Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

POSTANOWIENIE

Dnia 5 lutego 2025

Sąd Okręgowy w Poznaniu Wydział II Cywilny Odwoławczy

w składzie:

Przewodniczący: sędzia Anna Kulczewska-Garcia

po rozpoznaniu w dniu 5 lutego 2025 r. w Poznaniu

na posiedzeniu niejawnym

sprawy z J. S.

przy udziale E. H., T. H. (1), A. W. (1) , W. R.

o stwierdzenie nabycia spadku

na skutek apelacji wnioskodawcy i uczestników E. H., T. H. (1), A. W. (1)

na postanowienie Sadu Rejonowego w Szamotułach z dnia 2 sierpnia 2023r.

sygn.akt I Ns 208/23

postanawia:

1.  oddalić apelację,

2.  kosztami postępowania odwoławczego obciążyć wnioskodawcę i uczestników w zakresie

przez nich poniesionym.

sędzia AnnaiKulczewska – Garcia

UZASADNIENIE

Wnioskodawca J. S. domagał się stwierdzenia nabycia spadku po zmarłej M. S. (1) na podstawie testamentu. Uczestnicy postępowania E. H., T. H. (1), A. W. (1) przychylili się do wniosku. W. R., który jest wnioskodawcą w sprawie o zasiedzenie nieruchomości toczącej się z udziałem M. S. (1) wniósł o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie ustawy. Do sprawy niniejszej dołączono celem wspólnego rozpoznania sprawę o stwierdzenie nabycia spadku po M. S. (1) z wniosku W. R. o sygn. I Ns 552/23.

Postanowieniem z dnia 2 sierpnia 2023 r. Sąd Rejonowy w Szamotułach w pkt 1 stwierdził, że spadek po M. S. (1), córce (...), zmarłej dnia 4.08.2022r. w S., ostatnio stale zamieszkałej w S., na podstawie ustawy z dobrodziejstwem inwentarza dziedziczą:

- jej syn T. H. (1), syn P. i M. – w 1/3 części;

- jej córka E. H., córka P. i M. – w 1/3 części;

- jej syn J. S., syn W. i M. – w 1/3 części;

W pkt 2 w pozostałym zakresie wniosek oddalił. W pkt 3 kosztami postępowania obciążył wnioskodawcę i uczestników w zakresie dotąd poniesionym.

Powyższe postanowienie Sąd Rejonowy oparł o następujący stan faktyczny:

M. S. (1) zmarła w dniu 4.08.2022r., przed śmiercią stale zamieszkiwała w S. i tam zmarła. W chwili śmierci nie pozostawała w związku małżeńskim. Posiadała trójkę dzieci: synów T. H. (1) i J. S. oraz córkę E. H.. Uczestnik A. W. (1) jest synem E. H. i wnukiem M. S. (1). M. S. (1) od szeregu lat zmagała się z chorobą nowotworową, już od co najmniej roku przed śmiercią była osobą leżącą. W dniu 31.07.2022 roku w miejscu zamieszkania M. S. (1) w S. oświadczyła ona swoją ostatnią wolę w formie ustnej w obecności świadków: E. H., T. H. (1) i A. W. (1), którzy następne w dniu 31.07.2022r. dokonali spisania potwierdzenia testamentu. Zgodne z wolą M. S. (1) dokonała ona podziału swojego majątku pomiędzy: wnuka A. W. (1) oraz synów J. S. i T. H. (1). Żaden ze spadkobierców ustawowych i testamentowych nie składał oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, nie zrzekał się dziedziczenia ani nie został uznany za niegodnego dziedziczenia. W sprawie o sygn. I Ns 552/23 w dniu 2.08.2023 r. przed rozprawą w sprawie niniejszej Sąd dokonał otwarcia i ogłoszenia testamentu M. S. (1).

Sąd Rejonowy ustalił powyższy stan faktyczny na podstawie odpisu aktu zgonu k. 7, odpis aktu małżeństwa k. 8, odpis aktu urodzenia k. 9-12, testamentu złożonego do akt sprawy o sygn. I Ns 552/23 k. 2-3 oraz k. 13-14 akt niniejszych, zapewnienia spadkowego i zeznań wnioskodawcy J. H. k. 54-55, zapewnienia spadkowego i zeznań uczestniczki E. H. k. 55, zapewnienia spadkowego i zeznań uczestnikaT. H. (1) k. 55, zapewnienia spadkowego i zeznań uczestnika A. W. (2) k. 55.

Ponadto stan zdrowia M. S. (1) znany jest stronom postępowania oraz Sądowi osobiście ze sprawy o zasiedzenie toczącej się pomiędzy stronami (obecnie zawieszonej) od 2021 roku i jest on bezsporny.

Na podstawie tak ustalonego stanu faktycznego Sąd Rejonowy zważył co następuje:

Sąd Rejonowy wskazał, iż stosownie do treści art. 922 § 1 k.c. prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób. Dziedziczenie może nastąpić na podstawie ustawy (art. 931 i następne k.c.) lub na podstawie testamentu (art. 941 i następne k.c.). Ustawodawca jako prymat przy orzekaniu o stwierdzenia nabycia spadku uznał dziedziczenie testamentowe dając wyraz pełnej aprobaty dla rozrządzeń spadkowych. Oznacza to, że dziedziczenie testamentowe wyprzedzać winno dziedziczenie ustawowe. W treści art. 926 § 1 i 2 kc (Dz.U. z 1964 r., nr 16, poz. 93 ze zm.), wskazano że powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. Rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można natomiast jedynie przez testament (art. 941 kc).

Z ustalonego stanu faktycznego wynika, że spadkodawczyni M. S. (1) oświadczyła swoją wolę w formie ustnej, niemniej testament ten nie mógł stanowić podstawy orzekania w sprawie niniejszej i został uznany przez Sąd Rejonowy za nieważny.

Sąd Rejonowy powołał, że zgodnie z treścią art. 952 § 1 i 2 kc, jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. Z kolei w myśl art. 957 § 1 – 2 kc, nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia. Jeżeli świadkiem była jedna z osób wymienionych w paragrafie poprzedzającym, nieważne jest tylko postanowienie, które przysparza korzyści tej osobie, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego lub drugiego stopnia albo osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia. Jednakże gdy z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez nieważnego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści, nieważny jest cały testament. Treść art. 958 kc jest jednoznaczna i wskazuje, że testament sporządzony z naruszeniem przepisów rozdziału niniejszego jest nieważny.

W postulowanym w niniejszej sprawie testamencie z dnia 31.07.2022 r. spisanym w tej samej dacie, M. S. (1) powołała do spadku wnuka A. W. (1) oraz synów J. S. i Tomasza Hayn. Jednocześnie świadkami tej czynności byli J. S. i T. H. (1) oraz E. H., która jest matką A. W. (1). Mając na względzie trzy powołane wyżej normy, nie może ulegać wątpliwości, że testament ten jest nieważny (art. 958 kc), bowiem świadkami tego testamentu były osoby, dla których w testamencie została przewidziana korzyść - J. S. i T. H. (1) oraz krewna pierwszego stopnia –E. H., która jest matką A. W. (1) (art. 957 § 1 kc). Nieważność testamentu jest w tej sytuacji bezwzględna i uniemożliwia stwierdzenie nabycia spadku na jego podstawie, niezależnie od postulowanych w toku sprawy okoliczności dotyczącej braku inwentaryzacji budynku.

W tej sytuacji, zastosowanie znajdzie art. 926 § 2 k.c., który stanowi, że dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. Zgodnie z art.931 § 1 k.c. w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych.

M. S. (1) w chwili śmierci nie była zamężna, posiadała trójkę dzieci: E. H., T. H. (1) i J. S.. Żadne z jej dzieci nie składało oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku po matce, nie zostało uznane za niegodnego dziedziczenia ani nie zrzekło się dziedziczenia.

W tej sytuacji osobami, które dziedziczą z ustawy po zmarłej M. S. (1) są: córka E. H., syn T. H. (1) i syn J. S. – każde z nich w częściach równych po 1/3 części spadku. Dziedziczenie nastąpiło z dobrodziejstwem inwentarza stosownie do treści art. 1015 § 2 kc, albowiem żadne ze spadkobierców nie składało oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku.

O kosztach postępowania Sąd Rejonowy orzekł na podstawie art. 520 § 1 k.p.c., który wskazuje, że każdy uczestnik ponosi koszty związane ze swym udziałem w sprawie.

Apelację od powyższego postanowienia wnieśli wnioskodawca oraz uczestnicy A. W. (1) , E. H. i T. H. (1).

Zaskarżyli postanowienie w całości wnosząc o jego zmianę i stwierdzenie nabycia spadku na podstawie testamentu ustnego . Wskazali, iż nie mieli świadomości co do wymogów spisywana ostatniej woli spadkodawczyni i byli w przekonaniu, iż spisanie testamentu ustnego dokonane zostało w sposób prawidłowy, dlatego pominęli w treści protokołu pozostałych świadków testamentu ustnego tj. braci zmarłej D. S., M. S. (2) i E. J.. Osoby te także były świadkami ustnego testamentu. Apelujący powołali nowe fakty zgodnie, z którymi w dniu 22 lipca 2022r spadkodawczyni złożył testament ustny w obecności E. J. M. S. (3) i D. S. podczas pobytu w szpitalu . E. J. spisała ostatnią wolę zmarłej siostry i jest w posiadaniu tego dokumentu. Z uwagi na brak kontaktu i konflikt miedzy rodzeństwem zmarłej domument ten jest w posiadaniu E. J.. Wnieśli o ponowne przesłuchanie wnioskodawcy i uczestników oraz świadków E. J., M. S. (3) i D. S..

Sąd Okręgowy zważył co następuje :

Apelacja podlegała oddaleniu.

SO w całości podziela ustalenia i rozważania prawne Sądu Rejonowego i na podstawie art. 382 k.p.c. w zw. z art. 13 §2 k.p.c. przyjmuje je za własne. Ustalenia te wymagały jedynie sprostowania o tyle, że w dniu 31.07.2022 roku w miejscu zamieszkania M. S. (1) oświadczyła ostatnią wolę w formie ustnej w obecności świadków: E. H., T. H. (1) i J. S., a nie jak wskazał Sąd, w obecności A. W. (1) co wynika z pisma z dnia 31 lipca 2022r. k 13 akt . Powyższe ustalenie uznać należało jednak jako oczywistą omyłkę ,bowiem w dalszej części uzasadnienia Sąd Rejonowy ocenił prawidłowo ustalony stan faktyczny, co wynika z rozważań zawartych na stronie 2 uzasadnienia.

Ustalenia faktyczne Sądu Rejonowego nie były podważane przez apelujących w rezultacie Sąd Okręgowy nie znalazł podstaw do ich kwestionowania. Ponadto ustalenia te znajdowały oparcie w materiale dowodowym sprawy przede wszystkim w dołączonym do wniosku dokumencie obejmującym oświadczenie ostatniej woli spadkodawczyni oraz zgodnych zeznaniach wnioskodawcy i uczestników postępowania.

Zgłoszone w apelacji wnioski dowodowe podlegały oddaleniu jako spóźnione na podstawie art. 381 kpc, nadto w ocenie Sądu Okręgowego wniosek o przesłuchanie świadków na okoliczność sporządzenia testamentu ustnego był niedopuszczalny w świetle art. 952§3 kc. Brak było także podstaw do uzupełniającego przesłuchiwania wnioskodawcy i uczestników postępowania.

Podkreślić należy, iż fakty dotyczycące kręgu spadkobierców, istnienia testamentu spadkodawczyni, jak również okoliczności wyrażenia ostatniej woli M. S. (1) zostały przez Sąd Rejonowy ustalone na podstawie zapewnienia spadkowego złożonego przez wnioskodawcę i wszystkich uczestników postępowania w trybie art. 671 kpc oraz zgodnych zeznań przez nich złożonych w trybie art. 304 kpc w zw z art. 13 §2 kpc. Wszyscy oni wskazali, iż spadkodawczyni oświadczyła swoją ostatnią wolę w obecności wnioskodawcy, jego siostry E. H. i brataT. H. (1), a wola zmarłej została spisana na kartce, którą wspólnie podpisali. Dokument ten ( karta 13 akt ) złożony w biurze podawczym Sądu Rejonowego był przedmiotem postępowania Sądu Rejonowego prowadzonego na podstawie 649§1 kpc i na jego podstawie w dniu 2 sierpnia 2023r Sąd dokonał otwarcia i ogłoszenia testamentu ( karta 5 akt sprawy I Ns 555/23). Do dnia orzekania Sąd Okręgowy nie uzyskał żadnej wiedzy aby do Sądu Rejonowego wpłynął inny dokument obejmujący oświadczenie co do ostatniej woli spadkodawczyni i aby Sąd dokonał otwarcia i ogłoszenia takiego testamentu. Wnioskodawca J. S. składając wniosek o stwierdzenie nabycia spadku wnosił o stwierdzenie nabycia na podstawie ustnego testamentu spadkodawczyni, którego treść została spisana w dokumencie z dnia 31 lipca 2022r. Dokument ten został załączony do wniosku. Z jego treści w sposób jednoznaczny wynika, iż spadkodawczyni wyraziła swoją ostatnią wolę w dniu 31 lipca 2022r. przy łącznej obecności trzech świadków J. S., T. H. (1), E. H. przy czym wszystkie te osoby lub ich krewny( dotyczy to uczestnika A. W. (1)) uzyskały przysporzenie w testamencie. Trafnie Sąd Rejonowy ocenił, że taki testament z punktu widzenia uregulowania art. 957 kc jest nieważny. W świetle zebranego w sprawie materiału dowodowego brak podstaw do uznania, iż okoliczności wyrażenia ostatniej woli testatorki były inne niż zawarte w piśmie z dnia 31 lipca 2022r. oraz przedstawione w zgodnych zeznaniach wnioskodawcy i wszystkich przesłuchanych w sprawie uczestników. W konsekwencji brak było podstaw do uzupełniającego przesłuchania w tym zakresie wnioskodawcy i uczestników.

W apelacji skarżący wskazali, iż nie mieli świadomości uregulowań prawnych odnośnie ważności testamentu ustnego. Okoliczność ta pozostawała bez znaczenia dla rozstrzygnięcia. Wnioskodawca i uczestnicy w toku postepowania mieli obowiązek wskazywać jedynie fakty istotne dla rozstrzygnięcia, a więc dotyczące kręgu potencjalnych spadkobierców zmarłej, istnienia bądź nie istnienia testamentu oraz okoliczności sporządzenia testamentu w tym przypadku testamentu szczególnego bo ustnego. To do Sądu należała natomiast ocena prawna przedstawionych przez uczestników faktów i zastosowanie odpowiednich uregulowań prawnych.

Ponadto w apelacji skarżący wskazali, iż poza wskazanymi przez nich przed Sądem Rejonowym, świadkami testamentu ustnego były także inne osoby tj. bracia spadkodawczyni M. S. (3), D. S. i E. J.. W rezultacie wnieśli o przesłuchanie tych osób na etapie postępowania apelacyjnego. Sąd Okręgowy wniosek o przesłuchanie świadków oddalił jako spóźniony i niedopuszczalny. Przede wszystkim apelujący nie załączyli do apelacji żadnego nowego dokumentu obejmującego ostatnią wolę testatorki wyrażaną w testamencie ustnym. Twierdzenia zatem, że taki dokument istnieje uznać należało za gołosłowne. Ponadto apelujący nie powołali w jakich okolicznościach uzyskali wiedzę o nowych faktach skoro jak twierdzą pozostają w konflikcie z E. J. i mają z nią utrudniony kontakt, nadto dlaczego faktów tych nie mogli powołać przed Sądem Rejonowym. Tymczasem zgodnie z art. 381 kpc sąd apelacyjny może pominąć nowe fakty i dowody przedstawione w apelacji, jeżeli strona mogła je powołać już w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji.

Niezależnie od powyższego przeprowadzeniu dowodu z zeznań zawnioskowanych świadków sprzeciwiał się art. 952 k.c. Zgodnie z § 1 tego artykułu jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. W § 2 uregulowano, że treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. Z kolei w § 3 wskazano, że w wypadku gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwierdzona, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.

Z powyższego uregulowania wynika, iż testament ustny to testament szczególny. Oznacza to, że nie może być sporządzony przez spadkodawcę w dowolnych okolicznościach, a jedynie w takich, w których ustawodawca to dopuszcza, a które mają miano szczególnych. Ustawa w pierwszej kolejności uzależnia ważność testamentu ustnego od złożenia oświadczenia woli ustnie w obecności co najmniej trzech świadków. Z kolei obecność świadków oznacza, że co najmniej trzy osoby spełniające kryteria wskazane w treści art. 956 i 967 kc muszą być obecne przez cały czas testowania. Ustawa wskazuje dwa alternatywne sposoby stwierdzania treści testamentu ustnego. Po pierwsze, stanowi o spisaniu oświadczenia spadkodawcy przez jedną z osób uczestniczących w czynności testowania i pewnych dalszych wymogach formalnych z tym związanych (art. 952 § 2 kc) – sposób pozasądowy. Po drugie, mówi o możliwości przesłuchania świadków przed sądem (art. 952 § 3 kc) – sposób sądowy. Jeżeli w sprawie spisano oświadczenie spadkodawcy, wyklucza to możliwość stwierdzenia treści testamentu w drugi sposób. W tej mierze wyrażono w orzecznictwie trafny pogląd, według którego w razie sporządzenia prawidłowego, to jest zgodnego z wymaganiami podanymi w art. 952 § 2 k.c. , pisma, przesłuchiwanie świadków przewidziane w art. 952 § 3 k.c. jest nie tylko zbędne, ale i niedopuszczalne (post. SN z 8.4.1999 r., III CKN 190/98, Legalis). W niniejszej sprawie wnioskodawca dołączył do wniosku oświadczenie spadkodawcy spisane przez osoby uczestniczące w testowaniu w rezultacie niedopuszczalnym było ustalanie treści testamentu ustnego przez Sąd na podstawie zeznań świadków. Jednocześnie Sąd Rejonowy oraz Sąd Apelacyjny nie dysponował innym oświadczeniem woli testatorki spisanym na piśmie. Taki dokument do dnia orzekania nie został dołączony do akt sprawy.

Ponadto Sąd spadku nie może przesłuchać w charakterze świadka testamentu ustnego, osoby wskazanej po upływie sześciu miesięcy od otwarcia spadku. Za takim stanowiskiem przemawia treść art. 952 § 3 kc, w którym wyraźnie określony został termin wyznaczający granice czasowe przesłuchania, czy - biorąc pod uwagę stanowisko orzecznictwa - wskazania świadków testamentu ustnego. Poza tym, na co wielokrotnie wskazywał Sąd Najwyższy, autentyczność testamentów ustnych jest zagrożona w szczególny sposób. Stąd konieczność rygorystycznego wykładania przepisów normujących tę formę testamentu, a także obowiązek sądu spadku zachowania szczególnej staranności i ostrożności przy ustalaniu zarówno spełnienia przesłanek tej formy testamentu (art. 952 § 1 kc), jak i treści dokonanych rozrządzeń. Wskazać przy tym należy, iż zgodnie z art. 661 kpc sąd spadku, zawiadomiony o niespisaniu treści sporządzonego testamentu ustnego, ma rzeczywiście obowiązek przesłuchać wskazanych świadków testamentu i na podstawie ich zeznań ustalić treść dokonanych rozrządzeń (art. 662 kpc). Jednak wykładnia wskazanych przepisów nie może być dokonywana w oderwaniu od norm materialnoprawnych regulujących formę testamentu ustnego oraz sposób stwierdzenia jego treści. Z art. 952 § 2 i 3 kc wynika zaś jednoznacznie, że skuteczność testamentu ustnego zależy od zachowania ustawowych rygorów odnoszących się do sposobu stwierdzenia treści dokonanych rozrządzeń. Jak wyżej wskazano Sąd spadku nie może zatem przesłuchać świadka testamentu, jeżeli nie został on wskazany przed upływem 6 miesięcy od otwarcia spadku. Odnosi się to także do sytuacji, w której dopiero w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku ustalono osobę świadka testamentu ustnego. Ważnie sporządzony testament ustny pozostanie w opisanej sytuacji bezskuteczny z uwagi na nieustalenie jego treści w sposób przewidziany ustawą. Wynika to z treści art. 952 § 3 k.c. Sąd spadku nie może przesłuchać w charakterze świadka testamentu ustnego, osoby wskazanej po upływie sześciu miesięcy od otwarcia spadku (Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 13 maja 2003 r.V CKN 186/01.). W niniejszej sprawie świadkowie powołani w apelacji nie byli wskazani przez wnioskodawcę we wniosku o stwierdzenie nabycia spadku jak również przez całe postępowanie toczące się przed Sadem Rejonowym. Wniosek o przesłuchanie świadków został zgłoszony dopiero w apelacji po upływie 12 miesięcy od otwarcia spadku, a wiec ze znacznym przekroczeniem terminu, o którym mowa art. 952 §3 k.c. W rezultacie mając powyższe na uwadze jak również treść art. 381 k.p.c. Sąd Okręgowy oddalił zawnioskowane w apelacji wnioski dowodowe wydając w tym przedmiocie postanowienie .

W konsekwencji Sąd Okręgowy na podstawie art. 385 kpc w zw. art. 13 §2 k.p.c. oddalił apelację jako bezzasadną.

O kosztach postępowania apelacyjnego Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 520 §1 kpc.

sędzia Anna Kulczewska-Garcia