Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 26 czerwca 2024 r.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: sędzia Wiesława Stachowiak

Protokolant: Beata Tonak

po rozpoznaniu w dniu 26 czerwca 2024 r. w Poznaniu na posiedzeniu niejawnym

sprawy S. T.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych I Oddział w P.

o zwrot nienależnie pobranego świadczenia

na skutek apelacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych I Oddział w P.

od wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu

z dnia 25 stycznia 2023 r. sygn. akt VIII U 2057/22

oddala apelację.

Wiesława Stachowiak

UZASADNIENIE

Decyzją z 14 września 2022 r., znak (...), Zakład Ubezpieczeń Społecznych, I Oddział w P., stwierdził, iż S. T. pobrała nienależnie świadczenia za okres od 1 marca 2021 r. do 30 kwietnia 2021 r. w kwocie 2501,76 zł z tytułu osiągania przychodu powodującego zawieszenie renty socjalnej, w tym 1250,88 zł tytułem renty socjalnej oraz 1250,88 zł tytułem dodatkowego świadczenia rocznego.

Od powyższej decyzji w przepisanym trybie i terminie odwołała się S. T., wskazując, iż w spornym okresie od 1 marca 2021 r. do 30 kwietnia 2021 r. pracowała w Niepublicznym Przedszkolu w S.. W umowie o był zapis, że wynagrodzenie będzie płatne miesięcznie z dołu do 10-tego każdego miesiąca. Zaznaczyła, iż dyrektor placówki bez wcześniejszego poinformowania zmienił termin wypłacania wynagrodzenia na koniec miesiąca, co spowodowało, że w marcu 2021 roku otrzymała dwie wypłaty za dwa różne miesiące, tj. w dniu 8 marca 2021 r. za miesiąc luty i w dniu 31 maca 2021 r. za miesiąc marzec.

Wyrokiem z dnia 25 stycznia 2023r. w sprawie o sygn. akt VIII U 2057/22, Sąd Okręgowy w Poznaniu zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, że stwierdził, iż odwołująca nie pobrała nienależnie świadczenia i nie ma obowiązku zwrotu kwoty wskazanej w zaskarżonej decyzji.

Podstawę rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego stanowiły następujące ustalenia faktyczne i rozważania prawne:

Decyzją z dnia 30 grudnia 2014 roku pozwany przyznał odwołującej prawo do renty socjalnej od 25 listopada 2014 r. do 31 grudnia 2017 r.

Decyzją z dnia 31 stycznia 2018 roku pozwany przyznał odwołującej prawo do renty socjalnej od 1 stycznia 2018 r. do 31 stycznia 2020 r.

Decyzją z dnia 11 lutego 2020 roku pozwany przyznał odwołującej prawo do renty socjalnej od 1 lutego 2020 r. do 31 stycznia 2023 r.

Decyzje ta zawierały stosowne pouczenia.

W dniu 16 lipca 2020 r. S. T. zawarła z Niepublicznym Przedszkolem (...) w S. umowę o pracę na czas określony od 20 lipca 2020 r. do 30 września 2021 r. na stanowisku nauczyciel wychowania przedszkolnego. ze stałym miesięcznym wynagrodzeniem, 2600 zł brutto. Wynagrodzenie za pracę miało być płatne z dołu najpóźniej do 10-tego dnia miesiąca.

W dniu 28 grudnia 2020 r. strony zawarły aneks do w/w umowy o pracę. Na mocy aneksu do umowy zmianie uległa wysokość wynagrodzenia, która miała wynosić 2800 zł brutto. Pozostałe warunki umowy o prace nie uległy zmianie.

W dniu 1 lutego 2021 r. odwołująca otrzymała wynagrodzenie w wysokości 2198, 67 zł netto za (...).

W marcu 2021 roku pracodawca odwołującej zmienił termin wypłacania wynagrodzenia, nie informując o tym pracowników. Wynagrodzenie było płatne od marca 2021 r. na koniec miesiąca a nie jak dotychczas - z dołu do 10-tego każdego miesiąca.

W związku z powyższym w marcu 2021 r. odwołująca otrzymała dwa przelewy:

- w dniu 8 marca 2021 r. odwołująca otrzymała wynagrodzenie w wysokości 2052, 10 zł netto za (...)

- w dniu 31 marca 2021 r. odwołująca otrzymała wynagrodzenie w wysokości 2198, 67 zł netto za (...)

W oparciu o wyżej ustalony stan faktyczny Sąd Okręgowy uznał odwołanie za zasadne. Sąd I instancji powoływał art. 138 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, wskazując, że za nienależnie pobrane świadczenia rozumie się :

1) świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania;

2) świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą świadczenia;

3) świadczenia wypłacone z przyczyn niezależnych od organu rentowego osobie innej niż wskazana w decyzji tego organu.

Natomiast zgodnie z art. 104 ustawy emerytalnej, prawo do emerytury lub renty ulega zawieszeniu lub świadczenia te ulegają zmniejszeniu, na zasadach określonych w ust. 3-8 oraz w art. 105, w razie osiągania przychodu z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, o której mowa w ust. 2 oraz z tytułu służby wymienionej w art. 6 ust. 1 pkt 4 i 6 (ust. 1). Dla emerytów i rencistów prowadzących pozarolniczą działalność za przychód, o którym mowa w ust. 1, przyjmuje się przychód stanowiący podstawę wymiaru składki na ubezpieczenia społeczne w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych (ust. 1a). Za działalność podlegającą obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, o której mowa w ust. 1, uważa się zatrudnienie, służbę lub inną pracę zarobkową albo prowadzenie pozarolniczej działalności, z uwzględnieniem ust. 3 (ust. 2). Przepisy ust. 1 i 2 stosuje się również do emerytów i rencistów osiągających przychód z tytułu działalności wykonywanej za granicą (ust. 3). Przepisy ust. 1, 1a i 2 stosuje się również do osób wyłączonych z obowiązku ubezpieczenia społecznego z tytułu ustalenia prawa do emerytury i renty lub wykonujących działalność niepodlegającą obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu z uwagi na podleganie temu obowiązkowi z innego tytułu (ust. 4). Przepisów ust. 1-4 nie stosuje się do honorariów z tytułu działalności twórczej i artystycznej (ust. 5). Za przychód, o którym mowa w ust. 1, uważa się również kwoty pobranych zasiłków: chorobowego, macierzyńskiego i opiekuńczego oraz wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy, wypłacanego na podstawie przepisów Kodeksu pracy, i kwoty świadczenia rehabilitacyjnego i wyrównawczego, zasiłku wyrównawczego i dodatku wyrównawczego (ust. 6). Prawo do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy oraz renty rodzinnej, do której uprawniona jest jedna osoba, ulega zawieszeniu w razie osiągania przychodu w kwocie wyższej niż 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego (ust. 7). W razie osiągania przychodu w kwocie przekraczającej 70% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, nie wyżej jednak niż 130% tej kwoty, świadczenie ulega zmniejszeniu o kwotę przekroczenia, nie większą jednak niż kwota maksymalnego zmniejszenia obowiązująca w dniu 31 grudnia 1998 r. w wysokości: (1) 24% kwoty bazowej obowiązującej przy ostatniej waloryzacji w 1998 r. - dla emerytury lub renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy; (2) 18% kwoty bazowej, o której mowa w pkt 1 - dla renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy; (3) 20,4% kwoty bazowej, o której mowa w pkt 1 - dla renty rodzinnej, do której uprawniona jest jedna osoba (ust. 8).

Zdaniem Sądu Okręgowego nienależnie pobrane świadczenie w rozumieniu art. 138 ust. 2 pkt 1 u.e.r.f.u.s., to świadczenie wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części (świadczenie nienależne, nieprzysługujące), na skutek okoliczności leżących po stronie ubezpieczonego. Inaczej mówiąc, nie można przyjąć, aby doszło do nienależnego pobrania świadczenia, jeżeli jego wypłata (mimo zaistnienia wskazanych okoliczności) nastąpiła z przyczyn niezależnych od ubezpieczonego. Mogą to być zarówno przyczyny leżące po stronie organu rentowego (błąd), ale także okoliczności niezależne od organu (np. wniosek komornika, zaświadczenie pracodawcy).

Sąd Okręgowy stwierdził, że odwołująca wykazała, iż w marcu 2021 roku omyłkowo wypłacono jej wynagrodzenie za dwa miesiące pracy. Powyższe wynikało ze zmiany przez pracodawcę terminu wypłaty wynagrodzenia. Od marca 2021 roku wynagrodzenie miało być płatne na koniec miesiąca, a nie do 10 -tego dnia miesiąca.

Jest to okoliczność zupełnie niezależna od ubezpieczonej i dlatego w tym kontekście nie można uznać, iż odwołująca w okresie od 1 marca 2021 r. do 30 kwietnia 2021 r. pobrała nienależnie świadczenie rentowe, ze względu na przekroczenie 130% przeciętnego wynagrodzenia.

Dlatego też na podstawie art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c. Sąd Okręgowy zmienił zaskarżoną decyzję, uznając, że odwołująca nie pobrała nienależnych świadczeń za sporny okres i nie ma obowiązku ich zwrotu.

Apelację od powyższego wyroku wniósł organ rentowy, w całości, zarzucając naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 138 ustawy z dnia 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z FUS w związku z art. 10 ustawy z dnia 27.06.2003 r. o rencie socjalnej oraz art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 9.01.2020 r. o dodatkowym rocznym świadczeniu pieniężnym dla emerytów i rencistów, polegające na przyjęciu, że odwołująca uprawniona do renty socjalnej nie pobrała nienależnych świadczeń i wobec tego nie ma obowiązku ich zwrotu, w sytuacji, gdy w miesiącu marcu 2021 r. osiągnęła przychód ze stosunku pracy w kwocie przekraczającej 70 % przeciętego wynagrodzenia, co skutkowało zarówno brakiem prawa do renty socjalnej za ten miesiąc, jak i brakiem prawa do dodatkowego rocznego świadczenia pieniężnego.

Wskazując na powyższą podstawę apelacji pozwany wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku w całości i oddalenie odwołania.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja nie jest zasadna.

Analiza całokształtu materiału dowodowego sprawy wskazuje, że Sąd I instancji prawidłowo ustalił stan faktyczny, jak również dokonał trafnej oceny materiału dowodowego, zgodnie z wymogami art. 233 § 1 k.p.c. Sąd Apelacyjny przyjmuje ustalenia faktyczne Sądu I instancji jako własne i znajdujące odzwierciedlenie w materiale dowodowym zgromadzonym w sprawie.

Chybiony jest zarzut naruszenia przepisów prawa materialnego art. 138 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w związku z art. 10 ustawy z dnia 27.06.2003 r. o rencie socjalnej oraz art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 9.01.2020 r. o dodatkowym rocznym świadczeniu pieniężnym dla emerytów i rencistów polegające na przyjęciu, że odwołująca uprawniona do renty socjalnej nie pobrała nienależnych świadczeń i wobec tego nie ma obowiązku ich zwrotu.

Zdaniem Sądu Apelacyjnego w pełni uzasadnione jest stanowisko Sądu Okręgowego, zgodnie z którym, nie można uznać, aby doszło do nienależnego pobrania świadczenia przez odwołującą, jeżeli jego wypłata (mimo zaistnienia wskazanych okoliczności) nastąpiła z przyczyn niezależnych od ubezpieczonej. Odwołująca wykazała, iż w marcu 2021r. omyłkowo wypłacono jej wynagrodzenie za dwa miesiące pracy, co wynikało ze zmiany przez pracodawcę terminu wypłaty wynagrodzenia, gdyż od marca 2021r. wynagrodzenie miało być płatne na koniec miesiąca, a nie do 10-tego dnia miesiąca.

Zasady zwrotu nienależnych świadczeń z ubezpieczeń społecznych określa ogólnie art. 84 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i szczegółowo art. 138 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Zgodnie z art. 138 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS - do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń zobowiązana jest tylko ta osoba, która pobrała świadczenie nienależne w rozumieniu ustawy, tj. świadczenie:

1) wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do ich pobierania;

2) przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd organu wypłacającego świadczenia przez osobę pobierającą świadczenia.

Zarzut pobrania nienależnego świadczenia z ubezpieczenia społecznego może być zatem skutecznie podniesiony tylko wobec osoby, która otrzymała świadczenie bezpodstawnie, i to tylko wówczas, gdy osoba ta miała świadomość, że wypłacone świadczenie jej się nie należy. Świadomość nienależności świadczenia wypływa z pouczenia przez organ rentowy o okolicznościach powodujących zwrot świadczeń albo stąd, że sama ta osoba swoim zawinionym działaniem spowodowała wypłatę nienależnych świadczeń.

W niniejszej sprawie pozwany akcentował fakt, że skoro odwołująca osiągnęła w marcu 2021r. przychód przekraczający 70 % przeciętnego wynagrodzenia, to świadczenie pobrane za okres od 1 marca 2021r. do 30 kwietnia 2021r. (renta socjalna wraz z dodatkowym świadczeniem rocznym) jest świadczeniem nienależnym podlegającym zwrotowi, skoro odwołująca została prawidłowo pouczona o okolicznościach powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń.

Zdaniem Sądu Apelacyjnego stanowisko organu rentowego nie jest zasadne.

Podkreślić należy, że podstawowym warunkiem uznania, że wypłacone świadczenie podlega zwrotowi na podstawie art. 138 ust. 1 i 2 ustawy emerytalnej oraz 84 ust. 2 pkt 1 ustawy systemowej, jest po pierwsze - brak prawa do świadczenia oraz po drugie - świadomość co do tego osoby przyjmującej świadczenie, płynąca ze stosownego pouczenia. Obie te przesłanki muszą przy tym wystąpić już w trakcie pobierania świadczenia, a nie po zaprzestaniu jego wypłaty. Innymi słowy, jeżeli w trakcie pobierania świadczenia jest ono "należne", a okoliczności wyłączające prawo do niego, w konsekwencji również wiedza o tym świadczeniobiorcy, wystąpiły post factum, nie ma podstaw do uznania, że należności wypłacone podlegają zwrotowi na podstawie art. 84 ust. 1 ustawy systemowej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 października 2018 r., I UK 248/17, OSNP 2019 Nr 4, poz. 53).

Również w doktrynie przyjmuje się, że zarzut pobrania nienależnego świadczenia z ubezpieczenia społecznego może być podniesiony tylko wobec osoby, która otrzymała świadczenie bezpodstawnie, i to tylko wówczas, gdy osoba ta miała świadomość, że wypłacone świadczenie jej się nie należy (por. B. Gudowska: Zwrot nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych - część 1, PiZS 2011 nr 7, s. 18, część 2, PiZS 2011 nr 8 s. 28). Istotną cechą nienależnie pobranego świadczenia jest świadomość osoby pobierającej świadczenie co do nieprzysługiwania jej prawa do tego świadczenia w całości lub w części od początku jego pobierania albo w następstwie mających miejsce później zdarzeń. Elementem decydującym o zakwalifikowaniu świadczenia jako nienależnie pobranego jest więc na gruncie ubezpieczeń społecznych świadomość osoby pobierającej świadczenie co do braku prawa do tego świadczenia. Kryterium istnienia świadomości wynika bądź z pouczenia dokonanego przez organ rentowy, bądź z niektórych zachowań samego ubezpieczonego takich jak składanie fałszywych zeznań, posługiwanie się fałszywymi dokumentami, inne przypadki świadomego wprowadzania organu rentowego w błąd (por. K. Brzozowska, E. Dawidowska-Myszka: Obowiązek zwrotu nienależnie pobranego świadczenia z ubezpieczenia społecznego, Przegląd Sądowy 2015 nr 7-8, s. 103).

Ocena świadomości pobierania nienależnego świadczenia wymaga pewnej indywidualizacji. Pojęcie nienależnego świadczenia w prawie ubezpieczenia społecznego definiowane jest "z punktu widzenia osoby, która je pobrała". Dlatego w celu ustalenia obowiązku zwrotu wymagane są świadomość i premedytacja ubezpieczonego co do tego, że pobrał świadczenie bezprawnie. Obowiązek zwrotu świadczenia wypłaconego i pobranego bez podstawy prawnej obciąża więc tego, kto przyjął je "w złej wierze, wiedząc, że mu się nie należy" (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada 2004 r., I UK 3/04).

Organ rentowy może domagać się zwrotu nienależnie pobranego świadczenia tylko wówczas, gdy ubezpieczonemu można przypisać złą wolę. Obowiązek zwrotu obciąża tylko tego, kto przyjął świadczenie w złej wierze, wiedząc, że mu się ono nie należy, co dotyczy - zarówno osoby, która została pouczona o okolicznościach, w jakich nie powinna pobierać świadczeń, jak też osoby, która uzyskała świadczenia na podstawie nieprawdziwych zeznań lub dokumentów, albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd instytucji ubezpieczeniowej. Wypłacenie świadczenia w sposób, na który nie miała wpływu wina (zła wola) świadczeniobiorcy, nie uzasadnia natomiast powstania po stronie osoby ubezpieczonej obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia. W każdym przypadku, w którym przyjmuje się, że świadczenie ubezpieczeniowe zostało nienależnie pobrane w rozumieniu art. 84 ust. 2 ustawy systemowej i w związku z tym podlega zwrotowi na podstawie art. 84 ust. 1 tej ustawy, taka konkluzja musi zostać poprzedzona dokonaniem wyczerpujących ustaleń faktycznych dotyczących stanu świadomości osoby pobierającej świadczenie, przy czym oceny, czy świadczenie zostało nienależnie pobrane, należy dokonywać w odniesieniu do chwili wypłaty tego świadczenia, a nie z perspektywy okoliczności, które wystąpiły po zakończeniu jego wypłacania przez organ rentowy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2022 r. II USKP 156/21).

Podzielając zaprezentowane wyżej poglądy judykatury, Sąd Apelacyjny uznał, że trafnie Sąd Okręgowy ustalił, że odwołująca wykazała, iż w marcu 2021 roku omyłkowo wypłacono jej wynagrodzenie za dwa miesiące pracy. Powyższe wynikało ze zmiany przez pracodawcę terminu wypłaty wynagrodzenia. Od marca 2021 roku wynagrodzenie miało być płatne na koniec miesiąca, a nie jak dotychczas do 10-tego dnia miesiąca. Okoliczność ta była niezależna od ubezpieczonej i dlatego nie można jej przypisać złej woli i uznać, iż odwołująca w okresie od 1 marca 2021 r. do 30 kwietnia 2021 r. pobrała nienależnie świadczenie rentowe podlegające zwrotowi, ze względu na przekroczenie 130% przeciętnego wynagrodzenia.

Wobec powyższego, zdaniem Sądu Apelacyjnego, zarzuty apelującego organu rentowego nie mogły zasługiwać na aprobatę, a wyrok Sądu Okręgowego, trzeba uznać za prawidłowy i mający odzwierciedlenie w ustalonym stanie faktycznym i prawnym.

Konkludując, Sąd Apelacyjny na mocy art. 385 k.p.c. oddalił apelację nie znajdując podstaw do jej uwzględnienia.

Wiesława Stachowiak