Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 30 września 2025 r.

Sąd Okręgowy Warszawa – Praga w Warszawie VII Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący Sędzia SO Renata Gąsior

po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 30 września 2025 r. w Warszawie

sprawy A. W.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych (...) Oddział w W.

o wznowienie postępowania, o przeliczenie emerytury

na skutek odwołania A. W.

od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (...) Oddział w W. z dnia 7 czerwca 2024 roku, znak: (...) oraz z dnia 3 kwietnia 2024 roku znak: (...)

1.  zmienia zaskarżone decyzje w ten sposób, że przyznaje A. W. prawo do przeliczenia emerytury z pominięciem art. 25 ust. 1b ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych począwszy od czerwca 2024 r.,

2.  oddala odwołania w pozostałym zakresie.

R. G. (1)

UZASADNIENIE

W dniu 17 czerwca 2024 r. A. W. odwołała się decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (...) Oddział w W. z dnia 7 czerwca 2024 r., znak (...), którą organ rentowy odmówił jej przeliczenia emerytury. A. W. uzasadniając odwołanie powołała się na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 stycznia 2022 r., III USKP 98/21 i wywiodła, że organ rentowy nie powinien stosować art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej przy obliczaniu przysługującej jej emerytury w wieku powszechnym, a zatem ustalając wysokość świadczenie ustalenia nie powinien odliczać kwot wcześniej pobranych emerytur (odwołanie – k. 3-4 a.s. VII U 1159/24).

W odpowiedzi na odwołanie Zakład Ubezpieczeń Społecznych (...) Oddział w W. wniósł o oddalenie odwołania na podstawie art. 477 ¹⁴ § 1 k.p.c. W uzasadnieniu stanowiska organ rentowy wskazał, że powołany przez odwołującą się wyrok nie dotyczy jej i nie ma wpływu na wysokość przyznanego jej świadczenia. Ponadto organ rentowy zaznaczył, że możliwość przeliczenia emerytury z pominięciem przepisu, który odwołująca się wskazywała, przewidują przepisy art. 194i oraz 194j ustawy emerytalnej, jednak mają one zastosowanie do osób urodzonych w (...) r., zatem nie do odwołującej się (odpowiedź organu rentowego na odwołanie – k. 6-6 verte a.s.).

W dniu 10 kwietnia 2025 r. A. W. odwołała się od kolejnej decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (...) Oddział w W. z dnia 3 kwietnia 2025 r. znak (...), którą organ rentowy odmówił jej wznowienia postępowania o przeliczenie emerytury. Ubezpieczona wskazała, że odwołanie składa w związku z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 4 czerwca 2024 r. (SK 140/20), w którym Trybunał uznał, że art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej jest niezgodny z konstytucją. Mając na uwadze tą okoliczność odwołująca się wniosła o przeliczenie emerytury przyznanej jej decyzją z dnia 13 września 2016 r., podnosząc, że niesłusznie potrącono jej kwoty pobranych emerytur w wysokości 297.286,58 zł. Ponadto wniosła o wyrównane kwoty potrąconej z uwzględnieniem waloryzacji (odwołanie od decyzji z dnia 3 kwietnia 2025 r. – k. 3 akt VII U 1421/25).

W odpowiedzi z dnia 22 kwietnia 2025 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych wniósł o oddalenie odwołania na podstawie art. 477 ¹⁴ § 1 k.p.c. Uzasadniając stanowisko wskazał, że orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego wchodzi w życie z dniem ogłoszenia. Ogłasza się je w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, a dniem ogłoszenia orzeczenia Trybunału jest dzień ogłoszenia tego orzeczenia w postaci elektronicznej na stronie internetowej organu wydającego dziennik urzędowy. Organ rentowy odnosząc się do tego podkreślił, że zaskarżoną decyzją z dnia 17 października 2024 r. odmówił wznowienia postępowania, gdyż wyrok Trybunału z dnia 4 czerwca 2024 r. nie został ogłoszony w Dzienniku Ustaw (odpowiedź na odwołanie – k. 2-2 verte akt sądowych VII U 1421/25).

Zarządzeniem z dnia 29 maja 2025 r. sprawa dotycząca odwołania od decyzji z dnia 3 kwietnia 2025 r. w przedmiocie odmowy wznowienia postępowania zarejestrowana pod sygnaturą akt VII U 1421/25 została połączona celem wspólnego rozpoznania i rozstrzygnięcia ze sprawą o sygnaturze akt VII U 1159/ 24 dotyczącą odwołania od decyzji w przedmiocie odmowy przeliczenia emerytury (zarządzenie o połączeniu spraw – k. 5 akt o sygn. VII U 1421/25).

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny:

A. W. urodziła się (...)

Decyzją z dnia 1 listopada 2008 r., znak (...) nabyła prawo do emerytury wcześniejszej (bezsporne).

W dniu 7 września 2015 r. złożyła do organu rentowego wniosek o przyznanie emerytury w powszechnym wieku emerytalnym ( wniosek – k. 1 tom III akt ZUS).

Decyzją z dnia 12 października 2015 r. organ rentowy przyznał wnioskodawczyni zaliczkę na poczet przysługującej emerytury od 1 września 2015 r. (decyzja – k. 4 III tom akt ZUS).

Następnie, decyzją z dnia 13 września 2016 r., znak (...) przyznał od 1 września 2015 r. przyznał emeryturę powszechną. Wysokość emerytury A. W. ustalona została na podstawie art. 26 ustawy emerytalnej tj. w ten sposób, że od podstawy obliczenia emerytury, stanowiącej sumę kwoty 266.304,64 zł (kwota zewidencjonowanych i zwaloryzowanych składek na koncie) i 929.358,36 zł (kwota zwaloryzowanego kapitału początkowego) odjęto 297.286,58 zł (sumę kwot pobranych emerytur), a następnie podzielono to przez 209,20 m-cy (wskaźnik średniego dalszego trwania życia). Wysokość emerytury została ustalona w kwocie 4.537,47 zł (decyzja – k. 9 III tom akt ZUS).

W dniu 3 czerwca 2024 r. A. W. złożyła do organu rentowego wniosek o ponowne obliczenie wysokości emerytury z pominięciem art. 25 ust. 1 b ustawy emerytalnej i powołała się na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 stycznia 2022 r. (wniosek – nienumerowana kart ZUS).

W dniu 7 czerwca 2024 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych (...) Oddział w W. wydał decyzję znak (...), którą odmówił A. W. ponownego ustalenia wysokości emerytury.
W uzasadnieniu decyzji organ rentowy wskazał, że wyrok Sądu Najwyższego, na który powołała się wnioskodawczyni nie ma do niej zastosowania, a ponadto podniósł, że możliwość ustalenia wysokości emerytury z pominięciem art. 25 ust. 1b przewiduje art. 194i oraz 194j ustawy emerytalnej, jednak również one nie dotyczą wnioskodawczyni, jako osoby urodzonej w (...) r. (decyzja z dnia 7 czerwca 2024 r. – nienumerowana kart ZUS).

W dniu 17 czerwca 2024 r. A. W. odwołała się od ww. decyzji organu rentowego, co zainicjowało przedmiotowe postępowanie sądowe (odwołanie od decyzji z dnia 7 czerwca 2024 r. – k. 3-4 a.s.).

W toku postępowania, w piśmie procesowym z dnia 16 października 2024 r. odwołująca się sprecyzowała, że w trybie art. 114 ustawy emerytalnej wnosi o ponowne ustalenie wysokości emerytury przyznanej jej w wieku powszechnym bez stosowania art. 25 ust. 1 b ustawy emerytalnej w związku z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 czerwca 2024 r. wydanym w sprawie SK/140/20 (pismo procesowe z dnia 16 października 2024 r. – k. 14-15 a.s.).

Pismem z dnia 24 stycznia 2025 r. organ rentowy zajął stanowisko wobec wniosku odwołującej się, wskazując, że zaskarżonej decyzji nie wydawał w oparciu o ww. wyrok Trybunału Konstytucyjnego, ponieważ A. W. dotychczas nie wnosiła o przeliczenie emerytury ani o wznowienie postępowania z powoływaniem się na ww. orzeczenie Trybunału. Organ rentowy podniósł, że przy wydawaniu zaskarżonej decyzji z dnia 7 czerwca 2024 r. miał na uwadze, że przepisy, które przewidują możliwość ustalenia wysokości emerytury powszechnej z pominięciem art. 25 ust. 1b, czyli art. 194i oraz 194j ustawy emerytalnej, jednak stwierdził, że nie maja one zastosowania do ubezpieczonej, ponieważ odnoszą się do osób urodzonych w (...) r.,
a odwołująca urodziła się (...)

Organ rentowy do ww. pisma przedłożył hipotetyczne wyliczenie emerytury bez pomniejszania podstawy jej wyliczenia o sumę kwot pobranych emerytur na dzień przyznania świadczenia, tj. 1 września 2015 r. Obliczona hipotetyczna wysokość emerytury wyniosła 5.715,41 zł (pismo procesowe organu rentowego z dnia 24 stycznia 2025 r. – k. 20-21verte a.s.).

W dniu 21 lutego 2025 r. A. W. złożyła do organu rentowego wniosek o wznowienie postępowania z uwagi na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 czerwca 2024 r. zapadły w sprawie o sygn. SK 140/20, w którym uznano art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej za niekonstytucyjny (bezsporne).

W dniu 3 kwietnia 2025 r. organ rentowy wydał decyzję znak: (...), którą odmówił wznowienia postępowania w związku z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego, wskazując, że nie został on opublikowany. W konsekwencji organ rentowy podtrzymał decyzję z dnia 7 czerwca 2024 r. (decyzja z dnia 3 kwietnia 2025 r. – 30 a.s.).

W dniu 10 kwietnia 2025 r. A. W. odwołała się od decyzji z dnia 3 kwietnia 2025 r. (odwołanie – k. 3 akt sądowych VII U 1421/25).

W odpowiedzi na zarządzenie Sądu z dnia 29 maja 2025 r. w pismach procesowych z dnia 11 czerwca 2025 r. A. W. podtrzymała odwołania od decyzji z 7 czerwca 2024 r. i decyzji z dnia 3 kwietnia 2025 r. uszczegóławiając, że wnosi o ponowne przeliczenie emerytury powszechnej bez zastosowania art. 25 ust. 1b. Ponadto wniosła o wyrównane kwoty potrąconej z uwzględnieniem waloryzacji (zarządzenie – k. 29 a.s., pisma procesowe z dnia 11 czerwca 2025 r. – k. 34 i k. 35 a.s.).

Powyższe okoliczności nie są w sprawie sporne. Jej stan faktyczny został ustalony na podstawie dokumentów znajdujących się w aktach zgromadzonych w toku postepowania sądowego oraz w aktach emerytalnych, których autentyczności nie podważała żadna ze stroni i nie budziły one także wątpliwości Sądu.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Kwestia sporna w niniejszej sprawie sprowadzała się do ustalenia czy organ rentowy w zaskarżonymi decyzji zasadnie odmówił ubezpieczonej ponownego ustalenia wysokości emerytury i wznowienia postępowania na podstawie wniosku z dnia 21 sierpnia 2024 r. w związku z wydanym w dniu 4 czerwca 2024 roku wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego w sprawie SK 140/20.

Rozpoczynając rozważania prawne na tle niniejszej sprawy należy wskazać, że zgodnie z art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn. w Dz. U. z 2024 r. poz. 1631, zwanej w dalszej części uzasadnienia jako „ustawa emerytalna”), ubezpieczonym urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r. przysługuje emerytura po osiągnięciu wieku emerytalnego wynoszącego co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mężczyzn, z zastrzeżeniem art. 46, 47, 50, 50a, 50e i 184, a także art. 88a ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2024 r. poz. 986).

Podstawę obliczenia emerytury, o której mowa w art. 24, stanowi kwota składek na ubezpieczenie emerytalne, z uwzględnieniem waloryzacji składek zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego do końca miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego przysługuje wypłata emerytury, zwaloryzowanego kapitału początkowego określonego w art. 173-175 oraz kwot środków zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40 a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, z zastrzeżeniem ust. 1a i 1b oraz art. 185 (art. 25 ust. 1 ustawy emerytalnej).

Zgodnie z art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej, jeżeli ubezpieczony pobrał emeryturę częściową lub emeryturę na podstawie przepisów art. 46, 50, 50a, 50e lub 184, a także art. 88 lub art. 88a ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela, podstawę obliczenia emerytury, o której mowa w art. 24, ustaloną zgodnie z ust. 1, pomniejsza się o kwotę stanowiącą sumę kwot pobranych emerytur w wysokości przed odliczeniem zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych i składki na ubezpieczenie zdrowotne. Powyższy przepis art. 25 ust. 1b został dodany ustawą z dnia 11 maja 2012 roku o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2012 r. poz. 637), która została ogłoszona w Dzienniku Ustaw w dniu 6 czerwca 2012 roku, a weszła w życie od 1 stycznia 2013 roku.

Należy też wskazać, że na podstawie art. 194i ustawy emerytalnej do ustalenia podstawy obliczenia emerytury, o której mowa w art. 24, ubezpieczonego urodzonego w (...) roku, nie stosuje się przepisu art. 25 ust. 1b, jeżeli wniosek o przyznanie tej emerytury zgłosi w terminie 6 miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy z dnia 19 czerwca 2020 roku o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2020 r. poz. 1222) pod warunkiem, że prawo do emerytury przed osiągnięciem wieku emerytalnego ma ustalone na podstawie wniosku złożonego przed dniem 1 stycznia 2013 roku.

Na mocy art. 194j ust. 1 ustawy, kwotę emerytury przyznanej na podstawie art. 24 ubezpieczonemu urodzonemu w (...) roku, który wcześniej pobierał emeryturę wymienioną w art. 25 ust. 1b na podstawie wniosku złożonego przed dniem 1 stycznia 2013 roku, ustala się ponownie od podstawy ustalonej z zastosowaniem art. 194i, tj. z pominięciem art. 25 ust. 1b ustawy. Przeliczeniu podlega podstawa obliczenia emerytury przyjęta w decyzji o ustaleniu prawa do emerytury (art. 194j ust. 2 ustawy). Emerytura w ponownie ustalonej wysokości przysługuje od dnia, od którego podjęto wypłatę emerytury przyznanej na podstawie art. 24, a w przypadku, gdy prawo do tej emerytury było zawieszone – od dnia, od którego mogłaby być podjęta jej wypłata (art. 194j ust. 4 ustawy). Ponadto, jeżeli ponownie ustalona wysokość emerytury przyznanej na podstawie art. 24 jest wyższa od wypłacanej dotychczas, emerytowi wypłaca się wyrównanie w kwocie stanowiącej różnicę między sumą kwot emerytur, jakie przysługiwałyby w okresie od dnia, o którym mowa w ust. 4, do dnia wydania decyzji, o której mowa w ust. 1, z uwzględnieniem ich waloryzacji, a sumą kwot wypłaconych w tym okresie (art. 194j ust. 5 ustawy).

Przepisy art. 194i i art. 194j ustawy zostały z dniem 10 lipca 2020 roku dodane do przepisów ustawy emerytalnej na mocy art. 1 ustawy z dnia 19 czerwca 2020 roku o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2020 r. poz. 1222 – dalej jako „ustawa nowelizująca”), będącej normatywną odpowiedzią na ocenę stanu prawnego oraz zalecenia Trybunału Konstytucyjnego zawarte w wyroku z dnia 6 marca 2019 roku (P 20/16, LEX nr 2627587), który stwierdził, że art. 25 ust. 1b ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2018 r. poz. 1270 oraz z 2019 r. poz. 39), w brzmieniu obowiązującym do 30 września 2017 roku, w zakresie, w jakim dotyczy urodzonych w (...) roku kobiet, które przed 1 stycznia 2013 roku nabyły prawo do emerytury na podstawie art. 46 tej ustawy, jest niezgodny z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Przypomnieć trzeba, że sprawa leżąca u podstaw wystąpienia z pytaniem prawnym dotyczyła ubezpieczonej urodzonej w (...) roku, która skorzystała z możliwości przejścia na wcześniejszą emeryturę przed wejściem w życie kwestionowanego art. 25 ust. 1b ustawy. To znaczy, że przysługiwało tej osobie świadczenie emerytalne określone w ustawie i z tego świadczenia skorzystała jeszcze przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego oraz przed dokonaniem zmian ustawowych skutkujących wprowadzeniem kwestionowanego w pytaniu prawnym art. 25 ust. 1b ustawy. Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że stwierdzając niekonstytucyjność zaskarżonego przepisu w zakresie, w jakim dotyczy kobiet urodzonych w (...) roku, które przed dniem 1 stycznia 2013 roku nabyły prawo do emerytury na podstawie art. 46 ustawy, nie zakwestionował możliwości stosowania określonego w nim mechanizmu potrącania w stosunku do pozostałych osób.

W uzasadnieniu tego wyroku Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że w oparciu o art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej można wyodrębnić trzy grupy ubezpieczonych urodzonych w latach 1949-1968. Pierwsza grupa obejmuje osoby, które przeszły na wcześniejszą emeryturę w wieku 55 lat i uzyskały powszechny wiek emerytalny do końca 2012 roku oraz złożyły wniosek o ustalenie emerytury przed 1 stycznia 2013 roku. Drugą grupę stanowią osoby, które przeszły na wcześniejszą emeryturę i uzyskały powszechny wiek emerytalny przed końcem 2012 roku, lecz z wnioskiem o ustalenie emerytury wystąpiły dopiero po 1 stycznia 2013 roku. Trzecia grupa to osoby, które pobierały wcześniejszą emeryturę, ale powszechny wiek emerytalny uzyskały po 1 stycznia 2013 roku i po tym terminie wystąpiły z wnioskiem o ustalenie emerytury. Do grupy pierwszej nie ma zastosowania art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej. Zakresem tego przepisu objęte zostały natomiast osoby z grupy drugiej i trzeciej. Do grupy trzeciej należą kobiety urodzone w (...) roku, bowiem wiek emerytalny (60 lat) osiągnęły po zmianach dokonanych ustawą nowelizacyjną. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego ubezpieczone urodzone w (...) roku, które zdecydowały się przejść na wcześniejszą emeryturę, nie miały - w momencie podejmowania tej decyzji na podstawie obowiązującego wówczas stanu prawnego - świadomości co do skutków prawnych, jakie może ona wywoływać w sferze ich przyszłych uprawnień z tytułu emerytury powszechnej. Nie mogły przewidzieć, że przejście na emeryturę jeszcze przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego, będzie wiązało się z pomniejszeniem zgromadzonego kapitału o pobrane świadczenia. Nie spodziewały się,
że wypłacanie świadczeń emerytalnych wpłynie na sposób ustalania wysokości świadczenia w ramach emerytury powszechnej.

Z kolei wyrokiem z dnia 4.06.2024 r. (SK 140/20, LEX nr) Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 25 ust. 1b ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2023 r. poz. 1251) w zakresie, w jakim dotyczy osób, które złożyły wniosek o przyznanie świadczeń, o których mowa w tym przepisie, przed 6 czerwca 2012 r., jest niezgodny z art. 67 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

W uzasadnieniu orzeczenia Trybunał Konstytucyjny (TK) odwołał się do wcześniejszego wyroku TK z 6 marca 2019 r. (P 20/16, OTK ZU A/2019, poz. 11), w którym została przeprowadzona bardzo dokładna analiza instytucji wcześniejszej emerytury. Zdaniem TK, w rozpoznawanej sprawie (SK 120/20) doszło do złamania zasady zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa. Ubezpieczeni, którzy zdecydowali się na korzystanie z wcześniejszej emerytury, nie mieli – w momencie podejmowania tej decyzji na podstawie obowiązującego wówczas stanu prawnego – świadomości co do skutków prawnych, jakie może ona wywoływać w sferze ich przyszłych uprawnień z tytułu emerytury powszechnej. W szczególności nie mogli przewidzieć, że przejście na emeryturę jeszcze przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego będzie wiązało się z pomniejszeniem zgromadzonego kapitału o pobrane świadczenia. Nie spodziewali się, że wypłacanie świadczeń emerytalnych wpłynie na sposób ustalania wysokości świadczenia w ramach emerytury powszechnej. Z takimi konsekwencjami mogły się liczyć osoby, które decydowały się na skorzystanie z prawa do wcześniejszej emerytury po ogłoszeniu ustawy nowelizującej. Dopiero od tego momentu osoby ubezpieczone mogły zapoznać się z nowymi regulacjami i podjąć świadomą decyzję, dysponując wiedzą co do jej ujemnych skutków w sferze wymiaru przyszłego świadczenia emerytalnego po osiągnięciu przewidzianego w ustawie emerytalnej wieku. Należy mieć przy tym na uwadze, że zgodnie z art. 116 ust. 2 ustawy emerytalnej cofnięcie wniosku o przyznanie świadczenia jest dopuszczalne tylko do czasu uprawomocnienia się decyzji o jego przyznaniu. Nie było zatem możliwości, aby osoby, które zostały „zaskoczone” wprowadzanymi zmianami w trakcie pobierania świadczenia, podjęły skuteczną interwencję w celu ochrony swoich interesów. Sądy powszechne słusznie zwracają uwagę na fakt ustalenia prawa do emerytury w określonej wysokości dopiero na etapie następującym po złożeniu wniosku o jej przyznanie. Trudno zatem mówić, by jeszcze przed przejściem na emeryturę przysługującą z racji uzyskanego wieku skarżący miał prawo do otrzymania tego świadczenia w określonej wysokości - do tego określenia bowiem jeszcze nie doszło. Trybunał podkreślił, że w rozpoznawanej sprawie istotą problemu nie było samo ustalenie wysokości świadczenia, ale zmiana mechanizmu jego ustalenia. Zmiana ta nastąpiła w trakcie pobierania jednego z enumeratywnie wymienionych świadczeń, co zgodnie z zaskarżonym przepisem stanowi podstawę do obniżenia świadczenia. Zmiana ta nastąpiła w momencie, w którym ubezpieczony nie mógł już podjąć żadnych kroków zapobiegających wystąpieniu skutków, których nie mógł się spodziewać, korzystając z jednego ze świadczeń wymienionych w art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej.

Trybunał Konstytucyjny wyjaśnił też, że ustawa z dnia 11 maja 2012 roku o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw została ogłoszona 6 czerwca 2012 roku i zgodnie z jej art. 22 weszła w życie 1 stycznia 2013 roku. Nie wszystkie osoby objęte zakresem art. 25 ustawy emerytalnej miały możliwość świadomego ukształtowania swojej sytuacji prawnej. Niekorzystnego obliczania podstawy wymiaru emerytury, tj. z uwzględnieniem art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej, wydłużona, półroczna vacatio legis pozwoliła uniknąć jedynie tym osobom, które przed 1 stycznia 2013 r. osiągnęły już wiek emerytalny, wymagany przez art. 24 ustawy emerytalnej, w brzmieniu obowiązującym przed tą datą, i złożyły wniosek o wypłatę tego świadczenia. Do dnia wejścia w życie ustawy nowelizującej osoby te nabyły już prawo do emerytury z nowego systemu (art. 100 ust. 1 ustawy emerytalnej). W okresie vacatio legis mogły również złożyć wniosek o ustalenie prawa do tej emerytury na podstawie przepisów dotychczasowych. W stosunku do tych osób przepis nie miał zastosowania - pokrzywdzone jego skutkami zostały jedynie osoby, które skorzystały z prawa do jednego ze świadczeń wymienionych enumeratywnie w art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej przed jego ogłoszeniem w Dzienniku Ustaw i jednocześnie nie uzyskały prawa do emerytury na zasadach ogólnych (czyli emerytury z powszechnego wieku emerytalnego) przed 1 stycznia 2013 roku.

Trybunał zatem stwierdził, że art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej w zakresie, w jakim dotyczy osób, które złożyły wniosek o przyznanie świadczeń, o których mowa w tym przepisie, przed 6 czerwca 2012 roku, jest niezgodny z art. 67 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji. Zaskarżona regulacja (art. 25 ust. 1b ustawy) niewątpliwie doprowadziła do sytuacji, w której ubezpieczony nie tylko został zaskoczony pomniejszeniem świadczenia emerytalnego, a także nie miał możliwości - podobnie jak każda osoba, która złożyła wniosek przed 6 czerwca 2012 roku - przewidzieć konsekwencji, jakie na mocy nowo wprowadzonych przepisów wiązały się ze skorzystaniem z prawa do wcześniejszego świadczenia. Tego rodzaju legislacja, w ocenie Trybunału, w żaden sposób nie mieści się w ramach wyznaczonych przez art. 67 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji.

Określając skutki powyższego wyroku Trybunał Konstytucyjny wskazał na prawo wznowienia postępowania z mocy art. 190 ust. 4 Konstytucji. Przepis ten otwiera drogę do sanacji sytuacji prawnych, w których zastosowanie art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej wywołało konsekwencje zakwestionowane przez Trybunał. Będzie zatem stosował się do tych osób, które przed 6 czerwca 2012 roku zdecydowały się skorzystać z tzw. wcześniejszej emerytury. Jednocześnie Trybunał podkreślił, że wyrok wpłynie wyłącznie na sytuację osób, które nie nabyły prawa do emerytury wynikającej z osiągnięcia wieku emerytalnego przed 1 stycznia 2013 roku. Tylko w ich wypadku doszło bowiem do niekonstytucyjnego zastosowania skarżonej normy prawnej, co było związane z ich nieświadomością co do skutku podjętej decyzji. W pozostałych wypadkach zaś uposażeni mieli świadomość zmian oraz możliwość uniknięcia ich konsekwencji, co słusznie zauważył Sąd Najwyższy w uchwale o sygn. akt III UZP 5/19, i co przekłada się na brak stosowalności niniejszego wyroku w stosunku do tych osób.

Mianem „wtórnej niekonstytucyjności” TK określił powstanie – po wejściu w życie orzeczenia Trybunału stwierdzającego niezgodność normy prawnej z Konstytucją – powstanie stanu prawnego, który jest także niekonstytucyjny. Wykonując bowiem wyrok TK w sprawie P 20/16 ustawodawca doprowadził do zróżnicowania sytuacji prawnej osób uprawnionych i wyróżnienia osób urodzonych w (...) r. na tle pozostałych, którzy skorzystali z prawa do wcześniejszej emerytury, a następnie zostali zaskoczeni niekorzystną dla nich zmianą przepisów, której skutków niepodobna było już uniknąć. Dlatego też, ograniczenie kręgu osób objętych skutkami wyroku, zakładając bierność po stronie ustawodawcy, doprowadziłoby do zróżnicowania sytuacji uprawnionych, nie rozwiązując jednocześnie istoty problemu. Wymaga to derogacji tej normy (art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej) w stosunku do wszystkich wnioskodawców, którzy nie mogli przewidzieć konsekwencji podjętej decyzji, co pozwoli na uporządkowanie sytuacji w sposób kompleksowy, nie wywołując wtórnego pokrzywdzenia oraz nie pozostawiając w obrocie prawnym niewątpliwie niekonstytucyjnej normy prawnej.

Trybunał ponownie zarazem podkreślił, że „(…) niezgodne z zasadą zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa jest bowiem nie samo wprowadzenie obniżenia, o którym mowa w zaskarżonym przepisie, ale stosowanie go wobec osób, które podjęły decyzję o skorzystaniu z jednego z enumeratywnie wymienionych w art. 25 ust. 1b u.e.r. świadczeń przed wejściem w życie tego przepisu i nie mogły jednocześnie zapobiec negatywnym
i nieoczekiwanym konsekwencjom swoich wcześniejszych decyzji. Z tego też powodu konieczne było umorzenie postępowania w pozostałym zakresie, dotyczącym okresu pomiędzy 6 czerwca 2012 r. a 1 stycznia 2013 r., z uwagi na niedopuszczalność wydania wyroku, na podstawie art. 59 ust. 1 pkt 2 u.o.t.p.TK. W ocenie Trybunału, opisane powyżej okoliczności nie mają zastosowania w stosunku do podmiotów, które w dniu składania wniosku o przyznanie jednego ze świadczeń, o których mowa w zaskarżonym przepisie, były w stanie oszacować skutki swojego działania.”

Należy podkreślić też, że zgodnie z art. 190 ust. 1 Konstytucji RP, orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego w sprawach wymienionych w art. 188 podlegają niezwłocznemu ogłoszeniu w organie urzędowym, w którym akt normatywny był ogłoszony. Jeżeli akt nie był ogłoszony, orzeczenie ogłasza się w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” (art. 190 ust. 2 Konstytucji RP). Stosownie zarazem do art. 190 ust. 3 Konstytucji RP, orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, jednak Trybunał Konstytucyjny może określić inny termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego. Termin ten nie może przekroczyć osiemnastu miesięcy, gdy chodzi o ustawę, a gdy chodzi o inny akt normatywny – dwunastu miesięcy. W przypadku orzeczeń, które wiążą się z nakładami finansowymi nie przewidzianymi w ustawie budżetowej, Trybunał Konstytucyjny określa termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego po zapoznaniu się z opinią Rady Ministrów.

Wbrew jednoznacznej dyrektywie art. 190 ust. 2 Konstytucji RP, wyrok TK z 4.06.2024 r. (SK 140/20) nie został do chwili obecnej ogłoszony we właściwym dzienniku urzędowym. Na podstawie podjętej uchwały nr 162 (z dnia 18.12.2024 r., w sprawie przeciwdziałania negatywnym skutkom kryzysu konstytucyjnego w obszarze sądownictwa, RM-06111-169-24, tekst uchwały na stronie: www.gov.pl.), Rada Ministrów uznając, że Trybunał Konstytucyjny w aktualnym składzie jest niezdolny do wykonywania zadań określonych w art. 188 i art. 189 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (§ 1 ust. 2 uchwały), stanęła na stanowisku, że ogłaszanie w dziennikach urzędowych rozstrzygnięć Trybunału Konstytucyjnego mogłoby doprowadzić do utrwalenia stanu kryzysu praworządności, a tym samym za niedopuszczalne uznała ogłaszanie dokumentów, które zostały wydane przez organ nieuprawniony (§ 1 ust. 5 uchwały).

W piśmiennictwie oraz judykaturze, omawiając skutki ogłoszenia (urzędowej promulgacji), zwrócono uwagę, że dopiero publikacja orzeczenia TK we właściwym dzienniku urzędowym wywołuje skutek derogujący dany przepisy (normę prawną) z systemu prawa; dopiero zatem od tego momentu tworzy się nowy stan prawny. Od utraty mocy obowiązującej przepisu (normy) należy natomiast odróżniać utratę domniemania konstytucyjności wadliwej regulacji. Domniemanie to stanowi jedno z domniemań interpretacyjnych, mające charakter domniemania wzruszalnego. Do jego utraty dochodzi z chwilą publicznego ogłoszenie wyroku przez skład TK, mającego już wówczas walor orzeczenia ostatecznego. Obalenie domniemania konstytucyjności danego przepisu (normy) stanowi asumpt do uwzględniania przede wszystkim przez sądy powszechne i administracyjne wskazówek (zaleceń, sugestii) zawartych w uzasadnieniu orzeczenia TK, aby te przy zastosowaniu obowiązujących procedur, w miarę prawnych i faktycznych możliwości, zmieniły – w ramach tzw. kontroli incydentalnej – sposób stosowania niekonstytucyjnego przepisu, m.in. poprzez reinterpretacje danego przepisu (normy) w zgodzie z konstytucją, zgodnie z zasadą bezpośredniego stosowania Konstytucji (art. 8 ust. 2 Konstytucji RP). Pogląd taki przedstawiony został w wielu opracowaniach oraz powołanych w nich orzeczeniach TK i SN (por. przykładowo: P. Tuleja [red.], Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, LEX/el. 2023, teza 4 do art. 190; M. Safian, Skutki prawne orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, PiP 2003/3, s. 13; M. Matczak i in., O sposobach obowiązywania i stosowania niekonstytucyjnych przepisów. Uwagi na tle art. 190 Konstytucji RP, Przegląd Sejmowy 2007/5, s. 279 i n.; T. Grzybowski, Wpływ zmian prawa na jego wykładnię, LEX/el. 2013, rozdz. 3.2.2. „ Działanie prawodawcy negatywnego”; P. Radziewicz, Wzruszenie „domniemania konstytucyjności” aktu normatywnego przez Trybunał Konstytucyjny, Przegląd Sejmowy 2008/5, s. 59, 65, 73-77, 83-85; L. Garlicki, Niekonstytucyjność: formy, skutki, procedury, PiP 2016/9, s. 9-10).

Nawiązując do orzeczenia TK z 4 czerwca 2024 r., ze względu na brak jego publikacji w odpowiednim dzienniku urzędowym, przepis art. 25 ust. 1b ustawy – a raczej zakodowana w nim norma w zakresie objętym tym wyrokiem – nie utracił mocy obowiązywania w stosunku do emerytów z innej grupy niż kobiety – emerytki z rocznika 1953, których dotyczył prawidłowo ogłoszony, wcześniejszy wyrok TK z 6.03.2019 r. (P 20/16, OTK ZU A/2019, poz. 11). Zdaniem Sądu nie powinno się jednak pomijać rozważań TK z tego wyroku – przy stosowaniu art. 25 ust. 1b ustawy – do wymienionych w nim kategorii ubezpieczonych. Należy bowiem zgodzić się z oceną dokonaną przez TK, że nie tylko wobec kobiet-emerytek z rocznika 1953 przepis art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej stał się „swoistą pułapką”, ale również dla tych wszystkich ubezpieczonych, którzy – przed dniem 6.06.2012 r. (datą ogłoszenia ustawy nowelizacyjnej dodającej m.in. art. 25 ust. 1b) – nabyli prawo do jednego z rodzajów emerytur wcześniejszych wymienionych w tym przepisie (a przynajmniej złożyli wniosek o takie świadczenie), a tym samym – działając w zaufaniu do obowiązującego wówczas prawa, nie mogli przewidzieć, że podstawa obliczenia emerytur nabytych wiele lat później (w związku z osiągnieciem powszechnego wieku emerytalnego) zostanie pomniejszona o kwoty wypłaconych emerytur wcześniejszych.

W orzecznictwie SN postulowano już dokonywanie wykładni przedmiotowego przepisu zgodnej z rozważaniami TK w sprawie SK 140/20, i to nawet jeszcze przed wydaniem spornego wyroku TK (por. przykładowo wyroki SN z 6.05.2021 r., III USKP 52/21, OSNP 2022/2/19 i z 18.01.2022 r., III USKP 98/21, LEX nr 3352121 i wyrok SN z 14.08.2024 r., III USKP 113/23, LEX nr 3746352).

We wskazanych wyrokach Sąd Najwyższy zwracał uwagę na potrzebę zachowania wobec innych grup ubezpieczonych (wskazując w szczególności mężczyzn urodzonych w latach1949-1953),wynikających z rozważań Trybunału Konstytucyjnego w sprawie P 20/16 standardów konstytucyjnych w zakresie wykładni art. 2 Konstytucji RP w kontekście ingerencji prawodawcy w uzasadnione prawnie oczekiwanie osób pobierających emerytury w wieku obniżonym co do zasad kształtowania wysokości ich świadczeń po uzyskaniu prawa do emerytury w wieku powszechnym. Sądy powszechne oraz Sąd Najwyższy mają bowiem obowiązek zapewnienia przy stosowaniu przepisów ustawy i rozporządzeń poszanowania standardu unijnego, konwencyjnego oraz konstytucyjnego czy to przez odmowę zastosowania przepisów krajowych sprzecznych z prawem unijnym lub prawem konwencyjnym, czy to przez interpretacyjne zastosowanie Konstytucji RP. Wykorzystanie zasad konstytucyjnych (jak np. wynikających z jej art. 2) następuje przy rozstrzygnięciu konkretnej sprawy cywilnej. Wykorzystanie to polega na zastosowaniu obok normy ustawowej normy konstytucyjnej zawierającej dyrektywę interpretacyjną. W wyniku tego zabiegu zrekonstruowana zostanie norma prawna zgodna z Konstytucją, dzięki czemu urzeczywistnia się zasadę nadrzędności Konstytucji, która służy ochronie wolności i praw człowieka.

Przenosząc powyższe rozważania do niniejszej sprawy należy wskazać,
że ubezpieczona była uprawniona do wcześniejszej emerytury od 1 listopada 2008 r., natomiast prawo do emerytury powszechnej nabyła od dnia 1 września 2015 r. a więc nie miała możliwości złożenia wniosku o emeryturę powszechną przed 1 stycznia 2013 roku. Oznacza to, że powołany wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 4 czerwca 2024 roku dotyczy sytuacji ubezpieczonej, a zatem żądanie ponownego ustalenia wysokości świadczenia okazało się uzasadnione.

W odniesieniu do podstawy prawnej zmiany wysokości emerytury ubezpieczonej wskazać należy, że zgodnie z art. 145a §1 k.p.a. można żądać wznowienia postępowania w przypadku, gdy Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności aktu normatywnego z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą, na podstawie którego została wydana decyzja. Przepis ten służy do wzruszenia decyzji wydanej w oparciu o akt normatywny uznany orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego za niezgodny z Konstytucją a zatem do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji i ponownego, merytorycznego rozstrzygnięcia. Inaczej mówiąc ich zadaniem jest wyeliminowanie z obrotu prawnego nieprawidłowej decyzji wydanej z naruszeniem prawa i ponowne merytoryczne rozstrzygniecie w sprawie.

W konsekwencji wznowienia postępowania administracyjnego na podstawie art. 145a k.p.a., organ administracji publicznej wydaje decyzję, w której: 1) odmawia uchylenia decyzji dotychczasowej, gdy stwierdzi brak podstaw do jej uchylenia albo 2) uchyla decyzję dotychczasową, gdy stwierdzi istnienie podstaw do jej uchylenia i wydaje nową decyzję rozstrzygającą o istocie sprawy (art. 151 §1 k.p.a.).

W przypadku, gdy w wyniku wznowienia postępowania nie można uchylić decyzji na skutek okoliczności, o których mowa w art. 146, organ administracji publicznej ograniczy się do stwierdzenia wydania zaskarżonej decyzji z naruszeniem prawa oraz wskazania okoliczności, z powodu których nie uchylił tej decyzji (art. 151 §2 k.p.a.). Dotyczy to w szczególności sytuacji, gdy wniosek o wznowienie postepowania został oparty na przepisie art. 145a k.p.a., jeżeli od dnia doręczenia lub ogłoszenia decyzji upłynęło pięć lat (art. 146 §1k.p.a.).

Skuteczne złożenie wniosku o wznowienie postępowania w trybie art. 145a k.p.a. jest obwarowane terminem 1 miesiąca od dnia, w którym strona dowiedziała się o okoliczności stanowiącej podstawę do wznowienia postępowania (§2). Przy tym zgodnie a przepisem art. 58 k.p.a. w razie uchybienia terminu należy przywrócić termin na prośbę zainteresowanego, jeżeli uprawdopodobni, że uchybienie nastąpiło bez jego winy. Prośbę o przywrócenie terminu należy wnieść w ciągu siedmiu dni od dnia ustania przyczyny uchybienia terminu i jednocześnie z wniesieniem prośby należy dopełnić czynności, dla której określony był termin.

Sąd uznał, że wniosek ubezpieczonej nie powinien zostać rozpoznany w oparciu o przepisy postępowania administracyjnego, gdyż zgodnie z przepisem art. 180 §1 k.p.a. w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych stosuje się przepisy kodeksu postępowania administracyjnego, chyba że przepisy dotyczące ubezpieczeń ustalają odmienne zasady postępowania w tych sprawach. Takim przepisem dotyczącym ubezpieczeń – wyłączającym stosowanie kodeksu postępowania administracyjnego – jest przepis art. 83a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, który wskazuje w ust. 2, że decyzje ostateczne Zakładu, od których nie zostało wniesione odwołanie do właściwego sądu, mogą być z urzędu przez Zakład uchylone, zmienione lub unieważnione, na zasadach określonych w przepisach kodeksu postępowania administracyjnego, a jednocześnie w ust. 4 przepisu wyraźnie wyklucza zastosowanie art. 83 ust. 1-3 „w postępowaniu o ustalenie uprawnień do emerytur i rent i ich wysokości”.

Należy podzielić więc stanowisko, zaprezentowane w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 2017 roku (III UZ 15/16, OSNAPiUS 2018/4/53),
że w sprawach dotyczących emerytur i rent nie ma podstaw do sięgania po rozwiązania przewidziane w kodeksie postępowania administracyjnego. Zdaniem Sądu Najwyższego przekaz płynący z art. 83a ust. 4 ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych jest klarowny. Wzruszenie decyzji organu rentowego w zakresie dotyczącym ubezpieczeń emerytalnych i rentowych może następować wyłącznie na zasadach określonych w art. 107-114 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Za taką samą interpretacją opowiadają się także przedstawiciele doktryny, np. R. G. (2) (w: Na straży państwa prawa. Trzydzieści lat orzecznictwa TK, pod red. Marty Derlatka, WK 2016) lub D. L. (w: Studia i analizy Sądu Najwyższego. Tom VII, pod red. Krzysztofa Ślebzaka, LEX 2014).

Zdaniem Sądu wniosek o ponowne ustalenie prawa do świadczeń lub ich wysokości jest jednym z elementów postępowania w sprawach emerytalno-rentowych (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 19 marca 1996 roku, III AUr 1346/95, OSA 1998, z. 3, poz. 10). Instytucję przewidzianą w art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach należy traktować więc jako „swoiste wznowienie postępowania” (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 2003 roku, III UZP 5/03, OSNP 2003 Nr 18, poz. 442).

Z kolei - zgodnie z przepisem art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej, w sprawie zakończonej prawomocną decyzją organ rentowy, na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu, uchyla lub zmienia decyzję i ponownie ustala prawo do świadczeń lub ich wysokość, jeżeli:

1) po uprawomocnieniu się decyzji zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawniono nowe okoliczności istniejące przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokość;

2) decyzja została wydana w wyniku przestępstwa;

3) dowody, na podstawie których ustalono istotne dla sprawy okoliczności faktyczne, okazały się fałszywe;

4) decyzja została wydana na skutek świadomego wprowadzenia w błąd organu rentowego przez osobę pobierającą świadczenie;

5) decyzja została wydana w oparciu o inną decyzję lub orzeczenie sądu, które zostało następnie uchylone, zmienione albo stwierdzono jego nieważność;

6) przyznanie świadczeń lub nieprawidłowe obliczenie ich wysokości nastąpiło na skutek błędu organu rentowego.

Sąd uznał, że z powodu braku publikacji orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z 4 czerwca 2024 roku, w niniejszej sprawie nie można dopatrywać się błędu organu rentowego, zgodnie z art. 114 ust. 1 pkt 6. Orzeczenia TK zyskują moc wiążącą dopiero z datą ich opublikowania, zatem jak dotąd organ rentowy nie dysponował wyraźną podstawą prawną dla ustalenia wysokości świadczenia z pominięciem art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej w dacie przyznania prawa do emerytury lub przy rozpoznawaniu żądania przeliczenia świadczenia. Organ rentowy nie był więc władny do samodzielnej oceny zgodności z Konstytucją takiego przepisu ustawy, który w dacie wydania decyzji ustalającej obecnie kwestionowaną wysokość świadczenia korzystał z domniemania konstytucyjności (por. uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 2014 r., III UZP 3/13, LEX nr 1455747).

Wobec nieopublikowania wyroku Trybunału Konstytucyjnego nie można także odwoływać się do poglądu, szeroko reprezentowanego w orzecznictwie, opowiadającego się za przypisywaniem retroaktywnego skutku orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, derogujących konkretne przepisy jako niezgodne z Konstytucją, co należy rozumieć w ten sposób, że uznany przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją przepis prawa nie może być stosowany przez sądy i inne organy także w odniesieniu do stanów faktycznych sprzed ogłoszenia orzeczenia Trybunału (por. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 7 grudnia 2000 roku, III ZP 27/00, OSNAPiUS 2001 Nr 10, poz. 331 i z dnia 10 stycznia 2014 roku, III UZP 3/13, LEX nr 1455747 oraz wyroki: z dnia 5 września 2001 roku, II UKN 542/00, OSNP 2003 nr 2, poz. 36; z dnia 12 czerwca 2002 roku, II UKN 419/01, OSNAPiUS 2002 Nr 23, poz. 58; z dnia 27 września 2002 roku, II UKN 581/01, OSNP 2003 Nr 23, poz. 581; z dnia 18 grudnia 2002 roku, I PKN 668/01, OSNP 2004 Nr 3, poz. 47, z dnia 24 stycznia 2006 roku, I PK 116/05, OSNP 2006 nr 23-24, poz. 353; z dnia 4 lipca 2012 roku, III UK 132/11, LEX nr 1288700, z dnia 26 października 2016 roku, III UK 5/16).

Tylko w przypadku opublikowania wyroku TK można byłoby przypisać organowi rentowemu błąd, który w prawie ubezpieczeń społecznych rozumiany jest bardzo szeroko i oznacza każdą obiektywną wadliwość decyzji, niezależnie od tego, czy jest ona skutkiem zaniedbania, pomyłki, celowego działania samego organu rentowego czy też rezultatem niewłaściwych działań pracodawców albo wadliwej techniki legislacyjnej i w konsekwencji niejednoznaczności stanowionych przepisów (por. wyrok Sądu Najwyższego z 4 października 2018 roku, III UK 153/17, z dnia 25 lutego 2008 roku, I UK 249/07, OSNP 2009 nr 11-12, poz. 152). Dotyczy to również błędu, którego źródłem nie jest wina a nawet zaniedbanie organu rentowego, lecz błędna wykładnia obowiązujących przepisów. Ponowne ustalenie prawa do świadczeń lub ich wysokości w trybie określonym w ustawie o emeryturach i rentach z FUS, wskutek uprzednio błędnego rozstrzygnięcia w tym zakresie, a także wypłata świadczenia zależy zatem tylko od tego czy prawo do świadczenia lub jego wysokość były uprzednio ustalone błędnie. Przepisy prawa ubezpieczeń społecznych nie klasyfikują błędów. Nie różnicują ich, nie wartościują, nie hierarchizują. Każdy więc błąd organu rentowego, niezależnie od jego rodzaju, źródeł, stopnia zawinienia, uzasadnia ponowne ustalenie wysokości i wypłatę świadczenia (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 1997 roku, III ZP 40/97, OSNP 1998/14/429).

Biorąc pod uwagę tak szerokie rozumienie „błędu organu rentowego”, za błąd w świetle art. 114 ustawy o emeryturach i rentach z FUS należy uznać także zastosowanie przepisu, którego sprzeczność z Konstytucją została orzeczona przez Trybunał Konstytucyjny, zgodnie z art. 190 Konstytucji, stanowiącego w ust. 4, że orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania. W analizowanym przypadku - w trybie art. 114 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.

Należy wskazać jednak, że skoro orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z 4 czerwca 2024 r. dotąd nie zostało opublikowane, tym samym nie działa ono wstecznie, a organowi rentowemu, który stosował nadal formalnie obowiązujące przepisy, nie można przypisać błędu, o którym mowa w art. 114 ust. 1 pkt 6 ustawy emerytalnej.

Zatem, podstawę do ponownego ustalenia wysokości świadczenia stanowi wyłącznie art. 114 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej, odwołujący się do wystąpienia „nowej okoliczności”. Sąd Okręgowy podziela w tym względzie pogląd przedstawiony w uzasadnieniu postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 29 października 2020 roku, sygn. akt III UZP 4/20, gdzie wskazano, że: „w odniesieniu do tego pojęcia w orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwaliło się stanowisko, zgodnie z którym użyty w art. 114 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej zwrot „okoliczności” występuje w dwóch znaczeniach: 1) w znaczeniu okoliczności faktycznych oraz 2) w znaczeniu okoliczności sprawy, ustalonych następczo w kolejnym postępowaniu wyjaśniającym prowadzonym przez organ rentowy w sprawie. Pojęcie „okoliczności” ma więc szeroki zakres znaczeniowy, obejmujący ogół wymagań formalnych i materialnoprawnych związanych
z ustalaniem decyzją rentową prawa do świadczeń emerytalno-rentowych (zob. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 4 października 2018 r., III UK 153/17, LEX nr 2563524; z dnia 17 sierpnia 2016 r., I UK 333/15, LEX nr 2120891; z dnia 29 listopada 2016 r., II UK 416/15, LEX nr 2186572). Warunkiem ponownego ustalenia prawa do świadczeń na podstawie tego przepisu nie jest więc ujawnienie jakichkolwiek okoliczności, w szczególności zaś nowych (które pojawiły się po wydaniu decyzji), lecz takich okoliczności, które istniały przed wydaniem decyzji a które - jako nieznane - nie zostały przez organ rentowy uwzględnione (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 5 sierpnia 1999 r., II UKN 231/99, OSNAPiUS 2000 nr 19, poz. 734; z dnia 12 stycznia 2001 r., II UKN 182/00, OSNAPiUS 2002 nr 17, poz. 419). Chodzi więc o takie sytuacje, w których doszło do wydania decyzji nieuwzględniającej bądź błędnie uwzględniającej te okoliczności (istniejące przed wydaniem decyzji), które wpłynęły na wadliwe nabycie prawa do świadczenia lub przyczyniły się do nieuzasadnionej odmowy przyznania świadczenia. Przesłanka w postaci „ujawnionych okoliczności” dotyczy przy tym zarówno uchybień organu rentowego popełnionych na etapie stosowania prawa materialnego lub w trakcie podejmowania określonych czynności postępowania administracyjnego mających wpływ na wydanie wadliwych decyzji w sprawach o świadczenia z ubezpieczenia społecznego (zob. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 26 lipca 2013 r., III UK 145/12, LEX nr 1408199 oraz z dnia 8 października 2010 r., I UK 113/10, LEX nr 694229)...(…) Sąd Najwyższy przypomina, że – rozwijając powyższe rozumienie pojęcia „okoliczności” – w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 2016 r., III UZP 4/16 (OSNP 2017 nr 12, poz. 167) przyjęto, że okolicznością uzasadniającą wszczęcie postępowania w sprawie ponownego ustalenia prawa do świadczenia na podstawie art. 114 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej nie jest samo wydanie orzeczenia przez Europejski Trybunał Praw Człowieka, lecz stwierdzone w tym orzeczeniu naruszenie zasady proporcjonalności przy ingerencji w prawo własności ubezpieczonego. Z kolei w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 2019 r., I UK 420/17 (OSNP 2019 nr 12, poz. 145) przyjęto, że nową – w rozumieniu istotnym dla stosowania art. 114 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej - okolicznością istniejącą przed wydaniem decyzji, która uzasadnia rozpoznanie wniosku o ponowne ustalenia prawa do świadczenia, o którym negatywnie rozstrzygnięto we wcześniejszej decyzji lub wyroku sądowym, jest wskazanie innej niż uwzględniona uprzednio podstawy prawnej tego świadczenia. Uwzględniając przedstawioną powyżej argumentację, Sąd Najwyższy przyjmuje, że w sprawach tego rodzaju jak sprawa niniejsza i w sytuacji z jaką zetknął się Sąd drugiej instancji (niewykonywanie wyroku Trybunału Konstytucyjnego działającego jako sąd ustanowiony zgodnie z ustawą, niezależny i niezawisły), podstawę prawną wzruszenia przez organ rentowy – tylko i wyłącznie - na korzyść ubezpieczonego prawomocnej decyzji ustalającej wysokość świadczenia stanowi art. 114 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej, gdy nie jest możliwe uchylenie decyzji organu rentowego z przyczyny określonej w art. 145a k.p.a. z powodu upływu terminu, o którym mowa w art. 146 k.p.a. Nową okolicznością istniejącą przed wydaniem wzruszanej decyzji organu rentowego jest nieuwzględnienie przez organ rentowy obowiązującego standardu konstytucyjnego potwierdzone późniejszym wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego w składzie zgodnym z przepisami prawa”.

Przyjęcie za podstawę uwzględnienia odwołania przepisu art. 114 ust. 1 pkt 1 a nie pkt 6 ustawy emerytalnej wpływa na określenie daty, od której nastąpić powinna zmiana wysokości emerytury. Zgodnie bowiem z przepisem art. 133 ust. 1 ustawy emerytalnej w razie ponownego ustalenia przez organ rentowy prawa do świadczeń lub ich wysokości, przyznane lub podwyższone świadczenia wypłaca się, poczynając od miesiąca, w którym powstało prawo do tych świadczeń lub do ich podwyższenia, jednak nie wcześniej niż:

1) od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy lub wydano decyzję z urzędu, z zastrzeżeniem art. 107a ust. 3;

2) za okres 3 lat poprzedzających bezpośrednio miesiąc, o którym mowa w pkt 1, jeżeli odmowa lub przyznanie niższych świadczeń były następstwem błędu organu rentowego lub odwoławczego.

Reasumując przedstawione rozważania, należy ponownie wskazać, że ubezpieczona, która pobierała wcześniejszą emeryturę od 1 lutego 2008 r. prawo do emerytury powszechnej uzyskała w dniu od 1 września 2015 r., nie miała więc możliwości świadomego ukształtowania swojej sytuacji prawnej przed niekorzystną zmianą przepisów, gdyż przed dniem wejścia w życie art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej nie nabyła prawa do emerytury powszechnej, która w efekcie została obliczona z uwzględnieniem niekorzystnych zmian, wprowadzonych już po przejściu ubezpieczonej na wcześniejszą emeryturę. Takiej sytuacji dotyczy wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 czerwca 2024 r., który stanowił podstawę żądania ubezpieczonej. Z treści tego orzeczenia wprost wynika, że odnosi się do ubezpieczonych, którzy wnioskowali o wcześniejszą emeryturę przed 6 czerwca 2012 roku, a prawo do powszechnej emerytury uzyskali nie wcześniej niż od 1 stycznia 2013 roku. Osoby, w przypadku których powszechny wiek emerytalny był osiągnięty dopiero od 1 stycznia 2013 r., a zdążyły już skorzystać z prawa do wcześniejszej emerytury, nie miały możliwości odmiennego ukształtowania swojej sytuacji prawnej.

W związku z powyższym Sąd w punkcie 1 sentencji wyroku, działając na mocy art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c., zmienił zaskarżone decyzje, zobowiązując organ rentowy do przeliczenia emerytury ubezpieczonej z pominięciem przepisu art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej, od miesiąca złożenia wniosku przez ubezpieczoną zgodnie z ar. 133 ust. 1 ustawy emerytalnej.

Zgodnie bowiem z w art. 133 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej, w razie ponownego ustalenia przez organ rentowy prawa do świadczeń lub ich wysokości, przyznane lub podwyższone świadczenia wypłaca się, poczynając od miesiąca, w którym powstało prawo do tych świadczeń lub do ich podwyższenia, jednak nie wcześniej niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy lub wydano decyzję z urzędu, z zastrzeżeniem art. 107a ust. 3.

Zdaniem Sądu niczym nie uzasadnione byłoby jednocześnie stosowanie w omawianym przypadku art. 133 ust. 1 pkt 2 ustawy emerytalnej, pozwalającego na retroaktywne przeliczanie emerytury. Stosownie do jego treści, przyznane lub podwyższone świadczenie mogłoby zostać wypłacone za okres 3 lat poprzedzających bezpośrednio miesiąc, o którym mowa w pkt 1, jeżeli odmowa lub przyznanie niższych świadczeń były następstwem błędu organu rentowego lub odwoławczego.

Należy też wskazać, że decyzja organu rentowego przyznająca ubezpieczonej emeryturę na podstawie art. 24 i następnych ustawy emerytalnej została wydana na podstawie obowiązującego wówczas przepisu art. 25 ust. 1b ustawy. Obalenie domniemania konstytucyjności nastąpiło w 2024 r., z uwagi na wyrok TK z 4.06.2024 r. (SK 140/20). Wymaga zarazem podkreślenia, że organ administracji publicznej – Zakład Ubezpieczeń Społecznych – dopiero po urzędowym opublikowaniu orzeczenia TK, a więc po derogacji kwestionowanego przepisu (normy prawnej) z systemu prawa, nie powinien przepisu tego (normy) przyjmować za podstawę swojego rozstrzygnięcia. Natomiast przed jego uchyleniem, w następstwie promulgowania orzeczenia albo upływu terminu utraty mocy obowiązującej aktu prawnego (art. 190 ust. 3 Konstytucji RP), dany organ nie może odmówić jego zastosowania. Taka możliwość – z uwagi na obalenie domniemania konstytucyjności danej regulacji prawnej – przysługuje wyłącznie sądowi powszechnemu lub administracyjnemu (art. 178 ust. 1 Konstytucji RP), ale nie organowi administracji publicznej (zob. J. Chlebny w: System prawa administracyjnego procesowego. Tom I. Zagadnienia ogólne, pod red. G. Łaszycy i A. Matana, LEX/el. 2017, rozdz. 6.2.3 „ Skutki orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego”).

Z tego względu Sąd oddalił odwołania na podstawie art. 477 ¹⁴ § 1 k.p.c. w zakresie, w jakim ubezpieczona domagała się wypłaty wyrównania (czyli przeliczenia świadczenia od daty przyznania prawa do emerytury w wieku powszechnym) wobec braku błędu po stronie organu rentowego przy ustalaniu wysokości świadczenia. Możliwość ponownego ustalenia emerytury w wyższej niż dotychczasowa wysokości pojawiła się dopiero w ramach niniejszego postępowania, po złożeniu wniosku o przeliczenie przedmiotowego świadczenia, i to wyłącznie z uwagi na szczególne kompetencje sądu powszechnego, o których mowa we wcześniejszych fragmentach uzasadnienia.

Renata Gąsior