Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 17 listopada 2023 r.

Sąd Rejonowy w Kamiennej Górze I Wydział Cywilny w następującym składzie:

Przewodniczący: SSR Marek Dziwiński

Protokolant: Joanna Pulkowska

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 17 listopada 2023 r. w K.

sprawy z powództwa D. C. (1)

przeciwko A. S.

o zapłatę

powództwo oddala,

zasądza od powódki D. C. (1) na rzecz pozwanej A. S. kwotę 3.617,00 zł tytułem zwrotu kosztów procesu, w tym kwotę 3.600,00 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego, wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia uprawomocnienia orzeczenia do dnia zapłaty.

Sygnatura akt I C 799/22

UZASADNIENIE WYROKU

z dnia 17 listopada 2023 r.

Pozwem z dnia 19 grudnia 2022 r. (k. 2-4) powódka D. C. (1) wniosła
o zasądzenie od pozwanej A. S. kwoty 13 593,75 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od tej kwoty od dnia 22 kwietnia 2022 r. do dnia zapłaty. Powódka domagała się również zasądzenia na jej rzecz od pozwanej kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego, według norm przepisanych.

W uzasadnieniu wskazała, że dochodzona przez nią kwota stanowi zachowek przysługujący jej po zmarłej matce, K. G., która na podstawie testamentu notarialnego z dnia (...) r. oraz testamentu własnoręcznego z dnia (...) r. do całości spadku powołała córkę A. S.. Nadto podała, że w chwili śmierci spadkodawczyni była wdową po Z. G., z którym miała czwórkę dzieci: A. S., D. C. (1), A. G. i B. G.. W tym kontekście zauważyła, że spadek po Z. G. z dobrodziejstwem inwentarza na podstawie ustawy nabyli wyżej wymienieni w tym zakresie, iż K. G. jako żonie przypadł spadek w części wynoszącej 4/16, zaś pozostałym spadkobiercom (dzieciom) – po 3/16. Jedynym majątkiem, jaki pozostawiła po sobie spadkobierczyni stanowił jej udział 3/4
w prawie własności lokalu mieszkalnego położonego w K. przy ul. (...), dla którego Sąd Rejonowy w Kamiennej Górze IV Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą nr (...) oraz tożsamy udział w prawie własności nieruchomości gruntowej zabudowanej garażem obejmującej działkę o numerze ewidencyjnym (...) położoną w K. przy ul (...) – nr księgi wieczystej (...). Szacując łączną wartość wyżej wskazanych nieruchomości na kwotę nie mniejszą niż 145 000,00 zł, wyliczyła że przypadający jej udział spadkowy powinien wynosić 1/4 z kwoty 108 750,00 zł, z czego należny zachowek powinien w tej sytuacji wynosić 13 594,75 zł.

W odpowiedzi na pozew z dnia 24 maja 2023 r. (k. 40-41) pozwana A. S. wniosła o oddalenie powództwa w całości oraz zasądzenie od powódki na swoją rzecz kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego, według norm przepisanych.

W uzasadnieniu przyznała, że na podstawie testamentu nabyła w całości spadek po K. G., co zostało potwierdzone przez tut. Sąd postanowieniem z dnia 18 sierpnia 2022 r., wydanym w sprawie o sygn. akt I Ns 101/21. W związku z wystąpieniem przez powódkę na etapie przedsądowym z roszczeniem o zachowek, pozwana zleciła Komornikowi Sądowemu przy Sądzie Rejonowym w Kamiennej Górze B. H. sporządzenie spisu inwentarza po zmarłej. Zgodnie z dokonanym protokołem spisu inwentarza z dnia 07 marca 2023 r. stan czynny spadku po K. G. wynosił łącznie 93 750,00 zł (przy uwzględnieniu udziału 20/32 w prawie własności lokalu mieszkalnego o wartości 75 000,00 zł oraz tożsamy udział w prawie własności nieruchomości gruntowej zabudowanej garażem – 18 500,00 zł), z kolei stan bierny został oszacowany na kwotę 250 095,51 zł.

Mając na uwadze powyższe, czyli ujemny czysty stan spadku, w ocenie A. S. choć powódka pozostaje uprawniona do zachowku, tak istnienie długów spadkowych przewyższających w znacznym stopniu wartość pozostawionego przez spadkodawczynię majątku pozwala na stwierdzenie, że D. C. (1) nie nabyła w tym zakresie stosownego roszczenia. Ponadto pozwana podniosła, że zasądzenie w tych okolicznościach na rzecz powódki dochodzonej przez nią kwoty tytułem zachowku byłoby nadużyciem przysługującego jej prawa podmiotowego, gdyż jako takie sprzeciwiałoby się zasadom współżycia społecznego.

Sąd ustalił następujący stan faktyczny:

K. G. pozostawała w związku małżeńskim z Z. G.,
z którego mieli czwórkę dzieci, tj. dwie córki: D. C. (1) i A. S. oraz dwóch synów: A. G. i B. G..

Małżonkowie byli współwłaścicielami na zasadach ustawowej wspólności majątkowej lokalu mieszkalnego położonego w K. przy ul. (...), dla którego Sąd Rejonowy w Kamiennej Górze IV Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą nr (...) oraz nieruchomości gruntowej zabudowanej garażem obejmującej działkę
o numerze ewidencyjnym (...) położonej w K. przy ulicy (...) – nr księgi wieczystej (...).

Z. G. zmarł w dniu 04 listopada 2008 r. w K.. Na mocy prawomocnego postanowienia z dnia 29 października 2009 r. Sądu Rejonowego w Kamiennej Górze I Wydziału Cywilnego, wydanego w sprawie o sygn. akt I Ns 269/08, spadek po zmarłym nabyli na podstawie ustawy z dobrodziejstwem inwentarza: żona K. G. w 4/16 części oraz dzieci D. C. (2), A. S., A. G. i B. G. – wszyscy w części wynoszącej po 3/16.

Okoliczności bezsporne

K. G. zmarła w dniu 01 lutego 2019 r. w K.. Na podstawie sporządzonego przez nią testamentu notarialnego z dnia (...) r. oraz testamentu własnoręcznego z dnia (...)r. spadek po niej z dobrodziejstwem inwentarza
w całości nabyła A. S., co zostało potwierdzone prawomocnym postanowieniem z dnia 18 sierpnia 2022 r. Sądu Rejonowego w Kamiennej Górze I Wydziału Cywilnego, wydanym
w sprawie o sygn. akt I Ns 101/21.

Dowód:

• akta sprawy o sygn. I Ns 101/21 prowadzonej przed Sądem Rejonowym w Kamiennej Górze I Wydziałem Cywilnym.

Niedługo potem pozwana wystąpiła do Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym w Kamiennej Górze B. H. o sporządzenie spisu inwentarza po zmarłej K. G. w celu ustalenia wysokości zadłużenia, które po sobie zostawiła. O wszystkich czynnościach z tym związanych A. S. informowała pełnomocnika ustanowionego przez D. C. (1) poprzez nadsyłane na jego adres pisma oraz wiadomości mailowe.

Dowód:

• pisma pozwanej skierowane do pełnomocnika powódki, k. 69-70,

• wiadomości mailowe pozwanej skierowane do pełnomocnika powódki, k. 71-80.

Udział w prawie własności nieruchomości lokalowej oraz nieruchomości gruntowej zabudowanej garażem przypadający K. G. wynosił 20/32, biorąc pod uwagę jej pierwotny udział wynikający z małżeńskiej wspólności majątkowej (1/2 = 16/32) oraz nabyty przez nią spadek po mężu w części 4/16 obejmujący przypadający jemu udział w prawie własności tychże nieruchomości (1/2 x 4/16 = 4/32).

Z kolei łączny stan czynny spadku wyrażający się w wartości rynkowej pozostawionego przez spadkodawczynię majątku w postaci udziału 20/32 w prawie własności wcześniej wskazanych nieruchomości według ich stanu z chwili otwarcia spadku oraz cen rynkowym
z chwili orzekania o zachowku wynosił co najmniej 87 500,00 zł (przy wartości obu nieruchomości nie mniejszej niż kwota 140 000,00 zł), natomiast stan bierny spadku (wysokość długów spadkowych) wynosiła łącznie kwotę 250 095,51 zł, stanowiącą sumę wymagalnych
i nieprzedawnionych zobowiązań spadkodawczyni, które są przedmiotem aktualnie toczących się postępowań egzekucyjnych w sprawach o sygn. Km 807/10, Km 611/11, Km 199/12, Km 507/12, Km 1077/13, Km 4/15, Km 660/18, Km 1166/18 i Km 169/19.

Dowód:

• protokół spisu inwentarza z dnia 07 marca 2023 r., k. 44-45,

• operat szacunkowy z listopada 2022 r. do sprawy o sygn. Kmn 367/22, k. 46-61,

• wyrok Sądu Rejonowego w Kamiennej Górze I Wydziału Cywilnego z dnia 24 marca 2015 r., zawarty na k. 15-16 akt sprawy o sygn. I Ns 101/21 prowadzonej przed tym Sądem w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku po K. G.,

• pismo komornika sądowego z dnia 14 września 2023 r. z załączonymi informacjami
  o stanie zaległości w sprawach egzekucyjnych, k. 112-121.

Sąd zważył, co następuje:

W niniejszej sprawie głównym problemem w świetle przedstawionych stanowisk stron było określenie, czy powódka uprawniona jest do żądania zachowku po K. G., która rozrządziła swoim majątkiem na wypadek śmierci w ten sposób, że powołała do niego w całości pozwaną A. S. na podstawie testamentu notarialnego oraz testamentu własnoręcznego. W dalszej kolejności – wobec udzielenia odpowiedzi twierdzącej na tak postawione pytanie – należało ustalić wartość majątku spadkowego niezbędną przy obliczaniu właściwego zachowku.

Stan faktyczny w sprawie Sąd ustalił w oparciu o dokumenty przedłożone przez strony, których autentyczność nie została w jakikolwiek sposób zakwestionowana. Ponadto oparto się na dowodach w postaci akt sprawy o sygn. I Ns 101/21 prowadzonej przed tut. Sądem w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku po K. G. oraz informacjach udzielonych przez Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym w Kamiennej Górze B. H. o stanie zaległości w sprawach egzekucyjnych prowadzonych przeciwko spadkodawczyni.

W tym miejscu należy nadmienić, że na rozprawie w dniu 17 listopada 2023 r. (k. 134) pominięto wniosek dowodowy powódki zawarty w pkt 6 złożonego przez nią w niniejszej sprawie pozwu (k. 3) o przeprowadzenie i dopuszczenie dowody z opinii biegłego sądowego z zakresu szacowania nieruchomości na okoliczność ustalenia wartości rynkowej nieruchomości lokalowej oraz nieruchomości gruntowej zabudowanej garażem. Wniosek ten został przez Sądu pominięty na podstawie art. 235 ² § 1 pkt 2 i 3 k.p.c. jako mający wykazać fakt nieistotny dla rozstrzygnięcia sprawy oraz nieprzydatny dla wykazania tego faktu. Otóż mając na względzie stan bierny spadku pozostawionego przez K. G. nie miało większego znaczenia ustalenia tego typu okoliczności, albowiem z samych szacunków obu stron postępowania wynikało, że stan czynny spadku jest kilkukrotnie mniejszy od długów spadkowych, których to wymiar Sąd wziął pod uwagę z urzędu. Dlatego nieuwzględnienie tak sformułowanego wniosku dowodowego powódki było jak najbardziej słuszne w obliczu poczynionych ustaleń faktycznych.

Przechodząc do merytorycznej oceny żądania, z którym wystąpiła D. C. (1), należy zauważyć, że samo pojęcie zachowku poujmuje się jako „ustawową ochronę interesów majątkowych osób najbliższych spadkodawcy przed krzywdzącym je rozrządzeniem przez niego majątkiem na wypadek śmierci”, co z kolei wiąże się z tym, że „spadkodawca korzysta z pełnej swobody dysponowania swym majątkiem zarówno za życia, jak i na wypadek śmierci” (zob. J. Ciszewski, J. Knabe [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. P. Nazaruk, LEX/el. 2023, art. 991). Co szczególnie w tym miejscu istotne – sama wola spadkodawcy nie jest wystarczającą przesłanką do pozbawienia osoby uprawnionej prawa do zachowku bez stwierdzenia jej nagannego postępowania. W takim przypadku prawo do zachowku nie przysługuje, jeśli nastąpiło wydziedziczenie (z inicjatywy samego spadkodawcy za jego życia) albo uznanie osoby uprawnionej do zachowku za niegodną dziedziczenia przez sąd po przeprowadzeniu właściwego postępowania wytoczonego z inicjatywy osoby zainteresowanej (por. A. Sylwestrzak [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. M. Balwicka-Szczyrba, LEX/el. 2023, art. 991).

Stosownie do regulacji zawartej w art. 991 § 1 k.c. uprawnionym do zachowku, czyli zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś sytuacjach – połowa wartości tego udziału.

Z kolei w myśl przepisu art. 991 § 2 k.c., jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, bądź w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Konsekwencją tego wszystkiego jest stwierdzenie, że polskie prawo spadkowe pozostawia spadkodawcy wybór co do sposobu zapewnienia uprawnionemu należnego mu zachowku. Może on bowiem powołać uprawnionego do dziedziczenia po sobie do spadku, ustanowić na jego rzecz zapis albo – jeszcze przed śmiercią – dokonać na jego rzecz darowizny.

Dopiero w sytuacji, gdy uprawniony nie otrzymał w żadnej z wymienionych wyżej postaci należnego mu zachowku, przysługuje mu roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do jego pokrycia. Samo orzeczenie zasądzające zachowek ma charakter rozstrzygnięcia deklaratoryjnego. Rolą sądu w procesie o zachowek jest nade wszystko kontrola prawidłowości ustalenia przez uprawnionego wysokości żądanej z tego tytułu kwoty (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 10 stycznia 2013 r., sygn. I ACa 688/12, LEX nr 1267187).

Odnosząc powyższe rozważania do realiów niniejszej sprawy, wskazać należy, że powódka D. C. (1) stosownie do treści art. 931 § 1 k.c., należy do kręgu spadkodawców ustawowych po swojej matce K. G. razem ze swoją siostrą pozwaną A. S., z którą dziedziczyłyby w częściach równych (po 1/4), biorąc pod uwagę, że oprócz nich spadkodawczyni miała jeszcze w chwili śmierci dwóch synów, a jej mąż zmarł przed nią. Oznaczało to, że roszczenie powódki było słuszne co do zasady, czego zresztą pozwana w żadnym wypadku nie zakwestionowała.

Pozwana podniosła jednak, że kwota żądana przez powódkę tytułem zachowku narusza w sposób rażący zasady współżycia społecznego, stanowiąc w istocie nadużycie przez nią w tym zakresie przysługującego jej prawa podmiotowego, albowiem stan bierny spadku (długi spadkowe) przewyższał prawie trzykrotnie stan czynny spadku pozostawionego przez K. G.. Ustosunkowując się do tego zarzutu od razu trzeba zwrócić uwagę na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 06 marca 2014 r. (sygn. akt V CSK 209/13, LEX nr 1446457), w którym przywołano ugruntowane w orzecznictwie stanowisko, zgodnie z którym obliczanie zachowku następuje na podstawie wartości spadku, ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniu z tego tytułu. W konsekwencji czego przy obliczaniu wysokości roszczenia pieniężnego osoby uprawnionej do zachowku podstawowe znaczenia ma stan spadku w chwili otwarcia spadku oraz wartość rynkowa wchodzących w jego skład praw ustalona na dzień orzekania o roszczeniu uprawnionego.

W celu ustalenia wysokości zachowku należało najpierw określić udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku przysługującego powódce. Na początku wymaga się ustalenia udziału, w jakim uprawniony byłby powołany do spadku z ustawy, przy czym przy operacji tej, zgodnie z art. 992 k.c., uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Następnie uzyskany udział mnoży się – stosownie do art. 991 § 1 k.c. – przez 2/3, jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy lub małoletni, a w pozostałych sytuacjach – przez 1/2.

Jak wskazano już wyżej powódka byłby powołana z ustawy do 1/4 spadku, przy czym nie podnosiła, że pozostaje osobą niezdolną do pracy. Z tego powodu w ocenie Sądu D. C. (1) przysługiwało w ramach zachowku 1/2 należnego jej udziału. Co do samej wysokości wskazanego przez nią udziału K. G. w majątku, który pozostawiła po sobie wraz z mężem, tj. 3/4, trzeba było uznać ją za wyliczoną w sposób błędny. Rodzice stron pozostawali bowiem współwłaścicielami nieruchomości lokalowej oraz nieruchomości gruntowej zabudowanej garażem na zasadach małżeńskiej wspólności majątkowej, co oznaczało, że przysługujące im udziały w majątku wspólnym były równe na podstawie regulacji zawartej w przepisie art. 43 § 1 k.r.o. i wynosiły po 1/2. K. G. nabyła spadek po swoim mężu Z. G. wspólnie ze swoimi dziećmi, przy czym przypadająca jej część wynosiła 4/16, co stanowiło 4/32 (1/2 x 4/16). Sumując zatem jej dotychczasowy udział (1/2 = 16/32) z udziałem nabytym po zmarłym mężu (4/32), trzeba było wskazać, że spadkodawczyni łącznie była współwłaścicielem podanych wcześniej nieruchomości w udziale wynoszącym 20/32. Od tego ułamka powinna być wyliczana wartość stanu czynnego spadku, a następnie wysokość należnego powódce zachowku. Powyższe uchybienie wynikało najpewniej z oczywistej omyłki rachunkowej i nie miało większego znaczenia z uwagi na ostateczne rozstrzygnięcie zapadłe w rozpoznawanej sprawie.

Kolejnym etapem obliczania zachowku jest ustalenie tzw. substratu zachowku (wedle regulacji art. 993-995 k.c.). Ustalenie substratu zachowku wymaga przede wszystkim określenia czystej wartości spadku, która stanowi różnicę pomiędzy stanem czynnym spadku, czyli wartością wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku oraz cen z chwili orzekania przez sąd o zachowku (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego – zasadę prawną z dnia z dnia 26 marca 1985 r., sygn. akt III CZP 75/84, OSNC 1985, nr 10, poz. 147), a stanem biernym spadku, czyli sumą długów spadkowych, z pominięciem jednak długów wynikających z zapisów i poleceń. Jak słusznie wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 14 marca 2008 roku (sygn. akt IV CSK 509/07, LEX nr 445279) punktem odniesienia przy obliczaniu stanu czynnego spadku dla potrzeb obliczenia wysokości należnego zachowku może być jedynie chwila otwarcia spadku będąca chwilą śmierci spadkodawcy (art. 922 § 1 k.c. w zw. z art. 924 i 925 k.c.). W ten sposób podstawą do ustalenia wysokości zachowku jest czysta wartość spadku tj. różnica pomiędzy wysokością aktywów wchodzących w skład spadku a wysokością długów spadkowych.

W kontekście powyższego należało przyznać rację pozwanej, która od początku podnosiła, że zestawienie ze sobą stanu czynnego spadku z jego stanem biernym nie pozwala na wyliczenie jakiegokolwiek zachowku, gdyż substrat zachowku pozostaje wartością ujemną, mając na uwadze wymiar długów spadkowych pozostawionych przez K. G., które znacznie przewyższały zakres majątku, którym rozrządziła na jej rzecz na wypadek śmierci.

Powyższą okoliczność ustalono przede wszystkim bazując na informacjach udzielonych przez właściwego komornika sądowego dotyczących zobowiązań spadkodawczyni. Wbrew twierdzeniom powódki bowiem pozostawione przez K. G. zobowiązania są w pełni wymagalne oraz nieprzedawnione, o czym zresztą świadczy szereg postepowań egzekucyjnych, wszczętych jeszcze za jej życia, a które nadal się toczą. Wynikające z nich wierzytelności po łącznym ich z sumowaniu opiewają na kwotę wynoszącą nieco ponad 250 000,00 zł, co przy najbardziej optymistycznym wariancie oszacowania wartości rynkowej obu nieruchomości (w bezspornej wysokości co najmniej 140 000,00 zł) oraz przysługującego względem nich udziału w ich współwłasności (20/23) dawało kwotę niespełna 94 000,00 zł, wobec której długi spadkowe stanowiły ponad dwuipółkrotność. W związku z czym w realiach rozpoznawanej sprawie nie było w zasadzie z czego liczyć zachowku, ponieważ stan bierny spadku w znacznej mierze wykraczał poza jego stan czynny, doprowadzając w konsekwencji do tego, że substrat zachowku pozostawał ujemny w ten sposób, iż aktywa nie przewyższały pozostawionych przez spadkodawczynię długów.

Mając to wszystko na uwadze, powództwo podlegało oddaleniu w całości, o czym orzeczono w ramach punktu I wyroku.

Na marginesie trzeba również wskazać, że żądanie powódki w tego typu okolicznościach pozwana słusznie oceniła przez pryzmat art. 5 k.c. jako nadużycie przysługującego D. C. (1) w tym zakresie prawa podmiotowego w postaci roszczenia o zachowek. Zdając sobie sprawę z rozmiarów długów pozostawionych przez matkę, powódka uczyniła ze swego prawa użytku, który był sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Pozwana zdołała udowodnić, że już na etapie przedsądowym pozostawała w stałym kontakcie z powódką, w imieniu której działał jej pełnomocnik, podczas którego udzielała jej wszelkich wyjaśnień oraz informacji, choćby dotyczących zamiaru sporządzenia spisu inwentarza po ich zmarłej matce oraz dalszych czynnościach podejmowanych w tym zakresie.

Orzeczenie o kosztach procesu Sąd wydał na podstawie przepisu art. 98 k.p.c., zgodnie z którym strona przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony (koszty procesu).

Dlatego też w punkcie II wyroku zasądzono od powódki na rzecz pozwanej kwotę 3 617,00 zł, na którą to składały się: kwota 3 600,00 zł tytułem kosztów zastępstwa prawnego ustalona na podstawie przepisu § 2 pkt 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1964 z późn. zm.) oraz opłata skarbowa od pełnomocnictwa w kwocie 17,00 zł (k. 43).