Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 05 grudnia 2023 r.

Sąd Rejonowy Poznań – Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu V Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: sędzia Lidia Mierzyńska

Protokolant: Magdalena Waligóra

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 17 listopada 2023 r. w P.

sprawy z powództwa

J. K.

przeciwko

J. H.

o zapłatę

1.  zasądza od pozwanej na rzecz powódki kwotę 26.250 zł (dwadzieścia sześć tysięcy dwieście pięćdziesiąt złotych) z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 24 marca 2020 r. do dnia zapłaty,

2.  w pozostałym zakresie postępowanie umarza,

3.  koszty postępowania rozdziela stosunkowo i, obciążając nimi pozwaną w 95%, zasądza od pozwanej na rzecz powódki kwotę 4.822,80 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia uprawomocnienia się wyroku do dnia zapłaty.

sędzia Lidia Mierzyńska

UZASADNIENIE

Pozwem wniesionym w dniu 09 czerwca 2020 r. powódka J. K. wniosła o zasądzenie od pozwanej J. H. kwoty 27.500 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 24 marca 2020 r. do dnia zapłaty, a także o zasądzenie od pozwanej zwrotu kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

W uzasadnieniu powódka wskazała, że w dniu (...) r. zmarła C. S.- matka powódki i babka ojczysta pozwanej. C. S. zmarła jako wdowa, nie pozostawiając testamentu. Spadek po zmarłej nabyły w drodze dziedziczenia ustawowego jej dzieci - powódka oraz jej brat, J. S. (1), ojciec pozwanej. W chwili śmierci C. S. nie posiadała żadnego majątku. W 2002 r., 13 lat przed śmiercią, spadkodawczyni darowała swej wnuczce, tj. córce powódki K. K. (1) nieruchomość położoną w D. W.. Natomiast w 2009 r., tj. 6 lat przed śmiercią, darowała pozwanej prawo własności lokalu mieszkalnego położnego w K. 4c wraz z przynależnym do niego udziałem w prawie własności gruntu oraz częściach wspólnych budynku. Pozwana dokonała jego sprzedaży w 2016 r. za kwotę 110.000 zł.

W odpowiedzi na pozew z dnia 25 lutego 2022 r. pozwana wniosła o oddalenie powództwa w całości oraz zasądzenie od powódki kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Pozwana przyznała fakt otrzymania darowizn wskazanych w uzasadnieniu pozwu. Przyznała również, że nieruchomości te sprzedała za łączną kwotę 110.000 zł. Podniosła jednak, że wartość nieruchomości położonej w D. W. wynosi 150.000 zł. Pozwana dodatkowo zarzuciła, że C. S. dokonała na rzecz córki powódki, przed upływem 10 lat od otwarcia spadku, szeregu darowizn ruchomości o łącznej wartości blisko 55.000 zł. Dokonała też darowizn o łącznej wartości co najmniej 100.000 zł na rzecz samej powódki. Pozwana podkreśliła też, że w chwili śmierci C. S. posiadała majątek ruchomy w postaci mebli i obrazów, a być może była także właścicielem jeszcze jednej nieruchomości. W ocenie pozwanej, żądanie przez powódkę zachowku w sytuacji, w której jedynie z uwagi na upływ czasu nieruchomość darowana córce powódki, o dużo wyższej wartości, nie zalicza się już do schedy spadkowej, stanowi nadużycie prawa podmiotowego.

Pismem z dnia 12 września 2022 r. (k. 115) pozwana sprecyzowała, że darowane jej nieruchomości sprzedała za kwotę 105.000 zł, jednakże przed sprzedażą poniosła nakłady na gruntowny remont lokalu mieszkalnego w kwocie 10.000 zł.

Na rozprawie w dniu 02 grudnia 2022 r. (k. 129) powódka cofnęła częściowo pozew, ograniczając żądanie do kwoty 26.250 zł.

Pismem z dnia 15 grudnia 2022 r. (k. 136) powódka wskazała, że jej córka sprzedała nieruchomość darowaną przez C. S. już w 2005 r., zaś kwotę uzyskaną ze sprzedaży podzieliła równo, zgodnie z wolą C. S., na czworo jej wnucząt - w tym na pozwaną.

Sąd ustalił następujący stan faktyczny:

C. S. miała dwoje dzieci: powódkę J. K. oraz J. S. (1).

Pozwana J. H. jest córką J. S. (1).

K. K. (2) jest córką powódki.

okoliczność bezsporna

W (...) córka powódki - K. K. (2) - otrzymała od C. S. w ramach prezentu ślubnego darowiznę w postaci wymagającej renowacji szafy z lat 40-tych oraz szafki nocnej.

dowód: zeznania powódki - k. 133 [00:05:27 - 00:39:17] oraz k. 196 [01:26:40- 01:38:27], zeznania świadka K. K. (1) - k. 196 [00:56:16 - 01:25:42]

Aktem notarialnym z dnia 07 lutego 2002 r. C. C. dokonała na rzecz K. K. (2) darowizny nieruchomości położonej w D. W., składającej się z niezabudowanej działki nr (...) o powierzchni 3.900 m ², dla której Sąd Rejonowy w Świebodzinie prowadzi księgę wieczystą KW nr (...). Nieruchomość ta stanowiła działkę rolną. K. K. (2) ustanowiła na rzecz C. S. bezpłatne prawo użytkowania tej nieruchomości na okres 15 lat (§ 4). Wartość rynkową darowizny strony umowy określiły na 15.600 zł (§ 5).

W dniu 14 kwietnia 2005 r. K. K. (2) sprzedała tę nieruchomość za cenę 8.000 zł.

dowód: umowa przyrzeczona kupna-sprzedaży - k. 143, umowa darowizny - k. 21- 23, umowa sprzedaży - k. 144-146, KW nieruchomości (...) - k. 147-149

Aktem notarialnym z dnia 21 kwietnia 2009 r. C. S. dokonała na rzecz pozwanej J. S. (2) darowizny:

- lokalu mieszkalnego położnego w K. w budynku wielomieszkaniowym na Osiedlu (...), dla którego Sąd Rejonowy w Świebodzinie prowadzi księgę wieczystą KW nr (...), z własnością którego związany jest udział 15/990 części w prawie własności działki gruntu oznaczonej nr (...) o pow. 2.4164 ha i taki sam udział we wspólnych częściach budynku ( KW nr (...)),

- niezabudowanej nieruchomości składającej się z działki gruntu oznaczonej nr 758 o powierzchni 0.0605 ha położonej w K., objętej księgą wieczystą KW nr (...),

- udział 1/39 części niezabudowanej nieruchomości składającej się z działki gruntu oznaczonej nr (...) o powierzchni 0.1244 ha położnej w K., objętej księgą wieczystą KW nr (...).

Pozwana ustanowiła na polecenie i na rzecz C. S. dożywotnią i bezpłatną służebność osobistą mieszkania, polegającą na korzystaniu przez nią z całego lokalu mieszkalnego (§ 4). Wartość rynkową darowizny strony określiły na kwotę 100.000 zł (§ 6).

okoliczność bezsporna, a nadto dowód: umowa darowizny - k. 16-18, księga wieczysta KW nr (...) - k. 24-30, księga wieczysta nr KW nr (...)- k. 31-36, księga wieczysta nr KW (...) - k. 37-42

C. S. mieszkała w lokalu położonym w K. od początku lat 80-tych do około 2010 r. Następnie zamieszkała z powódką, zaś do K. jeździła już wyłącznie sporadycznie, w okresie wakacyjnym. Do swej śmierci C. S. ponosiła koszty utrzymania tego lokalu. W dacie dokonania darowizny na rzecz pozwanej lokal nadawał się do zamieszkania. Podłoga wyłożona była wykładziną - linoleum, w łazience nie było płytek.

W latach 2008-2010 w lokalu wymieniono drzwi wejściowe oraz cztery grzejniki.

Wymianę grzejników sfinansował J. S. (1).

Wymianę drzwi wejściowych sfinansowała C. S..

dowód: zeznania powódki - k. 133 [00:05:27 - 00:39:17] oraz k. 196 [01:26:40- 01:38:27], zeznania pozwanej - k. 133 [00:41:33-00:48:48] oraz k. 196 [01:38:27 - 02:04:54], zeznania świadka J. S. (1) - k. 196 [00:05:52 - 00:54:12]

C. S. zmarła w dniu (...) r. Nie pozostawiła majątku o istotnej wartości. W lokalu mieszkalnym w K. pozostały jej rzeczy osobiste, zużyte meble z lat 70-tych.

Spadek po C. S., na podstawie ustawy nabyło dwoje jej dzieci: J. K. oraz J. S. (1) – każde z nich po ½ części.

Nikt nie został wydziedziczony, nie zrzekła się dziedziczenia, ani nie odrzucił spadku.

Spadkodawczyni nie pozostawiła testamentu, nie dokonała zapisu zapisu.

W skład spadku nie wchodziły długi.

dowód: zeznania powódki - k. 133 [00:05:27 - 00:39:17] oraz k. 196 [01:26:40- 01:38:27], zeznania pozwanej - k. 133 [00:41:33-00:48:48] oraz k. 196 [01:38:27 - 02:04:54], zeznania świadka J. S. (1) - k. 196 [00:05:52 - 00:54:12], zeznania świadka K. K. (1) - k. 196 [00:56:16 - 01:25:42], postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku - k. 12

Pismem z dnia 31 lipca 2015 r. powódka wezwała pozwaną do zapłaty kwoty 27.500 zł tytułem zachowku. Pozwana odebrała wezwanie w dniu 07 sierpnia 2015 r.

dowód: pismo wraz z dowodem nadania - k. 18-19, pismo k. 150.

Pismem z dnia 17 sierpnia 2015 r. pozwana odmówiła powódce zapłaty zachowku.

dowód: pismo - k. 20, pismo - k. 151, pismo k. 207

Aktem notarialnym z dnia 24 maja 2016 r. pozwana sprzedała nieruchomości w K., opisane w księgach wieczystych KW nr (...) oraz KW (...), za cenę łącznie 105.000 zł.

dowód: umowa sprzedaży - k. 117-126

Pismem z dnia 20 lutego 2020 r. powódka ponowiła wezwanie do zapłaty zachowku. Pozwana odebrała wezwanie w dniu 09 marca 2020 r.

dowód: pismo wraz z dowodem nadania - k. 13- 15A

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił na podstawie powołanych dokumentów oraz ich kserokopii świadczących o istnieniu dokumentów źródłowych o tej samej treści. Ich autentyczność nie została zakwestionowana przez żadną ze stron, a i Sąd nie znalazł podstaw, by czynić to z urzędu.

Odnosząc się do zeznań świadków, tj. K. K. (2) - córki powódki i J. S. (1)- ojca pozwanej oraz stron, Sąd miał na uwadze, iż między członkami najbliższej rodziny niewątpliwie istnieje więź emocjonalna mogąca mieć wpływ na treść składanych oświadczeń; jednocześnie - niewątpliwie istnieje zauważalny konflikt pomiędzy rodziną powódki a rodziną pozwanej. Z kolei zeznania stron stanowią w istocie wyłącznie twierdzenia osoby bezpośrednio zainteresowanej wygraniem procesu sądowego. Każe to dokonać ich oceny ze szczególną ostrożnością. Tym samym relacje te, jeżeli dotyczą okoliczności zakwestionowanych przez stronę przeciwną i są gołosłowne (tj. nie mają poparcia w pozostałym, obiektywnym materiale dowodowym, np. w postaci dokumentów, materiału fotograficznego, potwierdzeń przelewów, rachunków), nie mogą stanowić miarodajnej podstawy dokonywanych w sprawie ustaleń faktycznych. W konsekwencji Sąd dał wiarę zeznaniom świadków oraz stron jedynie w takim zakresie, w jakim były one wzajemnie spójne, logiczne, a przede wszystkim - znalazły potwierdzenie w przedstawionym przez strony obiektywnym materiale dowodowym.

W tym kontekście należy zauważyć, że nie znalazły potwierdzenia tezy, jakoby C. S. dokonała na rzecz córki powódki darowizny mebli zabytkowych o wartości 35.900 zł, figury z brązu o wartości 9.500 zł, zegara ściennego o wartości 1.900 zł oraz kryształów o wartości 7.500 zł; jakoby utrzymywała K. K. (2) i finansowała jej studia w P.. Nie znalazła też wsparcia w obiektywnym materiale dowodowym teza, jakoby sama powódka otrzymała od C. S. szereg darowizn o łącznej wartości co najmniej 100.000 zł z przeznaczeniem na budowę domu powódki.

Pismo własne powódki z dnia 28 lipca 2023 r. (k. 197) Sąd zwrócił (k. 237) na podstawie art. 205 ³ § 5 k.p.c., albowiem pismo to zostało złożone bez zarządzenia. W konsekwencji pominięciu podlegały zawarte w nim wnioski (art. 235 ² § 1 pkt 5) k.p.c.).

Wnioski zawarte w piśmie pozwanej z dnia 03 sierpnia 2023 r. (k. 217) Sąd pominął (k. 237) na podstawie art. art. 235 ² § 1 pkt 2) i 5) k.p.c., albowiem poza sporem jest, iż suma ubezpieczenia nie wchodzi w skład masy spadkowej. Jednocześnie, fakt wypłaty świadczenia na rzecz uposażonej K. K. (2) pozostaje w ocenie Sądu bez znaczenia w kontekście naruszenia art. 5 k.c. - o czym szerzej w rozważaniach prawnych.

Wnioski zawarte w odpowiedzi na pozew (pkt. 3a i 3 b, k. 99-100) Sąd pominął (k. 237) na podstawie art. 235 ² § 1 pkt 2) k.p.c. Bezprzedmiotowa była wycena nieruchomości darowanej K. K. (1) w 2002 r., skoro na gruncie regulacji ustawowych nie podlegała one uwzględnieniu przy rozliczaniu należnego powódce zachowku.

Z tego samego powodu również wartość ruchomości pozostawała nieistotna dla rozstrzygnięcia sprawy, jako że pozwana nie wykazała, by - poza darowizną poczynioną jako prezent ślubny w 2001 r. - powódka bądź jej córka otrzymały od C. S. w ramach darowizny jakiekolwiek rzeczy ruchome podlegające uwzględnieniu na gruncie art. 993 kc oraz art. 994 § 1 kc. Dodatkowo, abstrahując od powyższego, biegły rzeczoznawca i tak nie byłby w stanie dokonać wyceny ruchomości objętych wnioskiem dowodowym (pkt 3.b) odpowiedzi na pozew – k. 100) bez możliwości ich obejrzenia, wyłącznie na podstawie lakonicznego opisu mebli, kwestionowanego w dodatku przez stronę powodową.

Wniosek zawarty w pkt 6) pisma powódki z 12.12.2022 r. (k. 137) Sąd pominął (k. 237) na podstawie art. 235 ² § 1 pkt 2) k.p.c., albowiem dotyczył on przedmiotu darowizny dokonanej na rzecz K. K. (1) w 2002 r., nie uwzględnianej w rozliczeniu należnego powódce zachowku.

Sąd zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 991 § 1 i 2 k.c. zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawiony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Podstawę ustalenia wartości zachowku stanowi wartość majątku spadkowego. Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do dalszych przepisów, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę (art. 993 k.c.).

Stosownie do art. 994 § 1 k.c. przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.

Zgodnie z art. 995 § 1 k.c. wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.

W myśl art. 1000 k.c. jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej od uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest zobowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.

Zgodnie z ugruntowanym w orzecznictwie stanowiskiem, jeżeli uprawniony do zachowku dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko spadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku, albo do jego uzupełnienia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13.02.2004 r. sygn. akt II CK 444/02 publ. L.). Takie roszczenia przysługują mu również wobec osoby obdarowanej, jeżeli w myśl powołanych wyżej przepisów darowizna dolicza się do spadku przy obliczaniu zachowku.

Na gruncie rozpoznawanej sprawy bezspornym było, że powódka – córka spadkodawczyni należy do kręgu osób uprawnionych do zachowku po C. S.. Zgromadzony w sprawie materiał dowodowy, w tym zeznania świadka J. S. (1), potwierdziły, że w dacie otwarcia spadku C. S. nie dysponowała majątkiem, poza rzeczami osobistymi i zużytymi meblami z lat 70-tych pozostawionymi w lokalu w K..

Prowadzony przez strony spór ogniskował się wokół zasadności zgłoszonego przez powódkę roszczenia na gruncie art. 5 kc oraz zakresu darowizn doliczanych do spadku przy obliczaniu zachowku. Pozwana zarzuciła bowiem, że w ciągu ostatnich 10 lat przed swą śmiercią C. S. dokonała szeregu darowizn ruchomości na rzecz córki powódki - K. K. (1), jak również wsparła samą powódkę kwotą 100.000 zł z przeznaczeniem na budowę domu. W ocenie pozwanej żądanie powódki stanowi nadużycie prawa podmiotowego, jako że kieruje ona żądanie zapłaty zachowku do swej bratanicy, wiedząc, że wyłącznie z uwagi na upływ czasu, jej córka – K. K. (1) chroniona już jest przed ewentualnymi roszczeniami ze strony pozostałych spadkobierców w związku z otrzymaną od C. S. w 2002 r. darowizną nieruchomości w D. W..

Zarzuty te nie zasługiwały na uwzględnienie.

Zgodnie z art. 5 k.c. nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. W doktrynie prawa cywilnego utrwalone są poglądy, że unormowanie art. 5 k.c. przełamuje zasadę, że wszystkie prawa podmiotowe korzystają z ochrony prawnej. W związku z tym art. 5 k.c. może być stosowany tylko jako szczególny wyjątek. Wykonywanie prawa podmiotowego ograniczone jest wskazanymi w art. 5 k.c. względami teleologicznymi (społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa) oraz aksjologicznymi (zasady współżycia społecznego). Dla zastosowania wskazanego przepisu nie wystarczy tylko niezgodność, ale konieczne jest wystąpienie sprzeczności, a więc danego sposobu wykonywania prawa nie da się zupełnie pogodzić z jego przeznaczeniem lub zasadami współżycia społecznego. Zasadniczą podstawę stwierdzenia wystąpienia nadużycia prawa stanowić powinna analiza zachowania uprawnionego.

Przenosząc te rozważania na grunt tej sprawy wskazać należy, że w ocenie Sądu wystąpienie przez powódkę o zapłatę zachowku nie stanowiło nadużycia prawa podmiotowego.

Instytucja zachowku ma korygować wolę spadkodawcy, chronić pozycję osób bliskich, gdy na to zasługują, a zachowanie spadkodawcy polegające na pozbawieniu uprawnionego prawa do zachowku w powszechnej ocenie byłoby sprzeczne z zasadami moralnymi. Orzecznictwo stoi na stanowisku, że z uwagi na charakter zachowku pozbawienie go na podstawie art. 5 k.c. musi sankcjonować wyłącznie rażące przypadki naruszenia tego prawa, a o nadużyciu prawa przez żądanie zapłaty zachowku mogą decydować jedynie okoliczności istniejące w płaszczyźnie „uprawniony – spadkobierca” (w realiach sprawy: „uprawniony - obdarowany”), które mogą zostać uwzględnione jedynie jako dodatkowe, potęgujące stan sprzeczności z kryteriami nadużycia prawa ( zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 2004 r., I CK 215/03, B. (...)/11/40; wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 9 kwietnia 2013 r., I ACa 1333/12, LEX nr 1313317; wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 25 lipca 2013 r., I ACa 141/12, LEX nr 1356561; wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 21 maja 2013 r., I ACa 101/13, LEX nr 1392043).

Oddalenie powództwa z uwagi na sprzeczność żądania zachowku z zasadami współżycia społecznego, bądź miarkowanie wysokości należności jest dopuszczalne jedynie w przypadkach absolutnie wyjątkowych, skoro ze swej istoty zachowek stanowi realizację obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych. Zauważa się, że przyczynami mogącymi prowadzić do pozbawienia uprawnionego do zachowku jego prawa na podstawie art. 5 k.c. może być ujawnienie się takich okoliczności, które mogłyby skutkować jego wydziedziczeniem. Ponadto skorzystanie przez sąd z możliwości odmowy uwzględnienia żądania z tytułu zachowku (w całości lub części) z uwagi na zasady współżycia społecznego może mieć miejsce, gdy odmienne rozstrzygnięcie prowadziłoby do powstania po stronie spadkobiercy obowiązanego do zapłaty zachowku wyjątkowych dolegliwości w sferze materialnej (por. A.Partyk, Pozbawienie spadkobiercy zachowku lub obniżenie jego wysokości na podstawie art. 5 k.c., Opublikowano: LEX/el. 2022)

Celem instytucji zachowku jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny wymienionych w art. 991 § 1 k.c. przez zapewnienie im - niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli - roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym, przy czym żaden z przepisów powyższego tytułu nie przewiduje możliwości obniżenia wierzytelności z tytułu zachowku. Prowadzi to do wniosku, że obniżenie należnego zachowku winno nastąpić zupełnie wyjątkowo, w sytuacji gdy uwzględnienie roszczenia w pełnej wysokości w sposób rażący godziłoby w poczucie sprawiedliwości (por. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 8 lipca 2021 r., I ACa 337/21, LEX nr 3240363). Jakkolwiek stosowanie art. 5 k.c. do instytucji zachowku nie jest ex lege wyłączone, jednak można to czynić tylko w sytuacjach skrajnie rażącego zachowania uprawnionego względem spadkodawcy, bądź tak drastycznej sytuacji zobowiązanego, iż wykonanie uprawnienia do zachowku naraziłoby go na skrajny niedostatek bądź wręcz niesprawiedliwość (por. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 27 marca 2013 r., I ACa 892/12, LEX nr 1353836).

W okolicznościach sprawy relacje istniejące pomiędzy powódką jako uprawnioną do zachowku, a pozwaną jako obowiązaną do jego zapłaty nie są tego rodzaju, aby uznać, iż dochodzenie tego roszczenia ma charakter rażąco niesprawiedliwy. Podnoszona przez pozwaną okoliczność, że córka powódki również otrzymała od C. S. darowiznę w postaci nieruchomości w D. W., której z uwagi na datę jej dokonania, nie można doliczyć do spadku (art. 994 § 1 kc), nie może rzutować na uprawnienia samej powódki do otrzymania należnego jej zachowku. Wszak darowizna z dnia 07 lutego 2002 r. zasiliła majątek obdarowanej – K. K. (1), a nie powódki. Bez względu na łączące je więzy pokrewieństwa stanowią one odrębne podmioty prawa. Stąd nie sposób uznać w ślad za pozwaną, że darowizna poczyniona na rzecz jednej z nich miałaby na gruncie obowiązujących przepisów prawa, w tym art. 5 kc, pozbawiać drugą należnego jej prawa do świadczeń z tytułu zachowku. Jako że pozwana nie naprowadziła żadnych innych okoliczności uzasadniających zastosowanie art. 5 k.c., w szczególności dotyczących zachowań powódki rażąco sprzecznych z zasadami współżycia społecznego, bądź szczególnie trudnej sytuacji życiowej i materialnej pozwanej z kontekście zgłoszonych przez powódkę roszczeń, Sąd nie uwzględnił zarzutu naruszenia prawa podmiotowego.

Odnośnie pozostałych darowizn, jakie C. S., zgodnie z twierdzeniami pozwanej, mała dokonać na rzecz powódki i K. K. (1) w ciągu ostatnich 10 lat poprzedzających otwarcie spadku, w postaci rzeczy ruchomych oraz środków pieniężnych, to nie zostały one przez pozwaną wykazane, a to na niej w tym zakresie spoczywał ciężar dowodowy.

Obliczanie zachowku polega na tym, że ułamek stanowiący podstawę do obliczenia zachowku mnoży się przez tak zwany substrat zachowku, którego obliczenie wymaga po pierwsze ustalenia czystej wartości spadku, po drugie zaś doliczenia określonych darowizn. Przyjmuje się, że podstawą ustalania substratu zachowku jest czysty stan spadku, to znaczy aktywa pomniejszone o pasywa spadku.

Czysta wartość spadku stanowi różnicę pomiędzy stanem czynnym spadku, czyli wartością wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku i cen z chwili orzekania o zachowku ( zob. uchwała składu siedmiu sędziów SN – zasada prawna – z dnia 26 marca 1985 r. III CZP 75/84), a stanem biernym spadku, czyli sumą długów spadkowych, z pominięciem jednak długów wynikających z zapisów i poleceń.

Wartość stanu czynnego spadku ustala się przez zestawienie wszystkich należących do spadku praw według ich stanu i cen z chwili otwarcia spadku. Przemawia za tym okoliczność, że spadek przechodzi na spadkobierców z chwilą jego otwarcia i z tą chwilą spadkobiercy stają się właścicielami majątku spadkowego.

W przedmiotowej sprawie majątek C. S. w chwili otwarcia spadku posiadał znikomą wartość i ograniczał się do wyeksploatowanych mebli oraz rzeczy osobistych. Powódka w drodze dziedziczenia ustawowego nie otrzymała zatem spadku pokrywającego wartość należnego jej zachowku, nie miała również możliwości dochodzenia roszczenia z tego tytułu od J. S. (1), drugiego ze współspadkobierców po C. S. (art. 991 § 2 k.c.).

W myśl art. 993 k.c. przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku nie wymienione w art. 994 k.c. darowizny.

W ustalonym w niniejszej sprawie stanie faktycznym doliczeniu podlegała w myśl powołanych wyżej przepisów wyłącznie darowizna dokonana przez C. S. w dniu 21 kwietnia 2009 r. na rzecz jej wnuczki – pozwanej J. H.. Umowa ta została bowiem zawarta 6 lat przed śmiercią spadkodawczyni (art. 993 kc w zw. z art. 994 § 1 kc).

Przedmiotem tej darowizny były nieruchomości – lokal mieszkalny w K. wraz z udziałami w nieruchomościach gruntowych i częściach wspólnych budynku – opisane szczegółowo w akcie notarialnym z dnia 21 kwietnia 2009 r. (k. 16-17).

Z uwagi na datę dokonania przez C. S. darowizny na rzecz drugiej wnuczki – K. K. (1) brak było na gruncie art. 994 § 1 kc podstaw prawnych do zaliczenia jej do spadku przy ustalaniu zachowku.

K. K. (1) nie jest bowiem spadkobiercą ustawowym C. S., a darowizna na jej rzecz została dokonana w dniu 07 lutego 2002 r. (k. 21-23), a więc 13 lat przed otwarciem spadku.

W świetle zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego Sąd nie miał możliwości przy ustalaniu substratu zachowku uwzględnienia ruchomości, którymi spadkodawczyni, zgodnie z zarzutami spadkodawczyni, miała rozporządzić przed śmiercią. Część z nich została bowiem darowana jeszcze w 2001 r. (szafa i szafka nocna stanowiąca prezent ślubny dla K. K. (1) i jej męża w 2001 r.), natomiast w przypadku pozostałych ruchomości lub środków pieniężnych pozwana nie zdołała wykazać, by w istocie stanowiły one majątek C. S. oraz by zostały one przez nią rozdysponowane przed otwarciem spadku i to w drodze darowizny na rzecz powódki bądź jej córki – K. K. (1).

Podobnie, gołosłowne pozostały twierdzenia, jakoby to pozwana za kwotę 10.000 zł sfinansowała remont lokalu mieszkalnego położonego w K.. Z materiału dowodowego nie wynika również, by od czasu darowizny z dnia 21 kwietnia 2009 r. standard wykończenia tego lokalu został podniesiony w takim stopniu, by wpływało to na jego wartość rynkową. Żadne wnioski dowodowe na tę okoliczność nie zostały naprowadzone w niniejszym postepowaniu.

Z kolei suma ubezpieczenia przypadająca uprawnionemu z tytułu umowy ubezpieczenia na życie nie należy do spadku po ubezpieczonym (por. I ACa 113/14, wyrok SA w Warszawie z dnia 10 lipca 2014 r.).

Substrat zachowku, tj. czynna wartość spadku, wynosiła zatem 105.000 zł. Za taką bowiem kwotę pozwana wyzbyła się ze swego majątku przedmiotu otrzymanej od C. S. darowizny. Jest to zatem kwota wzbogacenia w rozumieniu art. 1000 § 1 in fine k.c.

Ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego nie wynika natomiast, by majątek spadkowy obciążały jakiekolwiek długi spadkowe, o które wartość stanu czynnego spadku mogłaby zostać umniejszona.

W wyniku dziedziczenia ustawowego powódka uzyskała udział w spadku w wysokości ½ części. Zgodnie z powołanymi przepisami należny jej zachowek wynosił zatem połowę wartości należnego jej udziału w spadku, tj. 26.250 zł (105.000 zł/4).

Mając powyższe na uwadze, Sąd na podstawie powołanych przepisów orzekł jak w pkt. 1 wyroku.

O odsetkach ustawowych Sąd orzekł na podstawie art. 481 § 1 i 2 k.c. oraz art. 455 kc. Zgodnie z prezentowanym w orzecznictwie stanowiskiem, że „roszczenie o zachowek ma charakter bezterminowy, w konsekwencji roszczenie to staje się wymagalne z chwilą doręczenia pozwu w sprawie, a nie dopiero z chwilą wydania wyroku w sprawie o zachowek” (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24.02.2016 r. sygn. akt I CSK 67/15, publ. www.sn.pl). W realiach sprawy powódka wezwała pozwaną do zapłaty należności dochodzonych pozwem jeszcze przed wytoczeniem powództwa. Pozwana odebrała to pismo w dniu 09 marca 2020 r., zatem 14-dniowy termin upłynął z dniem 23 marca 2020 r., a od 24 marca 2020 r. pozwana pozostawała w opóźnieniu z zapłatą świadczenia.

W pkt. 2 Sąd umorzył postępowanie w zakresie, w jakim powódka cofnęła pozew.

O kosztach postępowania Sąd orzekł w punkcie 3. wyroku na podstawie art. 100 k.p.c. i obciążył co do zasady: powódkę w 5%, jako stronę przegrywającą sprawę w takiej właśnie części, a pozwaną w 95 %. Zgodnie bowiem z art. 100 k.p.c. w razie częściowego tylko uwzględnienia żądań koszty będą wzajemnie zniesione lub stosunkowo rozdzielone. Sąd może jednak włożyć na jedną ze stron obowiązek zwrotu wszystkich kosztów, jeżeli jej przeciwnik uległ tylko co do nieznacznej części swego żądania.

Na poniesione przez strony koszty procesu składały się: wynagrodzenia pełnomocników procesowych w kwotach po 3.600 zł oraz opłaty od pełnomocnictw w kwocie 34 zł, a także opłata od pozwu - 1.375 zł oraz opłata od zażalenia - 275 zł. Powódka poniosła koszty w łącznej kwocie 5.267 zł, zaś pozwana - w kwocie 3.617 zł. Razem stanowi to kwotę 8.884 zł. Pozwana winna była ponieść koszty procesu w kwocie 8.439,80 zł (8.884 zł x 95%), a poniosła je w kwocie 3.617 zł. Różnicę (8.439,80 zł – 3.617 zł = 4.822,80 zł) należało więc zasądzić na rzecz powódki, jako strony, która wygrała proces w 95%.

sędzia Lidia Mierzyńska