Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 10 kwietnia 2024 r.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: sędzia Marta Sawińska

Protokolant: Emilia Wielgus

po rozpoznaniu w dniu 10 kwietnia 2024 r. w Poznaniu na posiedzeniu niejawnym

sprawy A. P.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych II Oddział w P.

o zwrot nienależnie pobranego świadczenia

na skutek apelacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych II Oddział w P.

od wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu

z dnia 21 grudnia 2022 r. sygn. akt VIII U 1885/22

oddala apelację.

Marta Sawińska

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 20 października 2021 r. znak: (...) Zakład Ubezpieczeń Społecznych, II Oddział w P., działając na podstawie art. 138 ustawy
z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2021 r., poz. 291 ze zm.) stwierdził, że A. P. pobrał nienależnie świadczenia za okres od 1 września 2021 r. do 30 września 2021 r. w łącznej kwocie 2 542,84 zł z tytułu przysługującej zmarłej w dniu 28 sierpnia 2021 r. E. P. emerytury. Organ wskazał, iż adresat decyzji nie był uprawniony do pobrania świadczenia za miesiąc wrzesień 2021 r., a samo świadczenie jest świadczeniem nienależnym, gdyż zgon nastąpił 28 sierpnia 2021 r.

Odwołanie od powyższych decyzji złożył A. P.. W uzasadnieniu wskazał, że świadczenie wypłacano na wspólne konto jego i zmarłej małżonki, a nadto iż
nie miał wiedzy o tym, że świadczenie jest nienależne. Odwołujący wniósł o anulowanie decyzji ZUS w całości.

Wyrokiem z 21 grudnia 2022r., sygn. akt VIII U 1885/22 Sąd Okręgowy w Poznaniu, VIII Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych zmienił zaskarżoną decyzję i stwierdził, że odwołujący A. P. nie jest zobowiązany do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia za okres od 1 września 2021 r. do 30 września 2021 r. w kwocie należności głównej 2542,84 zł.

Powyższy wyrok zapadł w oparciu o następujące ustalenia faktyczne i rozważania prawne:

Odwołujący A. P. urodził się (...) Małżonką odwołującego była E. P..

Decyzją z dnia 14 marca 2012 r. pozwany przyznał E. P. prawo do emerytury, ustalając termin płatności świadczenia na 6 dzień każdego miesiąca. Świadczenie wypłacano na rachunek bankowy, którego współdysponentem był A. P..

E. P. zmarła 28 sierpnia 2021 r. (sobota), o godzinie 18:25.

Dnia 30 sierpnia 2021 r. sporządzono akt zgonu.

W dniu 1 września 2021r. akt zgonu E. P. wpłynął do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, I Oddział w P. (data prezentaty). Pomimo tego, organ rentowy wypłacił na konto bankowe małżonków kwotę 2542,84 zł tytułem świadczenia emerytalnego przyznanego E. P..

W dniu 6 września 2021 r. odbył się pogrzeb E. P., którego koszty poniósł odwołujący. Z tego tytułu organ rentowy wypłacił mu zasiłek pogrzebowy w kwocie 4 000 zł.

Na podstawie tak ustalonego stanu faktycznego Sąd Okręgowy wydał zaskarżony wyrok.

Na wstępie rozważań prawnych Sąd Okręgowy wskazał, że przedmiotem oceny Sądu w niniejszej sprawie była decyzja zobowiązująca A. P. do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia w postaci emerytury przysługującej E. P., a wypłaconej po jej śmierci tj. po dniu 28 sierpnia 2021 r., a istota sporu sprowadzała się zatem do ustalenia czy zaszły przesłanki warunkujące żądanie zwrotu wypłaconego przez organ rentowy świadczenia.

Następnie Sąd I instancji przytoczył art. 138 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

W dalszej części uzasadnienia podkreślił, iż organ rentowy już 1 września 2021 r. miał wiadomość o śmierci uprawnionej E. P.. Wynika to wprost z daty prezentaty na kserokopii aktu zgonu w aktach emerytalnych. Wypłata świadczenia przysługującego żonie wnioskodawcy za wrzesień 2021 r. nastąpiła wprawdzie po śmierci uprawnionej, która to śmierć miała miejsce w dniu 28 sierpnia 2021 r., na wspólny rachunek bankowy wnioskodawcy i jego żony, jednakże została dokonana z przyczyn, za które organ rentowy ponosi odpowiedzialność. Wnioskodawca powiadomił bowiem organ rentowy o śmierci żony już w dniu 1 września 2021 r., co wyżej ustalono. Zakład Ubezpieczeń Społecznych został zatem powiadomiony o śmierci uprawnionej. Zważywszy na fakt, że termin wypłaty przysługującego E. P. świadczenia emerytalnego przypadał na 6 dzień każdego miesiąca - bezsprzecznie organ rentowy przed dniem wypłaty emerytury za miesiąc wrzesień 2021 r. dysponował informacją o śmierci uprawnionej. Dokonana pomimo posiadania takiej wiedzy wypłata świadczenia nie nastąpiła z przyczyn od organu rentowego niezależnych. W ocenie Sądu I instancji A. P. nie może zostać obciążony odpowiedzialnością za taki stan rzeczy, skoro w odpowiednim czasie nie tylko poinformował Zakład Ubezpieczeń Społecznych o zgonie żony, ale także udokumentował tę okoliczność. W związku z powyższym Sąd Okręgowy uznał, że wskazana w zaskarżonej decyzji kwota emerytury E. P. za wrzesień 2021 r. została wypłacona osobie niewskazanej w decyzji organu rentowego, jednakże w okolicznościach sprawy nie można przyjąć, iż wypłata nastąpiła wskutek okoliczności niezależnych od organu rentowego, w rozumieniu art. 138 ust. 3 ustawy emerytalnej.
Sąd Okręgowy wskazał, że to Zakład Ubezpieczeń Społecznych ponosi odpowiedzialność za dokonanie wypłaty spornego świadczenia za wrzesień 2021 r., gdyż już w dacie przed wymagalnością tego świadczenia, bo w dniu 1 września 2021 r., wiedział, że uprawniona zmarła. A skoro tak, to aktualnie nie jest uprawniony do żądania (w opisanym wyżej trybie) zwrotu wypłaconego świadczenia emerytalnego jego zmarłej żony. Takiej oceny nie może zmienić okoliczność, że organ rentowy z uwagi na złożoność operacji finansowych zmuszony był odpowiednio wcześniej uruchomić procedurę przekazania świadczenia na rachunek świadczeniobiorcy, aby najpóźniej w dacie płatności kwota emerytury znajdowała się na koncie świadczeniobiorcy. Sąd Okręgowy podzielił pogląd Sądu Apelacyjnego w Katowicach wyrażony w wyroku z 22 października 2015 r., III AUa 2111/14, że procedury finansowo - księgowe oraz proces techniczny wypłaty świadczenia nie mogą stanowić usprawiedliwienia niemożności wcześniejszej reakcji i anulowania dyspozycji wypłaty świadczenia. To na organie rentowym spoczywa obowiązek takiej organizacji pracy, aby nie dochodziło do wypłaty świadczeń, do których prawo ubezpieczonym już nie przysługuje - wygasło (por. też wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 26 września 2012 r., III AUa 82/12).
Takie stanowisko w orzecznictwie sądów powszechnych jest aprobowane.

Dokonując obiektywnej oceny poczynionych ustaleń – w ocenie Sądu Okręgowego – uznać należy, że okres 3 dni, liczony od uzyskania informacji o śmierci E. P. do wypłaty świadczenia, był do wstrzymania przez organ rentowy wypłaty emerytury wystarczający.

Wobec powyższego Sąd Okręgowy na podstawie powyższych rozważań, przepisów prawa materialnego oraz art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c. zmienił zaskarżoną decyzję stwierdzając brak obowiązku A. P. do zwrotu pobranego świadczenia za okres od 1 września 2021 r. do 30 września 2021 r. w kwocie 2542,84 zł.

Apelację od powyższego rozstrzygnięcia wywiódł Zakład Ubezpieczeń Społecznych II Oddział w P. zaskarżając wyrok w całości i zarzucając mu naruszenie przepisów prawa procesowego, art. 233 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego poprzez dokonanie ustaleń sprzecznych z materiałem dowodowym (Sąd nie ustalił, że akt zgonu wpłynął do jednostki wypłacającej świadczenie dopiero w dniu 10 września 2021r., a więc po dacie wypłaty spornego świadczenia), a w konsekwencji, naruszenie przepisów prawa materialnego, art. 138 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i uznanie, że odwołujący nie jest zobowiązany do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia za okres od 1 września 2021 r. do 30 września 2021 r. w wysokości 2542,84 zł pomimo braku przesłanek do takiego rozstrzygnięcia.

Wskazując na powyższe wniósł o

1.  zmianę wyroku i oddalenie odwołania,

2.  zasądzenie na rzecz organu rentowego kosztów zastępstwa procesowego w instancji odwoławczej według norm przepisanych za obie instancje.

W odpowiedzi na apelację Zakładu Ubezpieczeń Społecznych II Oddział w P. odwołujący A. P. wniósł o oddalenie apelacji.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja jako bezzasadna podlega oddaleniu. Argumenty przedstawione w treści apelacji, nie podważyły w żaden sposób zasadności stanowiska Sądu I instancji.

Dokonując analizy zarzutów zgłoszonych przez organ rentowy w apelacji, Sąd Apelacyjny stwierdził, że nie zasługiwały one na uwzględnienie.

W pierwszej kolejności przypomnieć należy, że zgodnie art. 138 ust. 1 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, osoba, która nienależnie pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu. Zgodnie z art. 138 ust. 2, za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1 uważa się: 1) świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania; 2) świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą świadczenia. Zgodnie z ust. 3, za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1 uważa się również świadczenia wypłacone z przyczyn niezależnych od organu rentowego osobie innej niż wskazana w decyzji tego organu.

Sąd Apelacyjny podkreśla, że z ustalonego w sprawie stanu faktycznego wynika, iż decyzją z dnia 14 marca 2012 r. pozwany przyznał E. P. prawo do emerytury, ustalając termin płatności świadczenia na 6 dzień każdego miesiąca. Świadczenie wypłacano na rachunek bankowy, którego współdysponentem był A. P.. E. P. zmarła 28 sierpnia 2021 r. (sobota), o godzinie 18:25. Dnia 30 sierpnia 2021 r. sporządzono akt zgonu. W dniu 1 września 2021r. akt zgonu E. P. wpłynął do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, I Oddział w P. (data prezentaty), pomimo tego, organ rentowy wypłacił na konto bankowe małżonków kwotę 2542,84 zł tytułem świadczenia emerytalnego przyznanego E. P.. W dniu 6 września 2021 r. odbył się pogrzeb E. P., którego koszty poniósł odwołujący. Z tego tytułu organ rentowy wypłacił mu zasiłek pogrzebowy w kwocie 4 000 zł.

Zdaniem Sądu II instancji okoliczność, że akt zgonu został przekazany do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych II Oddziału w P. dopiero w dniu 10 września 2021 r., nie może mieć decydującego znaczenia w niniejszej sprawie. Przede wszystkim raz jeszcze wypada zaznaczyć, że E. P. zmarła 28 sierpnia 2021 r. w sobotę, a więc sporządzenie odpisu aktu zgonu mogło mieć miejsce dopiero w pierwszym dniu roboczym tj. 30 sierpnia 2021 r. (poniedziałek), co zresztą zostało uczynione. Podkreślić należy, że już w dniu 1 września 2021 r. akt zgonu E. P. dotarł do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych I Oddział w P. (a więc akt zgonu przekazano niezwłocznie po jego uzyskaniu), a więc przyjąć trzeba, że organ rentowy dysponował już od tej daty informacją o zgonie E. P.. Okoliczność, że akt zgonu faktycznie dopiero 10 września 2021 r. dotarł do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych II Oddziału w P. (jako właściwego), nie przesądza o tym, że A. P. nie wywiązał się z obowiązku poinformowania ZUS o śmierci bliskiej osoby (żony E. P.). Z kolei omyłka w doręczeniu aktu zgonu do Oddziału I ZUS, zamiast Oddziału II ZUS może być usprawiedliwiona stanem psychicznym odwołującego (śmiercią osoby bliskiej), który mógł być emocjonalnie roztrzęsiony, załamany, dlatego też nie działał w pełni świadomie/racjonalnie. Nie sposób nie zauważyć, że organ rentowy przyczynił się do zaistnienia niniejszej sytuacji (wypłaty emerytury mimo, że uprawniona zmarła), gdyż po uzyskaniu odpisu aktu zgonu E. P. w dniu 1 września 2021 r. (ZUS I Oddział w P.) przekazał ten odpis właściwemu Oddziałowi ZUS (II Oddział ZUS w P.) dopiero w dniu 10 września 2021 r., tj. po 9 dniach (czego nie sposób uznać za działanie niezwłoczne).

Mając na uwadze powyższe w ocenie Sądu Apelacyjnego Sąd I instancji słusznie uznał, że organ rentowy obiektywnie już 1 września 2021 r. miał wiadomość o śmierci uprawnionej E. P. (data prezentaty na kserokopii aktu zgonu w aktach emerytalnych). Wypłata świadczenia przysługującego żonie wnioskodawcy za wrzesień 2021 r. nastąpiła wprawdzie po śmierci uprawnionej, która to śmierć miała miejsce w dniu 28 sierpnia 2021 r., na wspólny rachunek bankowy wnioskodawcy i jego żony, jednakże została dokonana z przyczyn, za które organ rentowy ponosi odpowiedzialność, gdyż przyjąć należy, że odwołujący powiadomił organ rentowy o śmierci żony już w dniu 1 września 2021 r. Zważywszy na fakt, że termin wypłaty przysługującego E. P. świadczenia emerytalnego przypadał na 6 dzień każdego miesiąca - bezsprzecznie organ rentowy przed dniem wypłaty emerytury za miesiąc wrzesień 2021 r. dysponował informacją o śmierci uprawnionej, a dokonana pomimo posiadania takiej wiedzy wypłata świadczenia nie nastąpiła z przyczyn od organu rentowego niezależnych.

Zwrócić uwagę należy w tym miejscu na ugruntowane stanowisko judykatury w tym zakresie. Jeżeli przed terminem wypłaty renty rodzinnej, organ rentowy został powiadomiony o śmierci uprawnionego, to w przypadku wypłaty świadczenia należy uznać, że do wypłaty świadczenia nie doszło z przyczyn niezależnych od organu rentowego przez co pobrana kwota renty nie może podlegać zwrotowi na podstawie art. 138 ust. 3 u.e.r.f.u.s. (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 22 października 2015 r. III AUa 2111/14). Procedury finansowo-księgowe organu rentowego oraz proces techniczny wypłaty świadczenia nie mogą stanowić usprawiedliwienia niemożności odpowiednio wczesnej reakcji i anulowania dyspozycji wypłaty świadczenia. To na organie rentowym spoczywa obowiązek takiej organizacji pracy, także w zakresie terminowości wypłaty świadczeń, aby nie dochodziło do ich wypłaty w sytuacji, w której prawo do świadczenia nie przysługuje już ubezpieczonemu, gdyż wygasło wskutek śmierci uprawnionego. (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 12 lipca 2022 r. III AUa 465/19).

W ocenie Sądu Apelacyjnego nie sposób obarczyć winą za zaistniałą sytuację wyłącznie A. P., skoro w odpowiednim czasie nie tylko poinformował Zakład Ubezpieczeń Społecznych o zgonie żony, ale także udokumentował tę okoliczność. W związku z powyższym Sąd Okręgowy słusznie uznał, że wskazana w zaskarżonej decyzji kwota emerytury E. P. za wrzesień 2021 r. została wypłacona osobie niewskazanej w decyzji organu rentowego, jednakże w okolicznościach sprawy nie można przyjąć, iż wypłata nastąpiła wskutek okoliczności niezależnych od organu rentowego, w rozumieniu art. 138 ust. 3 ustawy emerytalnej.

Zatem niezasadny okazał się zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. Zgodnie z zasadą swobodnej oceny dowodów, sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego przekonania na podstawie „wszechstronnego rozważenia zebranego materiału”, a zatem, jak podkreśla się w orzecznictwie, z uwzględnieniem wszystkich dowodów przeprowadzonych w postępowaniu, jak również wszelkich okoliczności towarzyszących przeprowadzeniu poszczególnych dowodów i mających znaczenie dla oceny ich mocy i wiarygodności. Przyjmuje się, że ramy swobodnej oceny dowodów muszą być zakreślone wymaganiami prawa procesowego, doświadczenia życiowego regułami logicznego myślenia oraz pewnego poziomu świadomości prawnej, według których Sąd w sposób bezstronny, racjonalny i wszechstronny rozważa materiał dowodowy, jako całość, dokonuje wyboru określonych środków dowodowych i wiąże ich moc oraz wiarygodność, odnosi je do pozostałego materiału dowodowego.

Do naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. mogłoby dojść tylko wówczas, gdyby strona skarżąca wykazała uchybienia podstawowym regułom służącym ocenie wiarygodności i mocy poszczególnych dowodów, tj. regułom służącym ocenie wiarygodności i mocy poszczególnych dowodów tj. regułom logicznego myślenia, zasadzie doświadczenia życiowego i właściwego kojarzenia faktu (wyrok Sądu Najwyższego z 10.06.1999 r., II UKN 685/98). Apelacja pozwanego organu emerytalno-rentowego ograniczała się do polemiki z ustaleniami Sądu i brakiem dowodów przeciwnych, sprowadzała się wyłącznie do przedstawienia własnej oceny zgromadzonych dowodów i interpretacji przepisów. Wbrew stanowisku organu rentowego Sąd I instancji dokonał wszechstronnej oceny zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego oraz wyciągnął z tej oceny stosowne wniosku.

W związku z powyższym Sąd Apelacyjny uznał, że wskazana w zaskarżonej decyzji kwota emerytury E. P. za wrzesień 2021 r. została wypłacona osobie niewskazanej w decyzji organu rentowego, jednakże w okolicznościach sprawy nie można przyjąć, że wypłata nastąpiła wskutek okoliczności niezależnych od organu rentowego, w rozumieniu art. 138 ust. 3 ustawy emerytalnej. To Zakład Ubezpieczeń Społecznych ponosi odpowiedzialność za dokonanie wypłaty spornego świadczenia za wrzesień 2021 r., gdyż już w dacie przed wymagalnością tego świadczenia, bo obiektywnie już w dniu 1 września 2021 r., wiedział, że uprawniona zmarła. A skoro tak, to aktualnie organ rentowy nie jest uprawniony do żądania (w opisanym wyżej trybie) zwrotu wypłaconego odwołującemu A. P. świadczenia emerytalnego jego zmarłej żony, jako nienależnego. Takiej oceny nie może zmienić okoliczność, że faktycznie do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych II Oddziału w P. akt zgonu został przekazany z I Oddziału ZUS w P. dopiero 10 września 2021 r. czy też, że organ rentowy z uwagi na złożoność operacji finansowych zmuszony był odpowiednio wcześniej uruchomić procedurę przekazania świadczenia na rachunek świadczeniobiorcy, aby najpóźniej w dacie płatności kwota emerytury znajdowała się na koncie świadczeniobiorcy.

Reasumując, w ocenie Sądu Apelacyjnego Sąd I instancji przy wydaniu wyroku z 21 grudnia 2022 r. nie naruszył ani przepisów prawa materialnego ani przepisów prawa procesowego. W światle powyższego podnoszone w apelacji zarzuty uznać należy za nietrafne.

Z tego względu Sąd Apelacyjny, na podstawie art. 385 k.p.c., apelację organu rentowego oddalił uznając ją za bezzasadną.

sędzia Marta Sawińska