Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 18 grudnia 2023 roku

Sąd Okręgowy w Warszawie XXVIII Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: sędzia del. Michał Maj

Protokolant: sekretarz sądowy Julia Kraszewska

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 18 grudnia 2023 roku w Warszawie

sprawy z powództwa E. C. i R. C.

przeciwko (...)S.A. z siedzibą w W.

o ustalenie i zapłatę, ewentualnie o ustalenie i zapłatę, ewentualnie o ustalenie i zapłatę

1. ustala, że zawarty w dniu 13 czerwca 2008 roku aneks numer 5 do umowy kredytu numer (...) z dnia 16 czerwca 2000 roku jest nieważny,

2. zasądza od pozwanego na rzecz powodów kwotę 136.277,71 zł (sto trzydzieści sześć tysięcy dwieście siedemdziesiąt siedem złotych 71/100) z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 25 sierpnia 2020 roku do dnia zapłaty,

3. zasądza tytułem zwrotu kosztów procesu od pozwanego na rzecz powodów kwotę 6.417 zł (sześć tysięcy czterysta siedemnaście złotych) z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia uprawomocnienia się niniejszego orzeczenia do dnia zapłaty.

Sygn. akt XXVIII C 19892/22

UZASADNIENIE

Strona powodowa (dalej także jako: kredytobiorca, konsument) wniosła o ustalenie, że umowa kredytu z dnia 13.06.2008 r. o treści ustalonej aneksem z dnia 13.06.2008 r. jest nieważna i zasądzenie od pozwanego na rzecz strony powodowej kwoty 136.77,71 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie.

W razie nieuwzględnienia powyższego żądania strona powodowa wniosła o stwierdzenie nieważności powyższej umowy i zasądzenie od pozwanego na rzecz strony powodowej kwoty 164.266,43 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie.

W razie nieuwzględnienia obu powyższych żądań strona powodowa wniosła o ustalenie, że art. 3.01 ust. 1, 3.15 ust. 3 umowy są postanowieniami niedozwolonymi i nie wiążą strony powodowej, saldo kredytu, w związku z bezskutecznością powyższych postanowień, na dzień 11.05.2020 r. wynosiło 79.433,32 zł oraz zasądzenie od pozwanego na rzecz strony powodowej kwoty 64.286,81 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie.

W toku procesu powodowie zmienili żądanie główne w ten sposób, że wnieśli o ustalenie nieważności aneksu z 2008 r. i zasądzenie od banku na rzecz powodów łącznie kwoty 136.277,71 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 25.08.2020 r. do dnia zapłaty (k. 245).

Pozwany wniósł o oddalenie powództwa.

Sąd ustalił następujący stan faktyczny:

W dniu 16.06.2020 r. R. C. zawarł z (...) S.A. umowę o kredyt hipoteczny nr (...), na podstawie której bank udzielił kredytobiorcy kredytu hipotecznego w wysokości 150.000 zł (art. 3.01), którą kredytobiorca zobowiązał się wykorzystać na finansowanie rozbudowy domu jednorodzinnego w S. przy ul. (...) (art. 3.02). W dniu zawarcia umowy oprocentowanie wynosiło 17,75% p.a. (art. 3.06), a bank zastrzegł sobie prawo jego zmiany, jeżeli zaistnieje co najmniej jedna z niżej wymienionych okoliczności: zmiana oprocentowania kredytu lombardowego NBP, zmiana oprocentowania 3-miesięcznych lokat na rynku międzybankowym w W. wg notowań (...) (WIBOR), zmiana minimalnej stopy interwencyjnej NBP, zmiana rentowności 52-tygodniowych bonów skarbowych (art. 3.06 ust. 3).

Umowa została podpisana przez pełnomocnika banku, a także przez powoda i powódkę będącą jego małżonką.

Dowód: umowa – k. 38-41.

W dniu 13.06.2008 r. powodowie zawarli z (...) S.A. (następcą prawnym (...) S.A., którego następcą prawnym jest powód) aneks nr 5 do umowy kredytu z dnia 16.06.2000 r., którym dokonano w tej umowie następujących modyfikacji.

Do art. 1.01. dodano ust. 11, zgodnie z którym LIBOR (London Interbank Offered Rate) oznacza roczna stawkę oprocentowania depozytów międzybankowych w L. obliczoną i publikowaną przez (...)dostępną w serwisie (...) na stronie (...) o/lub około godziny 11:00. Jeżeli z jakiejkolwiek przyczyny strona (...) przestanie być dostępna np. w związku z zaniechaniem takiej usługi, bank powiadomi niezwłocznie o tym fakcie kredytobiorcę i będzie stosował stawki oferowane przez trzy główne banki prowadzące aktywne działania na rynku międzybankowym w L., wybrane przez bank. Nowy wskaźnik będzie obowiązywał od dnia likwidacji stawki LIBOR.

Brzmienie art. 3.01 zmieniono w ten sposób, że bank dokonuje konwersji kredytu hipotecznego udzielonego na podstawie umowy kredytowej 16.06.2000 r. na kredyt dewizowy w CHF. Wysokość skonwertowanego kredytu stanowi równowartość w PLN według stanu zadłużenia kredytobiorcy z dnia konwersji wyrażoną w CHF. Konwersja dokonana została w oparciu o kurs kupna dewiz (...) S.A. ustalony w dniu konwersji.

Brzmienie art. 3.13 ust. 1 zmieniono w ten sposób, że wykorzystana kwota kredytu oprocentowana jest według zmiennej stopy oprocentowania – obliczonej jako suma stawki LIBOR dla trzymiesięcznych depozytów międzybankowych w CHF i marży banku w wysokości 1,00 punktu procentowego.

Brzmienie art. 3.15 ust. 3 zmieniono w ten sposób, że walutą spłaty kredytu jest CHF. W przypadku spłaty kredytu w złotych polskich realizacja płatności nastąpi przy wykorzystaniu bieżącego kursu sprzedaży dewiz dla CHF obowiązującego w banku w dniu realizacji należności banku.

Dowód: aneks – k. 47-49.

Powodowie są małżonkami, a w ich związku obowiązuje ustrój ustawowej wspólności majątkowej. Powodowie w 2000 roku zaciągnęli kredyt mieszkaniowy w celu rozbudowy swojego domu rodzinnego, a podczas zawierania tej umowy nie byli informowani o warunkach zmiany oprocentowania kredytu. W 2008 roku powodowie zdecydowali się zmienić kredyt na denominowany w CHF, ponieważ byli przekonani, że takie rozwiązanie będzie dla nich korzystne, jednak przed zawarciem tego aneksu nie udzielono im informacji o ryzyku kursowym wiążącym się z tego rodzaju konwersją kredytu, nie poinformowano o stosowanych przez bank przeliczeniach kursowych oraz potencjalnych skutkach wzrostu kursu CHF/PLN dla zadłużenia powodów. Powodom nie przedstawiono historycznego kursu CHF/PLN ani nie przedstawiono symulacji skutków wzrostu tego kursu w przyszłości. Powodowie w dacie zawarcia aneksu nr 5 do umowy nie posiadali wykształcenia ani doświadczenia zawodowego w branży finansowej lub bankowości – powód był pracownikiem handlowym z wykształceniem politologicznym, natomiast powódka była nauczycielką z wykształceniem pedagogicznym, oboje nie posiadali żadnych dochodów ani oszczędności w CHF. Strona powodowa zna i rozumie skutki nieważności zarówno umowy kredytu, jak i samego aneksu nr 5 do tej umowy oraz zgadza się na stwierdzenie ich nieważności.

Dowód: przesłuchanie strony powodowej – k. 240-241.

Bank wypłacił powodom kwotę kredytu w łącznej wysokości 194.700 PLN. Łączna kwota rat kapitałowo-odsetkowych uiszczonych przez powodów z tytułu umowy kredytu w okresie od dnia 10.11.2010 r. do dnia 11.05.2020 r. wynosi 136.277,71 PLN.

Dowód: zaświadczenie – k. 55-57, 59-60.

W dniu 17.08.2020 r. pozwanemu zostało doręczone pismo, w którym strona powodowa wezwała go do zapłaty w terminie 7 dni kwoty 138.322,93 PLN tytułem należności wynikających z nieważności umowy kredytu zawartej przez strony.

Dowód: wezwanie wraz z potwierdzeniem nadania i odbioru - k. 73-77.

Na rozprawie w dniu 14.11.2022 r. pełnomocnik pozwanego złożył stronie powodowej oświadczenie, że korzysta z prawa zatrzymania do czasu zaofiarowania przez stronę powodową świadczenia wzajemnego banku w kwocie 194.700 PLN tytułem wypłaconego i wykorzystanego kapitału kredytu.

Dowód: protokół rozprawy - k. 241.

Podstawę ustaleń faktycznych stanowiły wymienione dokumenty, których treść ani autentyczność nie była kwestionowana przez strony, oraz zeznania strony powodowej, które były spójne, logiczne, konsekwentne i pobawione sprzeczności oraz znajdowały potwierdzenie w pozostałych dowodach. Powyższe dowody były wystarczające dla oceny stanowisk i żądań stron, zaś pozostałe dowody zostały pominięte, ponieważ nie miały istotnego znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy, a ich przeprowadzenie skutkowałoby zbędnym przedłużeniem postępowania.

Dowód z opinii biegłego został pominięty, ponieważ przeprowadzenie przez biegłego wyliczeń byłoby zbędne wobec stwierdzenia, że umowa kredytu jest nieważna, a rozpoznanie sprawy nie wymagało wiadomości specjalnych (art. 278 § 1 k.p.c.).

Dowód z zeznań świadka K. D. zgłoszony przez pozwany bank został pominięty, gdyż świadek nie brał udziału w procesie kredytowym dotyczącym umowy, której dotyczy niniejsza sprawa, a zatem nie był w stanie przedstawić faktów dotyczących okoliczności zawarcia tej umowy, natomiast ogólne informacje dotyczące zawierania podobnych umów oraz funkcjonowania pozwanego banku nie miały istotnego znaczenia.

Sąd zważył, co następuje:

Powództwo jest zasadne.

Nieważność umowy.

W pierwszej kolejności należy zauważyć, że z uwagi na datę zawarcia umowy kredytu z dnia 16.06.2000 r., nie mogły do niej znaleźć zastosowania przepisy art. 385 ¹ k.c. i art. 385 ² k.c. (które weszły w życie z dniem 1.07.2020 r.) ani art. 12 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (które weszły w życie z dniem 21.12.2007 r.). Tym samym postanowienia umowy w jej pierwotnym (niezmienionym aneksem) brzmieniu podlegały ocenie w świetle przepisów obowiązujących w dacie jej zawarcia. Wobec tego niemożliwe było uwzględnienie żądań powodów o stwierdzenie nieważności umowy wobec zawarcia w niej niedozwolonych postanowień umownych bądź o unieważnienie umowy. Natomiast rozważyć należało, czy zachodzą podstawy do stwierdzenia nieważności umowy na podstawie art. 58 k.c.

Zdaniem Sądu brak jest podstaw, aby uznać, że umowa kredytu naruszała zasady współżycia społecznego (art. 58 § 2 k.c.). Przepis ten ma charakter wyjątkowy i strona powodowa nie dowiodła, aby w niniejszej sprawie zachodziły podstawy do jego zastosowania. Analizy wymagało jednak, czy postanowienia umowy przewidujące sposób zmiany oprocentowania są sprzeczne z ustawą (art. 58 § 1 k.c.).

Określenie oprocentowania umowy kredytu lub pożyczki jako zmiennego jest dopuszczalne, co wynika wprost z art. 69 ust 2 pkt 5 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, przewidującego, że umowa kredytu powinna być zawarta na piśmie i określać w szczególności wysokość oprocentowania kredytu i warunki jego zmiany, jak również z art. 76 ust. 1 pkt 1 tej ustawy, zgodnie z którym zasady oprocentowania kredytu określa umowa kredytu, z tym że w razie stosowania stopy zmiennej należy określić w umowie kredytowej warunki zmiany stopy procentowej kredytu. Kwestia, w jaki sposób umowa kredytu powinna określać warunki zmiany oprocentowania, była już przedmiotem licznych wypowiedzi doktryny i orzecznictwa. W szczególności w zakresie tym wielokrotnie wypowiadał się Sąd Najwyższy, który już w 1992 r.1 wskazał, że „zasady słuszności, w tym przede wszystkim zasada równości stron stosunku obligacyjnego, wymagają, aby regulaminy i umowy bankowe wskazywały konkretne okoliczności, przy zaistnieniu których wysokość oprocentowania może być zmieniona. Takie bowiem zastrzeżenie umowy da możność kontrahentowi banku skontrolowania, czy zastosowana przez bank zmiana wysokości oprocentowania i jej zakres odpowiadają zmienionym od chwili zawarcia umowy warunkom ekonomicznym. (...) Okoliczności, od zaistnienia których ma być uzależniona w regulaminie bankowym zmiana wysokości oprocentowania wkładów i kredytów, powinny być skonkretyzowane w taki sposób, aby w przyszłości mogła być dokonana należyta ocena, czy rzeczywiście one wystąpiły i czy w związku z tym zmiana oprocentowania jest obiektywnie usprawiedliwiona.”. Stanowisko to zostało podtrzymane również w późniejszym orzecznictwie Sądu Najwyższego.2

Faktem jest, że parametry finansowe wskazane w art. 3.06 ust. 3 umowy kredytu zostały określone w sposób względnie precyzyjny. Niemniej jednak o wadliwości klauzuli zmiennego oprocentowania nie świadczy tylko i wyłącznie nieprecyzyjne określenie przyczyn zmiany oprocentowania. Rzecz natomiast w tym, że umowa wskazywała kilka parametrów ekonomicznych, a zmiana już tylko jednego z nich uzasadniała zmianę oprocentowania w sposób w zasadzie dowolny. Brak było bowiem dookreślenia umowy, jak zmiana poszczególnych parametrów finansowych miała wpłynąć na zmianę oprocentowania – nie określono kierunku, częstotliwości ani skali tego powiązania. Uprawnienie pozwanego do zmiany oprocentowania nie było w praktyce w żaden sposób limitowane – umowa dopuszczała sytuację, w której jakakolwiek zmiana jednego z kilku czynników pozwalała pozwanemu na dokonanie zmiany oprocentowanie w dowolnym czasie i o dowolną wartość. Tym samym omówione postanowienie umowne jest sprzeczne z art. 76 pkt 1 Prawa bankowego, a nawet gdyby przyjąć, że jest inaczej, to należy uznać, że postanowienie to przynajmniej zmierza do obejścia tego przepisu, skoro jego celem jest przyznanie pozwanemu bankowi uprawnienia do dowolnej zmiany wysokości oprocentowania kredytu.

Niezależnie od powyższego, klauzula zmiennego oprocentowania pozostawała w sprzeczności także z art. 353 ¹ k.c. Postanowienie to odwoływało się do szeregu czynników ekonomicznych mających warunkować zmiany oprocentowania umowy kredytu, jednakże wskazanie na te czynniki było w istocie pozornie, gdyż w rzeczywistości wyłączna decyzja o zmianie oprocentowania i zakresie tej zmiany należała do pozwanego banku. Bank w praktyce mógł zmienić oprocentowanie w dowolnej chwili i w dowolny sposób, zaś kredytobiorca nie miał żadnej możliwości, aby się temu sprzeciwić bądź żeby móc zweryfikować zasadność zmiany oprocentowania. W konsekwencji, pozwany posiadał pełną swobodę w zakresie kształtowania wysokości oprocentowania kredytu i tym samym wprost wpływał na wysokość zobowiązania kredytobiorcy. Taki sposób ułożenia praw i obowiązków stron umowy jest nie do pogodzenia z art. 353 ¹ k.c.

Jest oczywistym, że strony (a przede wszystkim pozwany) nie zdecydowałyby się na zawarcie umowy bez zawarcia w niej omawianego postanowienia, bowiem w innym wypadku umowa nie przewidywałaby w ogóle sposobu zmiany oprocentowania, co uzasadnia uznanie umowy za nieważną w świetle art. 58 § 3 k.c.

W toku postępowania powodowie zmienili żądanie ustalenia nieważności umowy kredytu na żądanie ustalenia nieważności aneksu nr 5 do tej umowy, aczkolwiek nigdy nie wycofali zarzutów dotyczących nieważności umowy kredytu wynikających z jej sprzeczności z przepisami prawa (k. 3v, 9) a niezależnie od tego nawet gdyby do tego doszło, to również Sąd byłby obowiązany do stwierdzenia nieważności umowy z urzędu. Należy przy tym mieć na uwadze, że w przypadku bezwzględnej nieważności umowy w przeciwieństwie do nieważności umowy wynikającej z zawarcia w umowie niedozwolonych postanowień umownych, kredytobiorca nie ma możliwości konwalidacji postanowień umowy sprzecznych z prawem. Wobec tego stwierdzenie nieważności umowy kredytu przez Sąd miało w niniejszej sprawie charakter wyłącznie przesłankowy.

Roszczenie o zapłatę.

Nieważność umowy kredytu ex tunc oznacza, że wszystkie świadczenia spełnione na jej podstawie stanowią świadczenia nienależne ( condictio sine causa) podlegające zwrotowi na podstawie art. 405 k.c. w zw. z art. 410 § 1 k.c. Natomiast okoliczność, że bankowi przysługuje wobec kredytobiorcy roszczenie o zwrot równowartości wypłaconego kapitału kredytu nie ma w tym względzie znaczenia i nie wpływa w żaden sposób na zasadność rozpatrywanego w niniejszej sprawie powództwa.3 Wobec tego na rzecz strony powodowej została zasądzona kwota 136.277,71 PLN tytułem równowartości rat kredytu uiszczonych w okresie od dnia 10.11.2010 r. do dnia 11.05.2020 r. Należność tę zasądzono na rzecz powodów będących małżonkami do ich majątku wspólnego.

Odsetki.

Roszczenie o zwrot świadczenia nienależnego stanowi roszczenie bezterminowe, a zatem staje się wymagalne po wezwaniu do zapłaty (art. 455 k.c.). W dniu 17.08.2020 r. pozwany odebrał pismo, którym został wezwany do zapłaty należności dochodzonej w niniejszej sprawie w terminie 7 dni, a zatem popadł w opóźnienie z dniem 25.08.2020 r. i od tej daty zostały od niego zasądzone odsetki ustawowe za opóźnienie na podstawie art. 481 § 1 i 2 k.c. W powyższym wezwaniu strona powodowa w sposób jednoznaczny i wyraźny powołała się na nieważność umowy wynikającą z zawarcia w niej niedozwolonych postanowień umownych, a zatem pozwany po odebraniu powyższego pisma pozwany nie powinien był mieć żadnych wątpliwości co do tego, że kredytobiorca jest świadomy skutków nieważności umowy kredytu i akceptuje je.

Zarzut potrącenia.

Zarzut potrącenia podniesiony przez pozwanego w odpowiedzi na pozew był nieskuteczny. Nie budzi wątpliwości, że pozwanemu przysługuje wobec strony powodowej roszczenie o zwrot kapitału kredytu, które nie jest przedawnione, natomiast pełnomocnik pozwanego posiada umocowanie do składanie oświadczeń materialnoprawnych. Niemniej jednak omawiany zarzut powinien opierać się na materialnoprawnym oświadczeniu o potrąceniu, które nie zostało złożone (a przynajmniej brak jest dowodu na okoliczność jego złożenia). Nie sposób uznać zgłoszenia zarzutu potrącenia za złożenie oświadczenia materialnoprawnego z uwagi na odmienny charakter prawny oświadczeń materialnoprawnych i zarzutów procesowych, nawet gdyby jednak przyjąć inaczej, to brak jest dowodu na okoliczność, że odpowiedź na pozew dotarła do strony powodowej bezpośrednio - doręczenie nastąpiło wobec pełnomocnika strony powodowej (art. 132 k.p.c.), który nie został upoważniony do odbierania oświadczeń materialnoprawnych składanych wobec strony powodowej, a brak jest uzasadnienia, aby domniemywać udzielenie takiego umocowania bądź aby uznawać, że skoro odpowiedź na pozew została doręczona pełnomocnikowi strony powodowej, to sama strona również zapoznała się z jej treścią. W końcu należy wskazać, że roszczenie strony pozwanej o zwrot równowartości kapitału kredytu stanowi roszczenie o zwrot świadczenia nienależnego (art. 405 k.c.), a zatem staje się wymagalne po wezwaniu do zapłaty (art. 455 k.c.), skoro więc brak jest dowodu na skierowanie przez pozwanego takiego wezwania do strony powodowej bezpośrednio, to oznacza, że roszczenie pozwanego jest niewymagalne, a zatem nie mogłoby zostać potrącone (art. 498 § 1 k.c.).

Zarzut zatrzymania.

Umowa kredytu jest umową wzajemną w rozumieniu art. 487 § 2 k.c.4, gdyż istota tej umowy sprowadza się do oddania przez bank środków pieniężnych do dyspozycji kredytobiorcy w zamian za świadczenie wzajemne w postaci zapłaty odsetek, a zatem oba te świadczenia są ekwiwalentne. Pomimo tego Sąd nie uwzględnił zarzutu zatrzymania (art. 496 k.c. w zw. z art. 497 k.c.). Mianowicie skorzystanie z prawa zatrzymania wzajemnego świadczenia pieniężnego powoduje wstrzymanie wymagalności roszczenia wierzyciela, a w rezultacie wyłącza opóźnienie w spełnieniu świadczenia przez dłużnika, a w konsekwencji wykluczyła możliwość dochodzenia przez wierzyciela odsetek za okres po skorzystaniu z prawa zatrzymania5. Niemniej jednak pozbawienie konsumenta prawa do dochodzenia tych odsetek za wskazany okres stałoby w sprzeczności z art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/136. Choć wprawdzie prawo zatrzymanie z samej swojej istoty nie pozostaje sprzeczne z powyższymi regulacjami, to jednak zastosowanie w sprawie wytoczonej przez konsumenta nie jest w praktyce możliwe. Brak jest bowiem możliwości uwzględnienia przez Sąd zarzutu zatrzymania i jednoczesnego zasądzenia odsetek ustawowych za opóźnienie do dnia zapłaty – takie bowiem rozstrzygnięcie pozostawałoby sprzeczne z art. 455, 481, 496 i 497 k.c., a przede wszystkim byłoby sprzeczne z samą istotą prawa zatrzymania, której istotą jest wyłączenie wymagalności roszczenia wierzyciela. Prawo dłużnika do wstrzymania się ze spełnieniem świadczenia byłoby w istocie fikcyjne, gdyby miał on obowiązek zapłaty odsetek ustawowych za opóźnienie po tym, jak skorzystał z prawa zatrzymania. Także zasądzenie od dłużnika odsetek ustawowych za opóźnienie za okres, w którym nie pozostaje w opóźnieniu, byłoby nie sprzeczne ze wskazanymi powyżej przepisami, lecz również nielogiczne. Z uwagi na wskazane powyżej problemy konstrukcyjne, Sąd stwierdził, że jedynym rozwiązaniem zgodnym zarówno z art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13, jak również z art. 455, 481, 496 i 497 k.c., było stwierdzenie, że pozwany nie może skutecznie powoływać się na prawo zatrzymania, a skorzystanie z tego prawa w sprawie wytoczonej przez konsumenta pozostaje sprzeczne z celem tego prawa.

Znaczenie prawne aneksu.

Umowa kredytu z dnia 16.06.2000 r. była bezwzględnie nieważna ex lege i ex tunc, wobec czego zdaniem Sądu nie było możliwe jej późniejsze konwalidowanie. Wobec tego aneks z dnia 13.06.2008 r. nie mógł konwalidować umowy zawartej 8 lat wcześniej, a przede wszystkim postępowanie dowodowe nie wskazuje na to, aby wolą stron mogła być owa konwalidacja umowy. Niezależnie jednak od tego, wspomniany aneks nie mógł konwalidować umowy kredytu również z tej przyczyny, że aneks był w całości bezwzględnie nieważny z uwagi na to, że aneks zmieniał treść umowy kredytu w szczególności w zakresie dotyczącym postanowień określających oprocentowanie kredytu w ten sposób, że nowe oprocentowanie stanowiło trzymiesięczny LIBOR powiększony o 1 p.p. (art. 3.13 ust. 1), przy czym LIBOR strony rozumiały roczna stawkę oprocentowania depozytów międzybankowych w L. obliczoną i publikowaną przez (...) dostępną w serwisie (...) na stronie (...) (art. 1.01 ust. 11). Tymczasem tak określona stawka referencyjna nigdy nie istniała, gdyż jak powszechnie wiadomo (art. 228 § 1 k.p.c.), stawka LIBOR była pierwotnie publikowana przez (...) ( (...)), a następnie przez (...) ( (...)), natomiast nigdy przez (...) Tym samym stawka procentowa, o której mowa w umowie nie istniała, co czyniło niemożliwym ustalenie oprocentowania kredytu, wymaganego przez art. 69 ust. 2 pkt 5 ustawy Prawo bankowe, a tym samym aneks był nieważny na podstawie art. 58 § 1 k.c.

Aneks był w całości nieważny również z uwagi na zawarte w jego treści niedozwolone postanowienia umowne (w dacie zawarcia aneksu obowiązywały już przepisy o niedozwolonych postanowieniach umownych, a zatem możliwe było stosowanie art. 385 ¹ k.c. do tego aneksu). Dowody przeprowadzone w sprawie nie budzą wątpliwości co do tego, że aneks wiąże się z działalnością gospodarczą pozwanego, a zarazem brak jest takiego związku w przypadku kredytobiorcy, a zatem należy go uznać za konsumenta (art. 22 ¹ k.c.). Ciężar dowodu, że klauzule ryzyka walutowego i klauzule przeliczeniowe zostały indywidualnie uzgodnione, spoczywał na banku (art. 385 ¹ § 4 k.c.), który temu ciężarowi nie sprostał - nie można bowiem uznać „wyboru waluty” kredytu przez konsumenta za negocjacje, skoro sprowadza się to jedynie do zatwierdzenia jednej z kilku możliwości oferowanych przez bank, zaś sam sposób przeliczania kursów walut był ustalany jednostronnie przez bank. Obie grupy postanowień umownych określają świadczenia główne w rozumieniu art. 385 ¹ § 1 k.c., ponieważ nie tylko samo powiązanie kredytu z walutą obcą, ale również sposób dokonywania przeliczeń walutowych koniecznych do realizacji takiej umowy określają samą istotę umowy kredytu denominowanego do waluty obcej.

Na banku udzielającym kredytu powiązanego z walutą obcą ciąży obowiązek udzielenia kredytobiorcy niezbędnych informacji dotyczących skutków zawarcia tej umowy, tj. „po pierwsze, kredytobiorca musi zostać jasno poinformowany, że podpisując umowę kredytu w obcej walucie, ponosi pewne ryzyko kursowe, które z ekonomicznego punktu widzenia może okazać się dla niego trudne do udźwignięcia w przypadku dewaluacji waluty, w której otrzymuje wynagrodzenie. Po drugie, przedsiębiorca, w niniejszym przypadku bank, musi przedstawić ewentualne wahania kursów wymiany i ryzyko wiążące się z zaciągnięciem kredytu w walucie obcej, zwłaszcza w przypadku, gdy konsument będący kredytobiorcą nie uzyskuje dochodów w tej walucie.”7 Tymczasem strona powodowa nie uzyskała takich informacji od pozwanego. Oznacza to, że klauzula ryzyka walutowego (art. 3.01 zdanie pierwsze umowy w brzmieniu nadanym aneksem) nie została sformułowana w sposób jednoznaczny (art. 385 ¹ § 1 k.c.), ponieważ nie pozwalała kredytobiorcy na zrozumienie wszelkich konsekwencji finansowych wiążących się kredytem powiązanym z kursem waluty obcej. Ponadto postanowienie to kształtuje prawa i obowiązki konsumenta sprzecznie z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (art. 385 ¹ § 1 k.c.). Mianowicie zawarcie umowy kredytu denominowanego do waluty obcej wiązało się z powstaniem ryzyka kursowego, polegającego na tym, że znaczna zmiana kursu walut mogła prowadzić do istotnej zmiany wysokości zobowiązania jednej ze stron, przy czym skala tego ryzyka była nieograniczona. Pozwany bank zabezpieczał się przed tym ryzykiem stosownymi transakcjami (których koszty były pokrywane m..in. ze spreadów pobieranych od kredytobiorców), natomiast kredytobiorcy w praktyce nie mieli już takiej możliwości. W tej sytuacji należało wymagać od banku będącego profesjonalistą udzielenia stosowanych informacji i pouczeń konsumentom, którzy byli stroną słabszą i gorzej zorientowaną w funkcjonowaniu rynku finansowego. Bank jednak zaniechał dopełnienia tego obowiązku. Informacja dotycząca ryzyka kursowego była niepełna, skrótowa i niewystarczająca. Brak było pouczenia o realnych skutkach znacznego zmiany kursu waluty obcej, w szczególności o tym, że skala ryzyka kursowego jest nieograniczona, a kredytobiorca w praktyce nie ma żadnej możliwości zabezpieczenia się przed tym ryzykiem. Bank zaniechał przedstawienia symulacji ukazującej wpływ wzrostu kursu waluty obcej na wysokość rat kredytu i wysokość zadłużenia kredytowego, a nawet przedstawienia wykresu obrazującego zmiany kursu CHF/PLN we wcześniejszych latach. Powyższe zaniechania informacyjne są szczególnie istotne, jeśli wziąć pod uwagę indywidualną sytuację strony powodowej, która nie miała wykształcenia z zakresu ekonomii, finansów czy bankowości ani doświadczenia zawodowego z pracy banku albo innych instytucjach finansowych, a ponadto nie posiadała żadnych dochodów ani oszczędności w CHF. Klauzula ryzyka kursowego określa najistotniejsze postanowienie umowy kredytu. A zatem nie ma w ogóle możliwości, aby „luka” powstała po tej klauzuli mogła zostać uzupełniona przepisem prawa krajowego.

Postanowienia zawarte w art. 3.01 zdanie drugie i art. 3.13 ust. 1 umowy kredytu w brzmieniu nadanym aneksem nie zostały sformułowane w sposób niejednoznaczny ( art. 385 ¹ § 1 zd. 2 k.c.), tj. prostym i zrozumiałym językiem (art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG), ponieważ ich treść nie pozwala na stwierdzenie, w jaki sposób pozwany bank ustala kurs CHF dla celu wykonania umowy kredytu, a także kształtują one prawa i obowiązki konsumenta sprzecznie z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (art. 385 ¹ § 1 k.c.). Po pierwsze, w oparciu o te postanowienia kredytobiorca został obciążony koniecznością pokrywania kosztów spreadu (różnicy pomiędzy kursem kupna i sprzedaży waluty obcej), pomimo że koszty te nie odpowiadały żadnej usłudze świadczonej przez bank na rzecz klienta, a służyły jedynie pokryciu kosztów udzielenia przez bank kredytu i zabezpieczenia banku przed ryzykiem kursowym, a w umowie brak jest jednoznacznej informacji o tym, że konsument ponosi takie koszty oraz jaka jest ich wysokość i z czego one wynikają. Po drugie, konsument nie został właściwie pouczony o ryzyku kursowym wiążącym się z zawarciem umowy kredytu powiązanej z walutą obcą, a przedstawione przez bank informacje były lakoniczne i nieadekwatne do rozmiarów ryzyka obciążającego nieprofesjonalnego klienta. Po trzecie i najbardziej istotne, klauzule przeliczeniowe dawały pozwanemu bankowi w istocie całkowitą swobodę w sposobie kształtowania wysokości kursu waluty obcej, ponieważ postanowienia umowy w żaden sposób nie precyzowały, w oparciu o jakie zasady kurs waluty obcej miał być ustalany przez bank. Tym samym bank mógł ustalić ten kurs na dowolnym poziomie, nawet oderwanym od jakiegokolwiek kursu występującego na rynku, ze szkodą dla kredytobiorcy. Co prawda kredytobiorca miał możliwość spłaty rat kredytu bezpośrednio w CHF i w ten sposób nie miałaby zastosowania tabela kursowa banku, jednak taka możliwość nie istniała już co zastosowania tabeli kursowej do skonwertowanej kwoty kredytu (art. 3.01 umowy w brzmieniu nadanym aneksem). W rezultacie bank w oparciu o klauzule przeliczeniowe uzyskał rzeczywistą możliwość dowolnego kształtowania wysokości świadczeń kredytobiorcy, co jest w oczywisty sposób sprzeczne z dobrymi obyczajami i rażąco narusza interesy konsumenta.

Sąd dokonał oceny, czy postanowienia aneksu są niedozwolone (art. 385 ^{( 1)} § 1 k.c.), według stanu z chwili zawarcia aneksu.8 Tym samym dla powyższej oceny nie miały żadnego znaczenia okoliczności takie jak sposób wykonywania umowy, faktyczny sposób ustalania wysokości kursów waluty obcej przez bank i ich relacja do innych kursów występujących na rynku, późniejsze zmiany regulaminu pozwanego banku, późniejsze zmiany stanu prawnego (w szczególności wejście w życie ustawy z dnia 29 lipca 2011 r. o zmianie ustawy - Prawo bankowe oraz niektórych innych ustaw), wieloletnie wykonywanie umowy przez kredytobiorcę bez żadnych zastrzeżeń. Dla oceny abuzywności klauzul przeliczeniowych nie miało znaczenia, że wybór kredytu denominowanego kursem waluty obcej pozwalał kredytobiorcy na skorzystanie z niższego oprocentowania (LIBOR CHF) charakterystycznego dla kredytów udzielanych w walucie CHF lub powiązanych z tą walutą.

Zgodnie z art. 385 ¹ § 1 k.c., niedozwolone postanowienia umowne nie wiążą konsumenta, zatem brak jest podstaw do modyfikacji tych postanowień lub uznania, że nie wiążą one konsumenta jedynie w pewnym zakresie ani uzupełnienia powstałej po tych postanowieniach „luki” jakąkolwiek treścią, w tym w szczególności przepisami prawa krajowego. Odmienne zapatrywanie byłoby sprzeczne z brzmieniem oraz celem przepisów art. 385 ¹ § 1 k.c. i art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG.9 Przede wszystkim zaś uzupełnienie umowy przepisem prawa krajowego nie może mieć miejsca w sytuacji, w której usunięcie z umowy nieuczciwego warunku prowadzi do jej nieważności, która jest akceptowana przez konsumenta,10 zaś w niniejszej sprawie kredytobiorca nie zgodził się na obowiązywanie umowy z nieuczciwymi warunkami ani na uzupełnienie jej treści przepisem prawa krajowego, natomiast wyraził zgodę na stwierdzenie nieważności umowy, będąc świadomym wynikających z tego konsekwencji. Co więcej, przepisem krajowym służącym uzupełnieniu treści umowy nie mógłby być art. 358 § 2 k.c. w brzmieniu obowiązującym od dnia 24.01.2009 r., ponieważ jest on przepisem prawa krajowego o charakterze ogólnym, który nie ma zastosowania konkretnie do umów zawieranych pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem11.

Klauzula ryzyka kursowego określa główny przedmiot umowy i charakteryzuje jej istotę, a zatem uznanie tego postanowienia umownych za niedozwolone skutkuje brakiem możliwości wykonywania umowy kredytu i tym samym powoduje jej nieważność. Także uznanie samych klauzul przeliczeniowych za niedozwolone postanowienia umowne skutkuje nieważnością całego aneksu do umowy kredytu, ponieważ postanowienia te oznaczają główny przedmiot umowy i określają sposób jej wykonywania – skoro zaś nie jest możliwe określenie sposobu wykonywania umowy, to musi ona być uznana za nieważną. Stanowisko to przeważa w aktualnym orzecznictwie.12 Jednocześnie strona powodowa stanowczo wyraziła zgodę na stwierdzenie nieważności umowy kredytu i aneksu do tej umowy, będąc świadoma wynikających z tego konsekwencji. Należy tutaj zwrócić uwagę, że wprawdzie art. 385 ¹ § 1 k.c. (ani art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13) nie wskazuje wprost na sankcję nieważności umowy zawierającej niedozwolone postanowienia umowne, niemniej jednak jeżeli te niedozwolone postanowienia umowne określają świadczenia główne umowy, to należy przyjąć, że w takiej sytuacji sankcja nieważności całej umowy będzie mieć podstawę w art. 58 § 1 k.c.

Mając powyższe na uwadze, należało stwierdzić, że aneks do umowy kredytu był nieważny, a wobec tego nie mógł doprowadzić do jej konwalidacji. Tym samym nie mogłyby zostać uwzględnione jakikolwiek żądania oparte na twierdzeniu, że aneks zmienił tylko oprocentowanie kredytu bez powiązania go z walutą obcą (tzw. odfrankowienie aneksu), niemniej jednak roszczenia oparte o to założenie zostały sformułowane wyłącznie w żądaniu ewentualnym, które nie podlegało rozpoznaniu wobec uwzględnienia żądania głównego w całości.

W konsekwencji Sąd uwzględnił powództwo o ustalenie nieważności aneksu, jednocześnie stwierdzając, że powodowie posiadają interes prawny, o którym mowa w art. 189 k.p.c., ponieważ termin, na który została zawarta umowa zmieniona aneksem, jeszcze nie upłynął, a pozwany domaga się od powodów spełniania świadczeń wynikających z umowy.

Koszty procesu.

Pozwany przegrał sprawę w całości, co uzasadniało zasądzenie od niego na rzecz strony powodowej całych kosztów procesu na podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. obejmujących kwoty:

- 1.000 PLN tytułem równowartości opłaty od pozwu,

- 17 PLN tytułem równowartości opłaty skarbowej od pełnomocnictwa,

- 5.400 PLN tytułem kosztów zastępstwa prawnego w stawce wynikającej z § 2 pkt 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie.

1 por. uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 1992 r., III CZP 141/91, OSNCP 1992 nr 6, poz. 90

2 por.:

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia 2002 r., II CKN 933/99, Legalis nr 63941,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 lutego 2013 r., I CSK 313/12, Legalis nr 701204,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 września 2016 r., I CSK 814/15, Legalis nr 1716873

3 por.:

- uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16.02.2021 r., III CZP 11/20,

- uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z mocą zasady prawnej z dnia 7.05.2021 r., III CZP 6/21,

4 por:

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7.04.2011 r., IV CSK 422/10,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7.03.2014 r., IV CSK 440/13,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7.03.2017 r., II CSK 281/16,

- uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16.02.2021 r., III CZP 11/20,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3.02.2022 r., II CSKP 459/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17.03.2022 r., II CSKP 474/22,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1.02.2023 r., I CSK 6309/22,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12.04.2023 r., I CSK 5111/22,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12.04.2023 r., I CSK 5424/22,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12.04.2023 r., I CSK 5447/22,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20.07.2023 r., I CSK 5939/22,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27.07.2023 r., I CSK 6145/22,

5 por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31.05.2022 r., II CSKP 34/22.

6 por. wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 14.12.2023 r., C-28,22, (...), pkt 87.

7 vide wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 20.09.2017 r., C‑186/16, (...), pkt 49-50,

8 por. uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20.06.2018 r., III CZP 29/17,

9 por.:

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 3.10.2019 r., C-290/18, D.,

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 29.04.2021 r., C-19/20, (...),

10 por. wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 8.09.2022 r., C-80/21 – C-82/21, (...), pkt 78,

11 por. wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 8.09.2022 r., C-80/21 – C-82/21, (...), pkt 76,

12 por.:

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11.12.2019 r., V CSK 382/18, LEX nr 2771344,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3.02.2022 r., II CSKP 415/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3.02.2022 r., II CSKP 975/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3.03.2022 r., II CSKP 459/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17.03.2022 r., II CSKP 474/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23.03.2022 r., II CSKP 532/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10.05.2022 r., II CSKP 285/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10.05.2022 r., II CSKP 382/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18.05.2022 r., II CSKP 1030/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19.05.2022 r., II CSKP 797/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19.05.2022 r., II CSKP 971/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19.05.2022 r., II CSKP 985/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20.05.2022 r., II CSKP 403/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20.05.2022 r., II CSKP 419/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20.05.2022 r., II CSKP 796/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20.05.2022 r., II CSKP 943/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26.05.2022 r., II CSKP 650/22,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 31.05.2022 r., I CSK 2314/22,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15.06.2022 r., I CSK 2326/22,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23.06.2022 r., I CSK 2538/22,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23.06.2022 r., I CSK 2722/22,