Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 19 października 2017 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie VII Wydział Gospodarczy w składzie następującym:

Przewodniczący: SSA Maciej Dobrzyński

Sędziowie: SA Tomasz Szanciło

SO del. Magdalena Sajur - Kordula (spr.)

Protokolant: sekr. sądowy Katarzyna Mikiciuk

po rozpoznaniu w dniu 19 października 2017 r. w Warszawie

na rozprawie

sprawy z powództwa Towarzystwa (...) Spółki Akcyjnej w W.

przeciwko Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów

o stwierdzenie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie – Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów

z dnia 6 października 2014r., sygn. akt XVII AmA 87/13

I.  oddala apelację;

II.  zasądza od Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów na rzecz Towarzystwa (...) Spółki Akcyjnej w W. kwotę 2 440 zł (dwa tysiące czterysta czterdzieści złotych) tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego i kasacyjnego.

Sygn. akt VII ACa 1309/17

UZASADNIENIE

Decyzją częściową nr (...) z dnia 31 grudnia 2012 r. Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów:

I.  na podstawie art. 27 ust. 1 i ust. 2 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz.U. Nr 50, poz. 331 ze zm, zwanej dalej „ustawą o ochronie konkurencji i konsumentów" lub „ustawą"), po przeprowadzeniu postępowania w sprawie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, wszczętego z urzędu przeciwko Towarzystwu (...) S.A. z siedzibą w W., uznał za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów, o której mowa w art. 24 ust. 1 i ust. 2 pkt 1 ustawy, działanie przedsiębiorcy polegające na zamieszczeniu we wzorcu umowy pod nazwą „Ogólne warunki ubezpieczenia autocasco", stanowiącym załącznik do Uchwały Zarządu nr 62/2009 z dnia 18 maja 2009 r., w § 9 ust. 10 postanowienia o treści: „W przypadku wyceny wysokość szkody ustala się w cenach netto, tj. bez naliczania podatku od towarów i usług (VAT), w oparciu o: (1) ceny materiałów nieoryginalnych części zamiennych o porównywalnej jakości, o których mowa w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 28 stycznia 2003 r. w sprawie wyłączenia określonych porozumień wertykalnych w sektorze pojazdów samochodowych spod zakazu porozumień ograniczających konkurencję (Dz.U. Nr 38, poz. 329); (2) systemy kosztorysowania A. dla wymiaru robocizny; (3) z zastosowaniem stawek średnich dla robocizny ustalonych na terenie miejsca zamieszkania posiadacza pojazdu.", które to postanowienie jest postanowieniem umownym wpisanym na podstawie art. 479 ⁴⁵ k.p.c. do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone pod pozycją 1265 i stwierdził zaniechanie jej stosowania z dniem 10 lutego 2012 r.;

I.  na podstawie art. 27 ust. 1 i ust. 2 ustawy, po przeprowadzeniu postępowania w sprawie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, wszczętego z urzędu przeciwko Towarzystwu (...) S.A. z siedzibą w W., uznał za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów, o której mowa w art. 24 ust. 1 i ust. 2 ustawy, działanie przedsiębiorcy polegające na ograniczaniu zakresu odpowiedzialności Towarzystwa (...) S.A. wobec konsumentów realizujących roszczenie w ramach odpowiedzialności gwarancyjnej ubezpieczyciela z tytułu umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdu, poprzez uznanie, że brak możliwości korzystania z pojazdu jest szkodą niemajątkową, a w konsekwencji wyłączeniu lub ograniczeniu prawa konsumentów do refundacji kosztu najmu samochodu zastępczego, co stanowi naruszenie art. 361 § 1 i § 2 k.c. w związku z art. 34 ust. 1 i art. 36 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U. Nr 124, poz. 1152 ze zm.) i stwierdził zaniechanie jej stosowania z dniem 2 stycznia 2012 r.;

I.  na podstawie art. 106 ust. 1 pkt 4 ustawy nałożył na Towarzystwo (...) SA. z siedzibą w W. z tytułu naruszenia zakazu, o którym mowa w art. 24 ust. 1 i ust. 2 pkt 1 ustawy, w zakresie opisanym w punkcie I sentencji decyzji, karę pieniężną w wysokości 1.023.190 zł.

Wyrokiem z dnia 6 października 2014 r. Sąd Okręgowy w Warszawie - Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów uchylił zaskarżoną decyzję w całości i zasądził od Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów na rzecz Towarzystwa (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w W. kwotę 1.377,00 zł tytułem kosztów postępowania.

Sąd pierwszej instancji ustalił, że Towarzystwo (...) S.A. z siedzibą w W. prowadzi działalność gospodarczą w zakresie ubezpieczeń osobowych i majątkowych, zawierając umowy ubezpieczenia w oparciu o wzorce umowne z klientami, wśród których są także konsumenci. Do umów ubezpieczenia zawieranych w okresie od 1 czerwca 2009 r. do 10 lutego 2012 r. powód stosował wzorzec umowy o nazwie „Ogólne warunki ubezpieczenia autocasco", zawierający w § 9 ust. 10 postanowienie zakwestionowane w punkcie I decyzji. Analogiczne postanowienie zostało wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone pod nr (...), na podstawie wyroku Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów wydanego w sprawie o sygn. akt XVII AmC 147/05.

Sąd Okręgowy ustalił, że zasady rozpatrywania roszczeń poszkodowanych o zwrot kosztów najmu pojazdu zastępczego zostały określone przez Towarzystwo (...) S.A. w „Podręczniku do szkód standardowych", stosowanym do 2 stycznia 2012 r. W dokumencie tym stwierdzono, że roszczenie poszkodowanego o wypłatę odszkodowania za wynajem pojazdu zastępczego jest uzasadnione tylko w przypadku, gdy poszkodowany w związku z niemożnością korzystania z uszkodzonego pojazdu poniósł szkodę majątkową (art. 361 § 2 k.c.). Natomiast odszkodowanie nie przysługuje, jeżeli pojazd służył poszkodowanemu tylko do zaspokojenia potrzeb osobistych, m.in. dojazdu na działkę lub do pracy, jeżeli do pracy można dojechać w podobnym czasie środkiem komunikacji publicznej. W tym przypadku poszkodowany nie poniósł bowiem szkody majątkowej, lecz szkodę niemajątkową, polegającą na utracie wygód i przyjemności. Jako podstawę do ustalenia zasadności wynajęcia pojazdu zastępczego wskazano przede wszystkim konieczność prowadzenia działalności przy użyciu samochodu, w sytuacji, gdy nie było możliwe korzystanie ze środków komunikacji miejskiej, a przejazdy TAXI byłyby droższe niż koszt wynajęcia pojazdu zastępczego.

W obowiązującej w okresie od 3 stycznia 2012 r. do 19 maja 2012 r. „Instrukcji - uznanie roszczenia pojazdu zastępczego w (...) S.A." przewidziano, że zwrot kosztów związanych z wynajmem pojazdu zastępczego co do zasady przysługuje zarówno osobom prowadzącym działalność gospodarczą, jak i osobom fizycznym nieprowadzącym takiej działalności. Dlatego przy rozpatrywaniu tego typu roszczeń zrezygnowano z obligatoryjnego gromadzenia dokumentów potwierdzających prowadzenie działalność gospodarczej lub uzasadniających niezbędność korzystania z pojazdu zastępczego. W okresie, za który ubezpieczyciel pokrywał koszty najmu pojazdu zastępczego, uwzględniano czas oczekiwania na sprowadzenie części zamiennych, lecz maksymalnie 2 dni robocze. Począwszy od 20 maja 2012 r. dokument ten zastąpiła kolejna (...), która przewidywała, że weryfikacja okresu najmu pojazdu zastępczego odbywa się zgodnie z zasadami rozpatrywania roszczeń dotyczących zwrotu kosztów najmu samochodu zastępczego, które zostały zawarte w aktualnych wytycznych (...), zaaprobowanych przez (...).

W ocenie Sądu pierwszej instancji odwołanie powoda zasługiwało na uwzględnienie, albowiem zasadne okazały się zarzuty naruszenia przepisów o właściwości i przekroczenia przez dyrektora Delegatury Urzędu zakresu umocowania, co skutkowało nieważnością zaskarżonej decyzji. Według Sądu Okręgowego w niniejszej sprawie do jej rozpoznania i wydania decyzji właściwa była Centrala w W., z uwagi na ogólnopolski zakres stwierdzonych naruszeń. Tymczasem decyzję wydała Delegatura Urzędu we W..

Sąd Okręgowy wskazał, że zgodnie z art. 33 ust. 6 ustawy decyzje i postanowienia w sprawach z zakresu właściwości delegatur oraz w sprawach przekazanych do załatwienia przez Prezesa Urzędu na podstawie ust. 5, dyrektorzy delegatur wydają w imieniu Prezesa Urzędu. Prezes Urzędu może także upoważniać pracowników (...) do podejmowania decyzji w jego imieniu, na podstawie art. 268a k.p.a. w związku z § 2 ust. 1 i ust. 3 zarządzenia nr 146 Prezesa Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie nadania statutu Urzędowi Ochrony Konkurencji i Konsumentów (M.P. nr 97, poz. 846 ze zm., zwanego dalej (...)). Według Sądu pierwszej instancji upoważnienie z dnia 22 grudnia 2011 r. było wadliwe. W jego treści Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów upoważnił Delegaturę Urzędu we W. do podjęcia czynności dotyczących wszczęcia i prowadzenia postępowania oraz wydania decyzji w sprawie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów przeciwko Towarzystwu (...) S.A. z siedzibą w W., zaś dyrektora Delegatury - do podpisania tej decyzji. Jako podstawę prawną upoważnienia wskazał art. 33 ust. 4 i 5 ustawy. Zdaniem Sądu Okręgowego oświadczeniem tym Prezes Urzędu nie przekazał jednak sprawy Delegaturze Urzędu, a jedynie upoważnił ją do „wszczęcia postępowania" i „wydania decyzji", a więc do zadań, które nie mieszczą się w jej uprawnieniach określonych Rozporządzeniem. W sprawie nie należącej do właściwości Delegatury, jej dyrektor może bowiem wszcząć postępowanie i wydać decyzję w imieniu Prezesa Urzędu jedynie w razie przekazania sprawy Delegaturze, co może mieć miejsce w szczególnie uzasadnionych przypadkach, albo na skutek udzielenia mu upoważnienia na podstawie art. 268a k.p.a. Tymczasem w niniejszej sprawie sprawa nie została przekazana Delegaturze, nie zostało też udzielone jej dyrektorowi prawidłowe upoważnienie.

Za zasadne uznał Sąd Okręgowy zarzuty naruszenia prawa materialnego skierowane przeciwko rozstrzygnięciu zawartemu w punkcie I zaskarżonej decyzji, co skutkowało jej uchyleniem w zakresie punktów I i III. Natomiast jako nietrafne ocenił zarzuty dotyczące punktu II decyzji. Zdaniem Sądu pierwszej instancji niemożność korzystania z samochodu stanowi normalne następstwo działania, z którego wynikła szkoda (art. 361 § 1 k.c.), a więc jeżeli poszkodowany poniósł koszty wynajmu pojazdu zastępczego, mieszczą się one w granicach uszczerbku podlegającego wyrównaniu. Poszkodowany ma prawo korzystać z pojazdu zastępczego przez czas naprawy swego samochodu, niezależnie od tego, do jakich celów pojazd mu służył. Brak jest bowiem podstaw do tego, aby różnicować zakres szkody poniesionej przez użytkownika samochodu uszkodzonego w wyniku wypadku w zależności od tego, czy poszkodowany korzystał z pojazdu jako przedsiębiorca, czy jako osoba fizyczna nieprowadząca działalności gospodarczej. Sąd Okręgowy nie uwzględnił również zarzutu, że odmowy wypłaty odszkodowania miały charakter marginalny i wynikały z indywidualnej oceny każdego przypadku. Wskazał, że praktyki wymierzone w zbiorowe interesy konsumentów odnoszą się do obecnych, przyszłych, a także potencjalnych konsumentów jako kontrahentów przedsiębiorcy, któremu stawiany jest zarzut stosowania praktyk. Źródłem tych praktyk jest przewaga przedsiębiorcy nad nieprofesjonalnymi uczestnikami obrotu gospodarczego, przejawiająca się nie tyle w indywidualnych transakcjach, co w relacjach z nieskonkretyzowaną liczebnie grupą odbiorców. Dlatego praktyka naruszająca zbiorowe interesy konsumentów nie ogranicza się jedynie do działań powtarzalnych, lecz obejmuje także jednorazowe, incydentalne lub okazjonalne zachowania przedsiębiorcy, jeżeli ich skutkiem jest naruszenie zbiorowych interesów konsumentów. Wprawdzie umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej zawiera z ubezpieczycielem ubezpieczający, jednak w jej wyniku powstaje stosunek prawny na rzecz osoby trzeciej będącej poszkodowanym, którym może być również konsument.

Według Sądu pierwszej instancji nie miał racji powód zarzucając naruszenie art. 22 ¹ k.c. w związku z art. 24 ust. 1 i ust. 2 ustawy, z uwagi na fakt, że poszkodowany będący osobą fizyczną nieprowadzącą działalności gospodarczej, występując z roszczeniem na podstawie art. 822 § 4 k.c., nie dokonuje z zakładem ubezpieczeń czynności prawnej, a więc nie może być uznany za konsumenta. Sąd Okręgowy przyznał, iż poszkodowany, który dochodzi od zakładu ubezpieczeń roszczenia o zwrot kosztów najmu pojazdu zastępczego, nie jest stroną umowy ubezpieczenia, jednakże stwierdził, że z chwilą wystąpienia wypadku ubezpieczeniowego poszkodowanemu przysługuje bezpośrednio przeciwko zakładowi ubezpieczeń specyficzne roszczenie, tzw. actio directa. Pomiędzy podmiotami tymi powstaje zatem szczególna relacja prawna, do której mają zastosowanie przepisy prawa ubezpieczeń i przepisy prawa cywilnego dotyczące obowiązku naprawienia szkody. Na gruncie tych przepisów poszkodowanemu przysługują dwa odrębne roszczenia odszkodowawcze: roszczenie przeciwko ubezpieczonemu i roszczenie przeciwko zakładowi ubezpieczeń. Pomiędzy tymi roszczeniami zachodzi współzależność polegająca na tym, że oba roszczenia istnieją obok siebie, dopóki jedno z nich nie zostanie zaspokojone. Odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń ma charakter akcesoryjny, przy czym z chwilą zaistnienia wypadku ubezpieczeniowego powstaje trójstronny stosunek prawny łączący poszkodowanego, ubezpieczonego i zakład ubezpieczeń. Dlatego Sąd pierwszej instancji uznał, że poszkodowanemu dochodzącemu od zakładu ubezpieczeń roszczeń z umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych, przysługuje status konsumenta. Jednakże uchylił decyzję także w zakresie punktu II, z uwagi na zasadność zarzutów naruszenia przepisów o właściwości i przekroczenie przez dyrektora Delegatury Urzędu zakresu umocowania.

Apelację na powyższe orzeczenie złożyłpozwany zaskarżając wyrok w całości i wniósł o jego zmianę wyroku poprzez oddalenie odwołania oraz o zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów zastępstwa procesowego za obie instancje według norm przepisanych, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Warszawie - Sądowi Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz o zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Zaskarżonemu wyrokowi Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów zarzucił:

1.  Naruszenie przepisów prawa materialnego:

1)  przepisu art. 33 ust. 5 i ust. 6 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. Nr 50, poz. 331 ze zm.), dalej: ustawa okik, poprzez jego błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie na skutek uznania, że nie doszło do przekazania sprawy, a Dyrektor Delegatury Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów we W. nie posiadał upoważnienia do wydania postanowienia o wszczęciu postępowania oraz decyzji częściowej nr (...), gdyż nie nabył go na postawie art. 33 ust. 6 ustawy okik, ani na podstawie upoważnienia z dnia 22 grudnia 2011 r.;

2)  przepisu art. 24 ust. 1 i ust. 2 pkt 1 ustawy okik, poprzez jego błędną wykładnię i przyjęcie, że powód nie stosował praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów określonej w tym przepisie, ponieważ nie był stroną postępowania, w wyniku którego postanowienie wzorca umowy zostało wpisane do Rejestru postanowień wzorców uznanych za niedozwolone (dalej: Rejestr);

3)  przepisu art. 106 ust. 1 pkt 4, w zw. z art. 27 ust. 1 i ust. 2 ustawy okik, poprzez ich niezastosowanie w sprawie.

1.  Naruszenie przepisów postępowania, mające wpływ na wynik sprawy, tj. przepisu art. 233 § 1 k.p.c., poprzez błędną ocenę zebranego w sprawie materiału dowodowego, polegającą na uznaniu, że upoważnienie z dnia 22 grudnia 2011 r. nie przekazuje sprawy delegaturze, lecz tylko upoważnia delegaturę do wykonania wymienionych w nim zadań, podczas gdy z treści ww. upoważnienia wynika jednoznacznie, że czynności w nim opisane wyczerpują pojęcie „przekazania sprawy."

Wyrokiem z dnia 16 grudnia 2015 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie zmienił zaskarżony wyrok częściowo w ten sposób, że: w pkt I uchylił decyzję w punktach I i III oraz w pozostałym zakresie oddalił odwołanie i zasądził od Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów na rzecz Towarzystwa (...) SA w W. kwotę 500 (pięćset) zł tytułem częściowego zwrotu kosztów procesu, w pkt II oddalił apelację pozwanego w pozostałym zakresie, a w pkt III postanowił o wzajemnym zniesieniu kosztów postępowania apelacyjnego między stronami.

Na skutek wniesionej przez pozwanego skargi kasacyjnej Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 23 maja 2017 r. uchylił zaskarżony wyrok w punkcie I i III oraz sprawę w tej części przekazał Sądowi Apelacyjnemu w Warszawie do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.

W uzasadnieniu orzeczenia Sąd Najwyższy wskazał, iż skarga kasacyjna powoda zasługuje na uwzględnienie, choć nie wszystkie podniesione w niej zarzuty są trafne.

Nie ma racji powód formułując zarzuty naruszenia art. 385 i art. 386 § 1 w związku z art. 479 ^31a § 1 i 3 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. oraz w związku z § 5 ust. 2 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 1 lipca 2009 r. w sprawie właściwości miejscowej i rzeczowej delegatur Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (Dz.U. Nr 107, poz. 887 ze zm., zwanego dalej (...)) w związku z art. 33 ust. 3, 4, 5 i 6 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów oraz w związku z art. 6, art. 19 i art. 156 § 1 pkt 1 k.p.a. w związku z art. 83 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, a także art. 268a i art. 156 § 1 pkt 1 k.p.a. w związku z art. 83 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, poprzez częściową zmianę wyroku i oddalenie odwołania w części dotyczącej punktu II decyzji, pomimo że decyzja ta jest dotknięta wadą uzasadniającą stwierdzenie jej nieważności, gdyż miała zostać wydana z naruszeniem przepisów o właściwości oraz bez upoważnienia.

Z przepisów art. 29, art. 31 pkt 1 i art. 33 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz.U. Nr 50, poz. 331 ze zm., zwanej dalej „ustawą o ochronie konkurencji i konsumentów" lub „ustawą") bezspornie wynika, że Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów jest centralnym organem administracji rządowej właściwym w sprawach ochrony konkurencji i konsumentów, do zakresu działania którego należy wydawanie decyzji m.in. w sprawach praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, zaś Urząd jest wyłącznie jego aparatem pomocniczym, który nie posiada własnych kompetencji. Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów ma strukturę rozczłonkowaną terytorialnie i rzeczowo, albowiem w jego skład wchodzą: Centrala w W., delegatury Urzędu w B., w G., w K., w K., w L., w Ł., w P., w W. i we W. oraz laboratoria nadzorowane przez Prezesa Urzędu (art. 33 ust. 1 ustawy). Delegaturami Urzędu kierują dyrektorzy delegatur (art. 33 ust. 2 ustawy). Dyrektorzy Delegatur nie są organami administracji i nie mogą wydawać decyzji administracyjnych we własnym imieniu, albowiem ustawodawca nie przyznał im takich kompetencji. Jednakże dyrektorzy Delegatur wydają decyzje w imieniu Prezesa Urzędu na podstawie pełnomocnictwa administracyjnego, tj. upoważnienia wynikającego z mocy ustawy (art. 33 ust. 6 ustawy) albo upoważnienia udzielonego przez właściwy organ (art. 268a k.p.a. w związku z § 2 ust. 1 i ust. 3 zarządzenia nr 146 Prezesa Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie nadania statutu Urzędowi Ochrony Konkurencji i Konsumentów, M.P. Nr 97, poz. 846 ze zm., zwanego dalej (...)). Przy tym, istnienie w danej sprawie ustawowego upoważnienia powoduje, że zbędne jest udzielenie upoważnienia przez Prezesa Urzędu.

Zgodnie z treścią art. 33 ust. 6 ustawy decyzje i postanowienia w sprawach z zakresu właściwości delegatur oraz w sprawach przekazanych do załatwienia przez Prezesa Urzędu na podstawie ust. 5, dyrektorzy Delegatur wydają w imieniu Prezesa Urzędu. Oznacza to istnienie ustawowego pełnomocnictwa administracyjnego na rzecz dyrektora Delegatury w dwóch sytuacjach: gdy sprawa należy do właściwości Delegatury na podstawie przepisów Rozporządzenia, bądź gdy sprawa została przekazana do załatwienia Delegaturze przez Prezesa Urzędu. Istnienie ustawowego pełnomocnictwa administracyjnego zostało przewidziane na rzecz dyrektorów Delegatur, albowiem skoro zgodnie z przepisami wydanego na podstawie art. 33 ust. 3 ustawy Rozporządzenia Delegatury są „właściwe" miejscowo i rzeczowo do załatwiania określonej części spraw, nadmiernym obciążeniem byłoby wymaganie od Prezesa Urzędu udzielania każdorazowo upoważnienia do załatwienia danej sprawy. Natomiast w nietypowych sytuacjach Prezes Urzędu ma możliwość udzielenia takiego upoważnienia dyrektorom Delegatur na podstawie art. 268a k.p.a. w związku z § 2 ust. 1 i ust. 3 Statutu (...). Przepisy te przewidują możliwość udzielenia upoważnienia do podejmowania decyzji w imieniu Prezesa Urzędu, w określonych sprawach, nie tylko dyrektorom Delegatur, ale także innym osobom wymienionym w § 2 ust. 1 Statutu (...), tj. wiceprezesom, dyrektorowi generalnemu oraz dyrektorom komórek organizacyjnych wymienionych w § 4 ust. 1.

W ocenie Sądu Najwyższego, Sąd Apelacyjny zasadnie przyjął, że oświadczeniem z dnia 22 grudnia 2011 r. Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów niniejszą sprawę przekazał do załatwienia Delegaturze Urzędu we W., czego skutkiem było wykreowanie ustawowego upoważnienia dla dyrektora Delegatury do wydawania decyzji i postanowień w tej sprawie.

Wprawdzie treść powołanego pisma jest nieprecyzyjna, lecz wadliwość ta nie skutkuje bezskutecznością przekazania sprawy na podstawie art. 33 ust. 5 ustawy, skoro wynika z niego jednoznacznie wola Prezesa Urzędu, aby skonkretyzowaną podmiotowo i przedmiotowo sprawę załatwiła Delegatura Urzędu. Wprawdzie Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów „upoważnił" Delegaturę Urzędu we W. do podjęcia czynności wynikających z ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów dotyczących wszczęcia i prowadzenia postępowania oraz do wydania decyzji w sprawie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów przeciwko Towarzystwu (...) S.A., lecz skoro wyliczenie tych działań obejmuje wszystkie etapy postępowania, należy przyjąć, że wola organu w rzeczywistości obejmowała „przekazanie" sprawy do załatwienia, a nie udzielenie upoważnienia. Taka wykładnia oświadczenia woli Prezesa Urzędu jest uzasadniona także z tej przyczyny, że zgodnie z obowiązującymi przepisami nie mógł on udzielić upoważnienia Delegaturze Urzędu jako części swojego aparatu pomocniczego. Zgodnie bowiem z poglądami wyrażanymi w piśmiennictwie upoważnienie do wykonywania kompetencji (tzw. pełnomocnictwo administracyjne) może zostać udzielone przez organ: pracownikowi aparatu pomocniczego tego organu, innemu organowi, bądź innemu podmiotowi (zob. M. Wierzbowski, A. Wiktorowska, w: Prawo administracyjne pod red. M. Wierzbowskiego, Wolters Kluwer, Warszawa 2017, s. 100-101). Upoważnienie mogło zostać udzielone przez Prezesa Urzędu dyrektorowi Delegatury jako pracownikowi aparatu pomocniczego organu, jednakże było to zbędne w sytuacji przekazania sprawy do załatwienia Delegaturze Urzędu, wobec istnienia upoważnienia ustawowego na podstawie art. 33 ust. 6 w związku z ust. 5 ustawy. Dlatego nie jest istotny zawarty w analizowanym piśmie zapis o udzieleniu dyrektorowi Delegatury upoważnienia do wydania decyzji. Na podstawie powołanych przepisów dyrektor Delegatury Urzędu we W. był bowiem upoważniony do wydawania decyzji i postanowień w niniejszej sprawie.

Mając na uwadze powyższe rozważania, brak było w ocenie Sądu Najwyższego podstaw do przyjęcia, że zaskarżona decyzja została wydana z naruszeniem przepisów o właściwości oraz bez upoważnienia. Ponadto, wbrew wątpliwościom powoda wyrażonym w skardze kasacyjnej, w judykaturze wyjaśniono, że brak uzasadnienia „szczególnie uzasadnionego przypadku" przy przekazaniu sprawy przez Prezesa Urzędu, nie powoduje, iż decyzja wydana przez dyrektora Delegatury Urzędu jest wydana z naruszeniem przepisów o właściwości. O takim naruszeniu można by mówić w przypadku wydania decyzji przez dyrektora Delegatury Urzędu bez stosownego przekazania sprawy przez Prezesa Urzędu. Natomiast jeżeli sprawa została przekazana Delegaturze Urzędu do załatwienia, jej dyrektor wydaje decyzję w imieniu Prezesa Urzędu, w ramach wewnętrznej dekoncentracji kompetencji w aparacie pomocniczym, co oznacza, że pojęcie „właściwość" w art. 33 ust. 3 ustawy jest użyte przez ustawodawcę w innym znaczeniu, niż w przepisach k.p.a. W tej sytuacji decyzja jest traktowana jako wydana przez umocowany ustawowo organ i nie może być mowy o naruszeniu przepisów o właściwości. Należy jednak podkreślić, że z uwagi na treść art. 33 ust. 5 ustawy, należy oczekiwać od Prezesa Urzędu choćby minimalnego uzasadnienie powodów przekazanie sprawy do rozpoznania Delegaturze Urzędu (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 września 2015 r., III SK 40/14, LEX nr 1792428).

Jednak za częściowo zasadne Sąd uznał pozostałe zarzuty sformułowane w skardze kasacyjnej powoda. W niniejszej sprawie dostrzegł niespójność występującą między treścią wyroku Sądu Apelacyjnego, a jego uzasadnieniem. Zaskarżonym wyrokiem Sąd odwoławczy zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że ograniczył uchylenie decyzji częściowej Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów nr (...) z dnia 31 grudnia 2012 r. do jej punktów I i III oraz oddalił odwołanie w zakresie punktu II tej decyzji. Oznacza to, że pozostawił w mocy rozstrzygnięcie, w którym Prezes Urzędu uznał za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów działanie powoda polegające na „ograniczaniu zakresu odpowiedzialności ubezpieczyciela wobec konsumentów realizujących roszczenie w ramach odpowiedzialności gwarancyjnej z tytułu umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdu, poprzez uznanie, że brak możliwości korzystania z pojazdu jest szkodą niemajątkową, a w konsekwencji wyłączeniu lub ograniczeniu prawa konsumentów do refundacji kosztu najmu samochodu zastępczego, co stanowi naruszenie art. 361 § 1 i 2 k.c. w związku z art. 34 ust. 1 i art. 36 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych".

Natomiast w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd Apelacyjny stwierdził., że poszkodowany będący osobą fizyczną nieprowadzącą działalności gospodarczej, dochodzący roszczenia od ubezpieczyciela w ramach odpowiedzialności gwarancyjnej z tytułu umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych, nie jest konsumentem w rozumieniu art. 24 w związku z art. 4 pkt 12 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów w związku z art. 22 ¹ k.c. Jednakże uznał stosowane przez powoda postanowienia za bezprawne i naruszające zbiorowe interesy konsumentów, albowiem mogą one godzić w interesy ubezpieczających. Sąd odwoławczy wyjaśnił, że jeżeli polisa OC nie zapewnia ubezpieczającemu takiego poziomu ochrony jego interesów majątkowych, jaki przewidziany został w ustawie o ubezpieczeniach obowiązkowych, dochodzi wówczas do naruszenia zbiorowych interesów konsumentów - ubezpieczających, którzy nabywają produkt niepełnowartościowy z ich punktu widzenia. Tymczasem status ubezpieczających jako konsumentów nie budzi wątpliwości.

Mając na uwadze powyższą rozbieżność, wynikającą z treści wyroku i jego uzasadnienia, możliwe jest w ocenie Sądu Najwyższego uznanie za zasadny zarzutu naruszenia art. 321 § 1 w związku z art. 386 § 1 i art. 391 § 1 k.p.c. poprzez wyrokowanie przez Sąd Apelacyjny co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, albowiem przedmiot orzekania Sądu odwoławczego nie jest tożsamy z przedmiotem zaskarżonej decyzji Prezesa Urzędu. Należy zauważyć, że w sentencji decyzji znalazł się pełny opis praktyki, obejmujący nie tylko działanie powoda polegające na „ograniczaniu zakresu odpowiedzialności ubezpieczyciela poprzez uznanie, że brak możliwości korzystania z pojazdu jest szkodą niemajątkową", lecz także jego skutek w postaci „wyłączenia lub ograniczenia prawa konsumentów do refundacji kosztu najmu samochodu zastępczego, co stanowi naruszenie art. 361 § 1 i 2 k.c. w związku z art. 34 ust. 1 i art. 36 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych" oraz podmioty, których zbiorowe interesy zostały naruszone, tj. osoby „realizujące roszczenie w ramach odpowiedzialności gwarancyjnej z tytułu umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdu". Tymczasem z uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego wynika, że praktyka ta uległa zmianie w zakresie skutku (obecnie jest to nabycie niepełnowartościowego produktu w postaci umowy ubezpieczenia, która nie zapewnia takiego poziomu ochrony interesów majątkowych, jaki został przewidziany w ustawie o ubezpieczeniach obowiązkowych) oraz podmiotów, których zbiorowe interesy zostały naruszone (obecnie są to ubezpieczający).

Sądu Najwyższego przyjął, że w niniejszej sprawie naruszenie przez Sąd Apelacyjny art. 321 § 1 w związku z art. 386 § 1 i art 391 § 1 k.p.c. poprzez wyrokowanie co do przedmiotu, który nie był objęty zaskarżoną decyzją, jest możliwe wówczas, gdy weźmie się pod uwagę treść rozstrzygnięcia wynikającą z uzasadnienia zaskarżonego wyroku. Jednakże nie można tracić z pola widzenia okoliczności, że Sąd odwoławczy przypisując powodowi zmodyfikowaną praktykę nieobjętą zaskarżoną decyzją, zarazem zaniechał zmiany treści zaskarżonej decyzji, pozostawiając jej pierwotne brzmienie. Dlatego gdyby uznać, że to ten fakt ma przeważające znaczenie, brak byłoby podstaw do uwzględnienia powołanego wyżej zarzutu, natomiast zasadny okazałby się zarzut naruszenia art. 385 i art. 386 § 1 w związku z art. 479 ^31a § 1 i 3 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. poprzez oddalenie przez Sąd Apelacyjny odwołania w zakresie punktu II decyzji, pomimo uwzględnienia podniesionego w odwołaniu zarzutu, że poszkodowani będący osobami fizycznymi nieprowadzącymi działalności gospodarczej, którzy zgłaszają ubezpieczycielowi roszczenie na zasadzie actio directa, nie są konsumentami. Wskazana wadliwość zaskarżonego wyroku skutkowała koniecznością jego uchylenia i przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja pozwanego jako bezzasadna podlegała oddaleniu.

Wyrok Sądu I instancji jest słuszny, ale częściowo z innych przyczyn niż wskazano w treści jego uzasadnienia. Przede wszystkim wskazać należy, że Sąd Najwyższy rozpoznając skargę kasacyjną powoda, wyraził pogląd prawny dotyczący dopuszczalności wydawania decyzji przez dyrektorów Delegatur Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz dopuszczalności i formy przekazania sprawy do rozpoznania Delegaturze. Wskazał, że dyrektorzy Delegatur nie są organami administracji i nie mogą wydawać decyzji administracyjnych we własnym imieniu, albowiem ustawodawca nie przyznał im takich kompetencji. Jednakże dyrektorzy Delegatur wydają decyzje w imieniu Prezesa Urzędu na podstawie pełnomocnictwa administracyjnego, tj. upoważnienia wynikającego z mocy ustawy (art. 33 ust. 6 ustawy z dnia 16 lutego 2007r. o ochronie konkurencji i konsumentów- Dz.U. Nr 50 poz. 331 ze zm., dalej jako: ustawa okik) albo upoważnienia udzielonego przez właściwy organ (art. 268a k.p.a. w związku z § 2 ust. 1 i ust. 3 zarządzenia nr 146 Prezesa Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie nadania statutu Urzędowi Ochrony Konkurencji i Konsumentów, M.P. Nr 97, poz. 846 ze zm.). Przy tym, istnienie w danej sprawie ustawowego upoważnienia powoduje, że zbędne jest udzielenie upoważnienia przez Prezesa Urzędu. Sąd Najwyższy wskazał, że oświadczeniem z dnia 22 grudnia 2011 r. Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów niniejszą sprawę przekazał do załatwienia Delegaturze Urzędu we W., czego skutkiem było wykreowanie ustawowego upoważnienia dla dyrektora Delegatury do wydawania decyzji i postanowień w tej sprawie. W tej sytuacji błędne okazało się zapatrywanie Sądu I instancji, że zaskarżona decyzja została wydana z naruszeniem przepisów o właściwości oraz bez upoważnienia.

Odnosząc się do praktyki określonej w pkt I decyzji oraz nałożonej z tego tytułu kary pieniężnej wskazać należy, że uchylenie decyzji w tym zakresie przez Sąd I instancji było prawidłowe, stąd podnoszony przez pozwanego zarzut naruszenia art. 24 ust. 1 i 2 pkt ustawy okik nie potwierdził się. Sąd Apelacyjny podziela pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 20 listopada 2015 r., sygn. akt III CZP 17/15, z której wynika, że przewidziana w art. 479 ⁴³ k.p.c. rozszerzona podmiotowo prawomocność materialna wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone działa jednokierunkowo t.j. na rzecz wszystkich osób trzecich, ale wyłącznie przeciwko pozwanemu przedsiębiorcy, przeciwko któremu ten wyrok został wydany. Przedstawiona uchwała Sądu Najwyższego nie stoi w sprzeczności z treścią wyroku Trybunału Sprawiedliwości z dnia 21 grudnia 2016 r. w sprawie C-119/15, Biuro (...) sp. z o.o. sp.k. w D. przeciwko Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów ( (...):EU:C:2016:987) (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2017r., III SK 1/15, niepubl.). Z uwagi na to, że powołany w decyzji wyrok Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów ( z dnia 23 października 2006r., sygn. akt XVII AmC 147/05), mocą którego dotycząca go klauzula została wpisana do prowadzonego przez Prezesa UOKiK rejestru pod nr. (...), nie został wydany w stosunku do powoda, zaś rozszerzona prawomocność materialna wyroku nie działa przeciwko innemu przedsiębiorcy, niż ten przeciwko któremu ten wyrok był wydany, brak jest możliwości uznania, że stosowanie wskazanej w pkt I decyzji klauzuli przez powoda było bezprawne. Wobec braku możliwości przypisania powodowi praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów (pkt I decyzji), Prezes Urzędu nie był uprawniony do nałożenia na niego kary pieniężnej (pkt. III decyzji).

Kluczowa pozostała do rozpoznania kwestia dotycząca praktyki opisanej w pkt II zaskarżonej decyzji. Prezes Urzędu uznał za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów, o której mowa w art. 24 ust. 1 i ust. 2 ustawy, działanie przedsiębiorcy polegające na ograniczaniu zakresu odpowiedzialności Towarzystwa (...) S.A. wobec konsumentów realizujących roszczenie w ramach odpowiedzialności gwarancyjnej ubezpieczyciela z tytułu umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdu, poprzez uznanie, że brak możliwości korzystania z pojazdu jest szkodą niemajątkową, a w konsekwencji wyłączeniu lub ograniczeniu prawa konsumentów do refundacji kosztu najmu samochodu zastępczego, co stanowi naruszenie art. 361 § 1 i § 2 k.c. w związku z art. 34 ust. 1 i art. 36 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U. Nr 124, poz. 1152 ze zm.).

W myśl art. 24 ust. 1 ustawy okik zakazane jest stosowanie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, przy czym zgodnie z ust. 2 przez praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów rozumie się godzące w nie bezprawne działanie przedsiębiorcy. W ustawie, zgodnie z art. 4 pkt 12 pojęcie konsumenta zostało zdefiniowane w sposób analogiczny jak w kodeksie cywilnym. Na podstawie z art. 22 ¹ k.c. za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową.

W kontekście cytowanych przepisów najistotniejsze było rozstrzygnięcie, czy osoba fizyczna realizująca roszczenie w ramach odpowiedzialności gwarancyjnej ubezpieczyciela z tytułu umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdu (t.j. poszkodowany dochodzący roszczenia bezpośrednio od zakładu ubezpieczeń na podstawie art. 19 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych - actio directa) może być uznana za konsumenta w rozumieniu art. 24 w zw. z art. 4 ustawy okik. Tylko bowiem konsumentowi przysługuje ochrona w oparciu o art. 24 ust. 1 i 2 ustawy okik. Orzecznictwo i doktryna nie są w tym zakresie jednolite. Sąd Apelacyjny podziela stanowisko wyrażone przez Sąd Najwyższy w uchwale podjętej w dniu 9 września 2015r. ( (...) 2/15, LEX nr 1793679), z którego wynika, że „ poszkodowany będący osobą fizyczną, nieprowadzącą działalności gospodarczej, dochodzący roszczenia od ubezpieczyciela w ramach odpowiedzialności gwarancyjnej z tytułu umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych nie jest konsumentem w rozumieniu art 24 w zw. z art. 4 pkt 12 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów”.

W niniejszej sprawie podobnie jak w sprawie będącej przedmiotem rozpoznania przez Sąd Najwyższy, Prezes Urzędu przyjął, że zachowanie powoda polegające na posługiwaniu się ogólnymi warunkami umowy ubezpieczenia, w których ograniczono zakres odpowiedzialności ubezpieczyciela z tytułu umowy obowiązkowego ubezpieczenia OC, godzi w zbiorowe interesy konsumentów - poszkodowanych dochodzących roszczeń od ubezpieczyciela w ramach jego odpowiedzialności gwarancyjnej. Poszkodowany dochodzący roszczeń z tytułu odpowiedzialności gwarancyjnej ubezpieczyciela wynikającej z umowy obowiązkowego ubezpieczenie OC nie dokonuje z ubezpieczycielem czynności prawnych, lecz podejmuje działania prawne ukierunkowane na zaspokojenie roszczenia odszkodowawczego powstałego wskutek zdarzenia objętego odpowiedzialnością gwarancyjną ubezpieczyciela z tytułu OC. Również w uchwale z dnia 17 listopada 2011r. (III CZP 5/11, LEX nr 10114368) Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że „osoba poszkodowana przez ubezpieczonego (sprawcę szkody) nie może być uznana za konsumenta, gdyż nie zawiera umowy, a zgłoszenie przez nią roszczenia wobec sprawcy szkody oraz skorzystanie z actio directa wobec ubezpieczyciela nie stanowią czynności prawnej w rozumieniu art. 22 ¹ k.c." Stosunek prawny łączący sprawcę (najczęściej ubezpieczającego), ubezpieczyciela oraz poszkodowanego powstaje w wyniku zdarzenia, jakim jest wyrządzenie szkody. Źródłem roszczenia dochodzonego w trybie actio directa jest sam fakt wyrządzenia szkody. Zgłoszenie szkody jest natomiast działaniem prawnym, które ma doprowadzić do zaspokojenia roszczenia poszkodowanego bez konieczności skierowania sprawy na drogę sądową. Zgłoszenie szkody powoduje, że aktualizuje się obowiązek ubezpieczyciela wynikający z zawartej umowy obowiązkowego ubezpieczenia OC w stosunku do konkretnego poszkodowanego. Zakres tego obowiązku wyznacza rozmiar szkody wyrządzonej przez sprawcę oraz zakres odpowiedzialności ubezpieczyciela wynikający z umowy ubezpieczenia. Poszkodowany, zgłaszając roszczenie ubezpieczycielowi, nie prowadzi do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego, ponieważ ubezpieczyciel już zobowiązał się do zapłaty odszkodowania na podstawie umowy zawartej z ubezpieczającym. Oświadczenia składane ubezpieczycielowi przez poszkodowanego nie upoważniają do nadania poszkodowanemu statusu konsumenta w celu zakwestionowania przewidzianego w OWU zakresu ograniczeń odpowiedzialności ubezpieczyciela za szkody wyrządzone przez posiadacza pojazdu objętego polisą OC. Ubezpieczyciel zobowiązał się bowiem wobec ubezpieczającego do udzielenia ochrony ubezpieczeniowej jego interesom majątkowym na określonych warunkach.

Z tych względów, skoro poszkodowany nie jest konsumentem, nie przysługuje mu ochrona prawna na podstawie art.24 ustawy okik. W tej sytuacji wyrok Sądu I instancji uchylający decyzję w pkt II jest prawidłowy, zaś apelacja jako bezzasadna podlegała oddaleniu na mocy art. 385 k.p.c.

Rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego i kasacyjnego wydano na podstawie art. 108 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. w zw. z art.98 § 1 i 3 k.p.c. Wynagrodzenie pełnomocnika powoda ustalono na mocy § 18 ust. 2 pkt 3 w zw. z § 13 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (t.j. Dz.U. Nr 163 poz. 1348 ze zm.) oraz na mocy §10 ust. 1 pkt 2 w zw. z § 10 ust. 4 pkt 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz.U. z 2015r. poz. 1804 ze zm.).