wydaje się później niż w terminie 5 lat od ostatniego dnia okresu, za który pobrano nienależne świadczenie).

Z uwagi na specyfikę prawa ubezpieczeń społecznych jako prawa publicznego, przejawiającą się w tym, że jest ono źródłem obowiązków nakładanych na jednostki, sposobu na rozwiązywanie problemów intertemporalnych winno się w pierwszej kolejności poszukiwać w regulacjach ustawowych. W danym przypadku w prawie ubezpieczeń społecznych, które jest prawem publicznym, brak regulacji intertemporalnych nie może jednak oznaczać, że problem intertemporalny pozostanie nierozwiązany. Wobec braku przepisów przejściowych zasadą dla sytuacji prawnych z elementem dawnym jest bezpośrednie stosowanie „prawa nowego”,
z tą modyfikacją, że prawo publiczne nie może nakładać na jednostki obowiązków wstecz i z naruszeniem zasady równości wobec prawa.

W konsekwencji, choć milczenie ustawodawcy należało uznać za nakaz stosowania „prawa nowego”, trzeba było uczynić to zastrzeżenie, że najwcześniejszą datą naliczania odsetek (stanowiących w istocie nową należność publicznoprawną) jest termin obowiązywania nowego brzmienia art. 84 ust. 1 ustawy systemowej. Instytucja naliczania odsetek od nienależnie pobranych świadczeń nie miała bowiem podstawy prawnej przed datą 18 września 2021 r., czyli przed zmianą art., 84 ust. 1 ustawy systemowej. Mamy do czynienia zatem z działaniem nowego prawa (niekorzystnego) w odniesieniu do zdarzeń zaistniałych pod rządem poprzedniej ustawy. Przyjęcie takiej koncepcji nie narusza zasady równości wobec prawa, gdyż od dnia 18 września 2021 r., czyli od daty obowiązywania nowego brzmienia art., 84 ust, 1 ustawy systemowej, każda osoba, która pobrała nienależne świadczenia
z ubezpieczenia społecznego musi liczyć się z obowiązkiem ich zwrotu wraz z odsetkami liczonymi od dnia następującego po dniu wypłaty. Wynika to wprost z art. 84 ust. 1 ustawy systemowej w nowym brzmieniu.

Z powyższych przyczyn Sąd na podstawie art. 477(14) § 2 k.p.c. zmienił w pkt II wyroku zaskarżoną decyzję w części, w której organ domagał się zwrotu odsetek od nienależnie pobranych świadczeń za okres wcześniejszy niż od 18 września 2021 r., a w pozostałym zakresie w pkt III wyroku na podstawie art. 477(14) § 1 k.p.c. odwołanie oddalił.

W pkt I wyroku Sąd, działając na podstawie art. 355 k.p.c., umorzył postepowanie w części, w której cofnięto odwołanie, tj. w części dotyczącej samego prawa do świadczeń.

Orzeczenie o kosztach wydane zostało w oparciu o art. 98 § 1 i 3 k.p.c. o 100 k.p.c., zgodnie z którym strona przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony (koszty procesu). Organ rentowy w przedmiotowej sprawie reprezentowany był przez zawodowego pełnomocnika w osobie radcy prawnego. Wysokość wynagrodzenia pełnomocnika w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych została określona w § 9 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych i wynosi 360 zł. O odsetkach od kwoty orzeczonej tytułem zwrotu kosztów procesu Sąd orzekł zgodnie z dyspozycją art. 98 § 1 (1) k.p.c. Zmiana decyzji z dnia 21 grudnia 2021 r. dokonana została jedynie w niewielkiej części, stąd organ uznano za wygrywającego sprawę.

Sędzia Justyna Olechnowicz

ZARZĄDZENIE

1.  (...)

2.  (...)

3.  (...).

4.  (...).

10.07.2025 r.