Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 30 lipca 2025 r.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: sędzia Marta Sawińska

Protokolant: Emilia Wielgus

po rozpoznaniu w dniu 30 lipca 2025 r. w Poznaniu na posiedzeniu niejawnym

sprawy G. D.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Z.

o przeliczenie emerytury

na skutek apelacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Z.

od wyroku Sądu Okręgowego w Zielonej Górze

z dnia 12 grudnia 2024 r. sygn. akt IV U 2382/24

uchyla zaskarżony wyrok w całości i sprawę przekazuje Sądowi Okręgowemu

w Z. do ponownego rozpoznania.

sędzia Marta Sawińska

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 25 września 2024r., znak: (...), Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Z. na podstawie art. 114 ustawy emerytalnej z 17 grudnia 1998r. odmówił G. D. ponownego ustalenia wysokości emerytury (z postanowieniem o sprostowaniu z 14 października 2024r. daty decyzji). Podał, że powoływany przez stronę wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 czerwca 2024r. nie jest podstawą do wznowienia postępowania w sprawie emerytury na podstawie art. 114 ustawy emerytalnej.

Odwołanie od powyższej decyzji złożył wnioskodawca G. D. twierdząc, że odmowa ustalenia wysokości świadczenia emerytalnego jest dla niego krzywdząca. W ocenie odwołującego wbrew organowi rentowemu wyrok TK stanowi podstawę do wydania nowej decyzji i zapewnia wnioskodawcy ochronę konstytucyjną.

Wyrokiem z 12 grudnia 2024 r. Sąd Okręgowy w Zielonej Górze w sprawie sygn. IV U 2382/24 zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, że zobowiązał pozwany Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Z. do przeprowadzenia postępowania o wznowienie postępowania dotyczącego przeliczenia wysokości emerytury odwołującego G. D. wobec wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 czerwca 2024r. SK 140/20 (pkt 1 wyroku), wnioski odwołującego G. D. o wypłatę wyrównania, o wypłatę odsetek i waloryzacje przekazując pozwanemu Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Z. celem rozpoznania (pkt 2 wyroku).

Powyższy wyrok zapadł w oparciu o następujące ustalenia faktyczne i rozważania prawne:

Odwołujący się G. D. urodzony (...) ubiegał się o ustalenie emerytury wcześniejszej, którą organ rentowy przyznał decyzją z dnia 19 maja 2011r. od 1 maja 2011r. tj. miesiąca złożenia wniosku.

Następnie decyzją z 30 sierpnia 2017r., organ rentowy przyznał wnioskodawcy emeryturę z powszechnego wieku emerytalnego od 1 lipca 2017r., tj. od miesiąca w którym złożono wniosek. Podstawa obliczenia emerytury podlegała pomniejszeniu o kwotę stanowiącą sumę kwot pobranych emerytur, w wysokości przed odliczeniem zaliczki na podatek dochodowy i składki na ubezpieczenie zdrowotne.

W dniu 4 czerwca 2024r. Trybunał Konstytucyjny wydał wyrok, w którym orzekł, że art. 25 ust.1b ustawy z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych(Dz.U. z 2023r. poz.1251) w zakresie w jakim dotyczy osób, które złożyły wniosek o przyznanie świadczeń, o których mowa w tym przepisie, przed 6 czerwca 2012r. jest niezgodny z art. 67 ust.1 w związku z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

We wniosku G. D. z dnia 2 września 2024r. skierowanym do organu rentowego, ubezpieczony domagał się ponownego przeliczenia przysługującego mu świadczenia emerytalnego wraz z wyrównaniem od miesiąca złożenia wniosku o przyznanie emerytury z wieku powszechnego, powołując się na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 4 czerwca 2024r. i art. 114 ustawy emerytalnej z 17 grudnia 1998r.

Powyższy wniosek skutkował wydaniem przez organ rentowy zaskarżonej decyzji z 25 września 2024 r.

Na podstawie tak ustalonego stanu faktycznego Sąd I instancji wydał zaskarżony wyrok, w którym zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, że zobowiązał Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Z. do przeprowadzenia postępowania o wznowienie postępowania dotyczącego przeliczenia wysokości emerytury odwołującego G. D. wobec Wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 czerwca 2024r. SK 140/20 (pkt 1 wyroku) oraz wnioski odwołującego G. D. o wypłatę wyrównania, o wypłatę odsetek i waloryzacje przekazał do pozwanego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Z. celem rozpoznania (pkt 2 wyroku).

Na wstępie rozważań prawnych Sąd Okręgowy podkreślił, że odwołanie okazało się zasadne.

W dalszej części uzasadnienia wskazał, że pozwany organ rentowy odmówił ubezpieczonemu wznowienia postępowania w sprawie emerytury, jako podstawę prawną wskazując przepisy o emeryturach i rentach z FUS, ustawę o systemie ubezpieczeń społecznych, Konstytucję RP i powołując się (ostatecznie) na brak publikacji wyroku TK w Dzienniku Ustaw. Zdaniem Sądu I instancji w niniejszej sprawie zastosowanie znajduje art. 114 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2023 r., poz. 1251 ze zm.) i to w oparciu o ten przepis organ rentowy powinien był rozważyć przesłanki zmiany wysokości świadczenia.

Zgodnie bowiem z art. 114 ust. 1 pkt 1 ww. ustawy, w sprawie zakończonej prawomocną decyzją organ rentowy, na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu, uchyla lub zmienia decyzję i ponownie ustala prawo do świadczeń lub ich wysokość, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawniono nowe okoliczności istniejące przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokość.

Organ rentowy nie podjął żadnych czynności zmierzających do ustalenia żądania strony i oceny merytorycznej. Od razu wyciągnął negatywne dla ubezpieczonej konsekwencje z ustalenia, że wniosek nie może być rozpoznany wobec braku ogłoszenia wyroku TK.

Z treści wniosku G. D. wyraźnie wynika bowiem, iż ubezpieczony domagał się przeliczenia świadczenia emerytalnego na zasadach zgodnych ze skutkami wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 4 czerwca 2024r., wyliczenia wysokości świadczenia i jego wyrównania od miesiąca złożenia wniosku o przyznanie emerytury z wieku powszechnego.

Pozwany powinien był więc uwzględnić taką intencję strony i potraktować pismo ubezpieczonego jako wniosek o przeliczenie, ponowne ustalenie emerytury.

Nawet jeśli ubezpieczony wprost wskazywałby przepisy k.p.a. jako podstawę swojego żądania (choć tego nie uczynił), to organ rentowy powinien i tak dostosowywać podstawy prawne rozstrzygnięcia do istoty wniosku, z zachowaniem zasady ochrony słusznych interesów stron (art. 7 k.p.a.).

Następnie Sąd I instancji wskazał, że w niniejszej sprawie należało jako podstawę prawną wniosku ubezpieczonego, przyjąć art. 114 ustawy z 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. To pod kątem właśnie tego przepisu Zakład winien przeanalizować zasadność wniosku, złożonego z powołaniem się na wyrok TK z 1 czerwca 2024 r., czego organ rentowy zaniechał, odnosząc się wyłącznie do przepisów procedury administracyjnej o wznowieniu postępowania administracyjnego.

Zgodnie z art. 124 ustawy emerytalnej, w postępowaniu w sprawach o świadczenia określone w ustawie stosuje się przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego, chyba że ustawa ta stanowi inaczej. Ustawa emerytalna zaś przewiduje szczególny tryb postępowania wznowieniowego, co wyklucza dopuszczalność zastosowania w takim wypadku przepisów k.p.a.

Na potwierdzenie tej tezy powołano wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 25.09.2013 r. (III AUa 1750/12), w którym wywiedziono, że od decyzji emerytalno-rentowych w toku instancji administracyjnej nie przysługuje żaden środek odwoławczy, stąd z mocy art. 16 § 2 k.p.a. decyzje te mają charakter ostateczny od daty ich wydania. Tymczasem wznowienie postępowania administracyjnego na podstawie art. 145 k.p.a. dotyczy decyzji „ostatecznych”, jak wyraźnie stanowi ten przepis. Dlatego z istoty rzeczy przepis ten nigdy nie może być podstawą nadzwyczajnej weryfikacji „prawomocnych” decyzji emerytalno-rentowych. Podstawą wzruszenia takiej prawomocnej decyzji może być tylko art. 114 ustawy emerytalnej. W art. 145a k.p.a. przewiduje się możliwość wznowienia postępowania, gdy organ orzekł decyzją na podstawie normy prawnej uznanej przez Trybunał za niezgodną z Konstytucją. Nie ma takiej wyraźnej podstawy do wzruszenia decyzji emerytalno-rentowej, która uprawomocniła się wskutek niewniesienia od niej odwołania.

Organ rentowy nie jest ograniczony podstawami administracyjnymi co do przesłanek i terminu wznowienia postępowania lub stwierdzenia nieważności decyzji. Oznacza to, że organ rentowy powinien wydać decyzje w zakresie indywidulanych spraw ubezpieczonych (postanowienie Sądu Najwyższego z 06.09.2016 r., sygn. akt I UZ 9/16).

Jak wywiedziono w uzasadnieniu powołanego wyżej wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi, w orzecznictwie przyjmuje się jednolicie, że pod pojęciem „okoliczności istniejących przed wydaniem decyzji”, o których mowa w art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej, rozumieć należy też niezgodność z Konstytucją danej normy prawnej, która stanowiła podstawę wydania decyzji. Sąd Apelacyjny wskazał, że do ponownego rozpoznania sprawy zakończonej prawomocną decyzją emerytalną lub rentową w ogóle nie stosuje się skargi o wznowienie postępowania administracyjnego i artykułu 145 k.p.a., a strona nie jest ograniczona żadnym terminem. W każdym czasie może wystąpić do organu rentowego o ponowne rozpoznanie sprawy na podstawie art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej. Wznawiać postępowanie rentowe można wielokrotnie i w każdym czasie. Jest to instytucja prawa ubezpieczenia społecznego, która reguluje w sposób odrębny – szczególny i korzystający z pierwszeństwa w stosunku do przepisów k.p.c. i k.p.a. - przesłanki ponownego ustalania prawa do emerytury i jej wysokości.

Tezy takie wyraził też Sąd Najwyższy w uchwale (7 sędziów) z 10.06.2011 r. (III UZP 1/11), wywodząc, że wydanie postanowienia o wznowieniu postępowania administracyjnego jest prawnie indyferentne dla sądu rozpatrującego odwołanie, bo art. 114 zawiera autonomiczną i odrębną regulację instytucji ponownego rozpoznania sprawy, która nie jest instytucją wznowienia postępowania administracyjnego. Także w uchwale z 13.12.2005 r. (II UZP 15/05) w odniesieniu do analogicznego do art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej rozwiązania przewidzianego w art. 83a ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych Sąd Najwyższy przyjął, że przepisy o ponownym rozpoznaniu sprawy (nie o wznowieniu postępowania) stanowią leges speciales w zakresie, w jakim wznowienie postępowania regulowane jest przez Kodeks postępowania administracyjnego.

Podzielając powyższe poglądy orzecznictwa Sąd I instancji stwierdził, że w oparciu o art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej istnieje możliwość, a więc także obowiązek po stronie organu rentowego, wzruszenia (na wniosek lub z urzędu) decyzji wydanej w sprawie emerytalnej lub rentowej, również z powodu późniejszego uznania niezgodności z Konstytucją normy prawnej, stanowiącej podstawę rozstrzygnięcia tą decyzją.

Złożenie wniosku w tym trybie, jak i rozstrzygnięcie z urzędu, o ile działa na korzyść ubezpieczonego (art. 114 ust. 1f), nie jest ograniczone żadnym terminem i nastąpić może w każdym czasie. W szczególności nie znajduje ono ograniczeń wynikających z art. 145a § 2 k.p.a., czy z art. 146 § 1 k.p.a.

Stosując powyższe wytyczne, o uniwersalnym, prawnym charakterze, organ rentowy uniknąłby w niniejszej sprawie ewidentnych błędów związanych z odmową rozpatrzenia wniosku ubezpieczonej, skutkujących wydaniem zaskarżonej decyzji, a jak sądowi z urzędu wiadomo – także innych decyzji, dotyczących ubezpieczonych, składających podobne wnioski w analogicznych sprawach. Dopiero po prawidłowym zakwalifikowaniu wniosku organ rentowy będzie uprawniony do rozstrzygnięcia, czy zachodzą przesłanki przeliczenia emerytury, w tym – czy wyrok TK z 4 czerwca 2024 r. daje do tego podstawy.

Wniosek ubezpieczonego G. D. z 2 września 2024 r., niebędący skargą o wznowienie postępowania, wciąż pozostaje nierozpoznany. Tym samym odwołanie ubezpieczonego mogło zostać zakwalifikowane również jako odwołanie wniesione w związku z niewydaniem decyzji przez organ rentowy. Sąd Okręgowy w pełni podzielił pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w wyroku z 25 maja 1999r. (sygn. akt II UKN 622/98), iż nie jest możliwe merytoryczne rozpoznanie sprawy przez sąd z pominięciem organu rentowego i bez umożliwienia ustosunkowania się przez ten organ, jako powołany do podejmowania decyzji w pierwszej instancji w przedmiocie ewentualnych uprawnień wnioskodawcy. Przed sądem wnioskodawca może żądać jedynie korekty stanowiska zajętego przez organ rentowy i wykazywać swoją rację, odnosząc się do przedmiotu sporu objętego zaskarżoną decyzją, natomiast nie może żądać czegoś, o czym organ rentowy nie decydował. W rzeczywistości bowiem, zgodnie z systemem orzekania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, sąd nie rozstrzyga o zasadności wniosku, nie działa w zastępstwie organu rentowego i nie ustala prawa do świadczeń.

Zgodnie z art. 477 ¹⁰ § 2 k.p.c., jeżeli ubezpieczony zgłosił nowe żądanie, dotychczas nierozpoznane przez organ rentowy, sąd przyjmuje to żądanie do protokołu i przekazuje go do rozpoznania organowi rentowemu.

Poprzez wskazanie jako podstawy zaskarżonej decyzji art. 83b ustawy systemowej w zw. z art. 149 § 3 k.p.a. organ rentowy wyraźnie wskazał, że ocenił wniosek odwołującej jedynie w tym kontekście - tj. jako skargę o wznowienie postępowania. Tymczasem wniosek odwołującej zawierał żądanie ponownego obliczenia emerytury i w tym zakresie nie został przez organ rentowy rozpoznany.

W konsekwencji, Sąd I instancji zmuszony był do przekazania żądania ubezpieczonego zgodnie z właściwością Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych do merytorycznego rozpoznania. Mając powyższe na względzie, na podstawie art. 477 ¹⁴ § 3 k.p.c., orzeczono jak w sentencji wyroku, nakazując pozwanemu organowi rentowemu rozpoznanie wniosku ubezpieczonego z 2 września 2024 r. o ponowne przeliczenie emerytury w trybie „wznowieniowym” z art. 114 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Apelację od powyższego wyroku wywiódł Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Z. zaskarżając go w całości.

Zaskarżonemu wyrokowi zarzucił:

1.  naruszenie przepisów postępowania cywilnego, a mianowicie art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c. w związku z art. 476 § 2 k.p.c. poprzez nierozpoznanie istoty sprawy wyrażające się w niezasadnym ustaleniu, że organ rentowy ma przeprowadzić postępowanie dotyczące wznowienia postępowania w zakresie przeliczenia wysokości emerytury Odwołującego w związku z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 czerwca 2024 r., przy tym całkowicie pomijając treść i zakres zaskarżonej decyzji w szczególności, gdy zaskarżona decyzja dotyczy odmowy ponownego ustalenia wysokości emerytury, ponieważ wyrok Trybunału Konstytucyjnego nie jest przesłanka do uchylenia lub zmiany decyzji, wskazaną w art. 114 ustawy emerytalnej,

2.  sprzeczność istotnych ustaleń Sądu z treścią zebranego materiału dowodowego wskutek naruszenia przepisów postępowania, które mogło mieć wpływ na wynik sprawy tj. art. 233 § 1 k.p.c. poprzez:

- błędne przyjęcie, iż złożony wniosek przez Odwołującego na podstawie którego wydano zaskarżoną decyzję nie był wnioskiem o wznowienie postępowania lecz wnioskiem o przeliczenie świadczenia emerytalnego na zasadach zgodnych ze skutkami wyroku Trybunału Konstytucji z 4 czerwca 2024 r.,

- błędne przyjęcie, iż organ rentowy rozpoznając powyższy wniosek nie zastosował art. 114 ust 1 pkt. 1) ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS, podczas gdy z decyzji następnie z pisma organu rentowego tj. odpowiedzi na odwołanie wynika, iż organ rentowy zastosował ww. przepis. Organ rentowy zaznaczał, iż w sprawie nie zaszła którakolwiek z przesłanek dająca podstawę do ponownego przeliczenia emerytury Wnioskodawcy w związku z ww. przepisem.

3.  naruszenie przepisów prawa materialnego tj. art. 114 § 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych poprzez jego błędne zastosowanie i uznanie, że przepis ten stanowi podstawę przeliczenia emerytury Wnioskodawcy, podczas gdy w sprawie nie zaszła którakolwiek z przesłanek dająca podstawę do ponownego przeliczenia emerytury Wnioskodawcy.

Wskazując na powyższe Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Z. wniósł o:

1)  zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie odwołania,

ewentualnie

2)  uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.

Odwołujący nie złożył odpowiedzi na apelację.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja organu rentowego okazała się konieczna i uzasadniona, umożliwiła bowiem instancyjną kontrolę zaskarżonego wyroku Sądu Okręgowego i w konsekwencji dostrzeżenie uchybień skutkujących koniecznością jego uchylenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji.

Zgodnie z art. 386 § 4 k.p.c. poza wypadkami określonymi w § 2 i 3 sąd drugiej instancji może uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania tylko w razie nierozpoznania przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy albo gdy wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości.

Analiza zarzutów organu rentowego doprowadziła Sąd Apelacyjny do przekonania, że należy uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania, albowiem Sąd I instancji nie rozpoznał istoty sprawy.

W pierwszej kolejności należy wskazać, że w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych przedmiot rozpoznania sprawy sądowej wyznacza decyzja organu rentowego, od której wniesiono odwołanie (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20.08.2020 r., sygn. III UZ 1/20, podobnie m.in. wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 23.06.2020 r., sygn. III AUa 397/20, wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 30.05.2019 r., sygn. III AUa 3/19, wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 20.03.2019 r., sygn. III AUa 839/18). Zakres rozpoznania i orzeczenia (przedmiot sporu) w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych wyznaczony jest więc w pierwszej kolejności przedmiotem decyzji organu rentowego zaskarżonej do sądu ubezpieczeń społecznych, a w drugim rzędzie przedmiotem postępowania sądowego determinowanego zakresem odwołania od tejże decyzji (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 września 2010 r., sygn. III UK 15/10).

Przypomnieć należy, że w dniu 2 września 2024 r. odwołujący wystąpił do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Z. z wnioskiem o przeliczenie w trybie art. 114 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS emerytury w związku z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 4 czerwca 2024 r. wydanym w sprawie dotyczącej obliczenia należnego świadczenia emerytalnego z pomniejszeniem, emerytury z wieku powszechnego o kwotę pobranych wcześniej emerytur o sygnaturze art. SK 140/20, a także o wypłatę wyrównania.

Decyzją z dnia 25 września 2024r., znak: (...), Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Z. na podstawie art. 114 ustawy emerytalnej z 17 grudnia 1998r. odmówił G. D. ponownego ustalenia wysokości emerytury. W uzasadnieniu decyzji podał, że powoływany przez stronę wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 czerwca 2024r. nie jest podstawą do wznowienia postępowania w sprawie emerytury na podstawie art. 114 ustawy emerytalnej.

W przedmiotowej sprawie spór sprowadzał się więc do tego, czy organ rentowy prawidłowo odmówił G. D. ponownego ustalenia wysokości emerytury, bez pomniejszania podstawy obliczenia emerytury o kwotę odpowiadającą sumie pobranych emerytur.

Sąd I instancji wyrokiem z 12 grudnia 2024 r. zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, że zobowiązał pozwanego Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Z. do przeprowadzenia postępowania o wznowienie postępowania dotyczącego przeliczenia wysokości emerytury odwołującego G. D. wobec Wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 czerwca 2024r. SK 140/20 (pkt 1 wyroku) oraz wnioski odwołującego G. D. o wypłatę wyrównania, o wypłatę odsetek i waloryzacje przekazał do pozwanego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Z. celem rozpoznania (pkt 2 wyroku).

Sąd Apelacyjny zwraca uwagę, że Sąd Okręgowy wydał zaskarżony wyrok pomijając przy tym, że ww. orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego nie zostało opublikowane w Dzienniku Ustaw i de facto nie istnieje w obrocie prawnym. W myśl art.190 ustawy zasadniczej ust.1 i 2 orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne ale też podlegają niezwłocznemu ogłoszeniu w organie urzędowym, w którym akt normatywny był ogłoszony. Jeżeli akt nie był ogłoszony, orzeczenie ogłasza się w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej "Monitor Polski".

Zgodnie z brzmieniem ust.3 cytowanego uregulowania orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, jednak Trybunał Konstytucyjny może określić inny termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego.

Brak publikacji orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego powoduje wobec powyższego jego nieistnienie w obrocie prawnym Rzeczpospolitej.

W takich okolicznościach możliwe staje się jednak przeprowadzenie przez Sąd I instancji samodzielnej oceny przepisów i ich zgodności z Konstytucją RP.

Należy podkreślić, że zgodnie z art. 8 ust. 2 Konstytucji RP przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej. Jeżeli norma prawna wynikająca z Konstytucji jest sprzeczna z normą wynikającą z ustawy, to zgodnie z hierarchią źródeł prawa pierwszeństwo zastosowania przysługuje normie prawnej wyższego rzędu, czyli konstytucyjnej. Podkreślić należy, za postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 25 sierpnia 2022 r., III USK 536/21 (LEX nr 3411751), że orzekanie o zgodności ustaw z Konstytucją (art. 188 pkt 1 Konstytucji RP), co niewątpliwie należy do wyłącznej kompetencji Trybunału Konstytucyjnego, nie jest tożsame z oceną konstytucyjności przepisu mającego zastosowanie w konkretnej sprawie rozstrzyganej przez sąd. Sąd jest obowiązany do oceny konstytucyjności przepisu ustawy w ramach ustalania, który przepis obowiązującego prawa będzie zastosowany do rozstrzygnięcia danego stanu faktycznego w indywidualnej sprawie. Odmowa zastosowania przepisu ustawy uznanego przez sąd za sprzeczny z Konstytucją nie narusza zatem kompetencji Trybunału Konstytucyjnego i nie ma bezpośredniego związku z tymi kompetencjami. Uznanie, że sądy powszechne nie są uprawnione do badania zgodności ustaw z Konstytucją, a w konsekwencji do zajmowania stanowiska w kwestii ich zgodności, jak też niezgodności z ustawą zasadniczą, jest wyraźnie sprzeczne z art. 8 ust. 2 Konstytucji RP, który zobowiązuje do bezpośredniego stosowania jej przepisów, przy czym pod pojęciem "stosowanie" należy rozumieć w pierwszym rzędzie sądowe stosowanie prawa (por. też uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 4 lipca 2001 r., III ZP 12/01, OSNAPiUS 2002 Nr 2, poz. 34 oraz wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 7 kwietnia 1998 r., I PKN 90/98, OSNAPiUS 2000 Nr 1, poz. 6; z dnia 20 sierpnia 2001 r., III RN 189/00, OSNAPiUS 2002 Nr 6, poz. 130; z dnia 8 stycznia 2009 r., I CSK 482/08, LEX nr 491552; z dnia 8 października 2015 r., III KRS 34/12, OSNP 2016 Nr 11, poz. 103 oraz z dnia 17 marca 2016 r., III KRS 42/12, LEX nr 2288953 i powołane w nich orzecznictwo). W ocenie Sądu Najwyższego, z uwagi na bezpieczeństwo obrotu prawnego kształtowanego również przez indywidualne akty stosowania prawa, jakimi są orzeczenia sądowe, odmowa zastosowania przepisu ustawy może nastąpić wyłącznie w wypadku, gdy sąd rozpoznający sprawę nie ma wątpliwości co do niezgodności tego przepisu z Konstytucją RP, a sprzeczność ma charakter oczywisty, inaczej mówiąc, gdy zachodzi sytuacja oczywistej niekonstytucyjności przepisu. Sytuacja taka może zachodzić wówczas, gdy porównywane przepisy ustawy i Konstytucji RP dotyczą regulacji tej samej materii i są ze sobą sprzeczne, a norma konstytucyjna jest skonkretyzowana w stopniu pozwalającym na jej samoistne zastosowanie, gdy ustawodawca wprowadził regulację identyczną, jak norma objęta już wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego, gdy Trybunał stwierdził niekonstytucyjność określonej normy prawnej zamieszczonej w przepisie tożsamym, który nie podlegał rozpoznaniu przed Trybunałem, gdy sposób rozumienia przepisu ustawy wynika z utrwalonego orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 8 stycznia 2009 r., I CSK 482/08, LEX nr 491552; z dnia 17 marca 2016 r., V CSK 377/15, OSNP 2016 Nr 12, poz. 148; Jurysta 2016 nr 12, s. 18 z glosą J.G. Firlusa; Ars in vita. Ars in iure. Księga Jubileuszowa dedykowana Profesorowi Januszowi Jankowskiemu, pod red. A. Barańskiej i S. Cieślaka, Warszawa 2018, z glosą M. Białeckiego; uchwałę składu siedmiu sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 16 października 2006 r., I FSP 2/06, ONSAiWSA 2007 Nr 1, poz. 3 oraz wyroki tego Sądu: z dnia 24 września 2008 r., I OSK 1369/07, LEX nr 509708 oraz z dnia 18 grudnia 2013 r., I FSK 36/13, LEX nr 1528716).

Akceptowana w orzecznictwie Sądu Najwyższego koncepcja tzw. rozproszonej kontroli konstytucyjności ustaw (por. wyrok Sądu Najwyższego z 7 kwietnia 1998 r., I PKN 90/98, OSNAPiUS 2000 nr 1, poz. 6, jak też kolejne orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 7 kwietnia 1999 r., I PKN 648/98, OSNAPiUS 2000 nr 1, poz. 423; z dnia 26 września 2000 r., III CKN 1089/00, OSNC 2001 nr 3, poz. 37; z dnia 4 lipca 2001 r., III ZP 12/01, OSNAPiUS 2002 nr 2, poz. 34; z dnia 29 sierpnia 2001 r., III RN 189/00, OSNAPiUS 2002 nr 6, poz. 130) pozwala sądom na odmowę zastosowania przepisu uznanego za niekonstytucyjny w konkretnej sprawie, co w żadnym razie nie stanowi o przejęciu kompetencji Trybunału Konstytucyjnego.

Sąd powszechny może wyjątkowo odmówić zastosowania przepisu w razie jego oczywistej niekonstytucyjności, która może zachodzić wówczas, gdy porównywane przepisy ustawy i Konstytucji dotyczą regulacji tej samej materii i są ze sobą sprzeczne, a norma konstytucyjna jest skonkretyzowana w stopniu pozwalającym na jej samoistne zastosowanie, gdy ustawodawca wprowadził regulację identyczną jak norma objęta już wyrokiem Trybunału, gdy Trybunał stwierdził niekonstytucyjność określonej normy prawnej zamieszczonej w przepisie tożsamym, który nie podlegał rozpoznaniu przed Trybunałem, gdy sposób rozumienia przepisu ustawy wynika z utrwalonego orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 2 sierpnia 2019r., III AUz 117/19, w którym zacytowano wyroki Sądu Najwyższego z dnia 8 stycznia 2009 r., I CSK 482/08, LEX nr 491552; z dnia 17 marca 2016 r., V CSK 377/15, OSNP 2016 Nr 12, poz. 148; uchwałę składu siedmiu sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 16 października 2006 r., I FSP 2/06, ONSAiWSA 2007 Nr 1, poz. 3 oraz wyroki tego Sądu z dnia 24 września 2008 r., I OSK 1369/07, LEX nr 509708 oraz z dnia 18 grudnia 2013 r., I FSK 36/13, LEX nr 1528716).

W postanowieniu z dnia 5 kwietnia 2023 r., II USK 133/22 (LEX nr 3577388) Sąd Najwyższy wskazał, że orzekanie o zgodności ustaw z Konstytucją (art. 188 pkt 1 ustawy zasadniczej), co niewątpliwie należy do wyłącznej kompetencji Trybunału Konstytucyjnego, nie jest tożsame z oceną konstytucyjności przepisu mającego zastosowanie w konkretnej sprawie rozstrzyganej przez sąd. Sąd jest obowiązany do oceny konstytucyjności przepisu ustawy w ramach ustalania, który przepis obowiązującego prawa będzie zastosowany do rozstrzygnięcia danego stanu faktycznego w indywidualnej sprawie (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 sierpnia 2017 r., I UK 325/16, LEX nr 2389585). Przeto odmowa zastosowania przepisu ustawy uznanego przez sąd za sprzeczny z Konstytucją nie narusza kompetencji Trybunału Konstytucyjnego i nie ma bezpośredniego związku z tymi kompetencjami. Uznanie, że sądy powszechne nie są uprawnione do badania zgodności ustaw z Konstytucją, a w konsekwencji do zajmowania stanowiska w kwestii ich zgodności jak też niezgodności z ustawą zasadniczą, jest wyraźnie sprzeczne z art. 8 ust. 2 Konstytucji (por. też uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 4 lipca 2001 r., III ZP 12/01, OSNAPiUS 2002 nr 2, poz. 34).

Ocena konstytucyjności prawa sprawowana przez sądy w ramach bezpośredniego stosowania Konstytucji służy nie tylko zapewnieniu zgodności orzeczeń z Konstytucją, a w konsekwencji zapewnieniu wydania orzeczenia słusznego, sprawiedliwego i realizującego konstytucyjną aksjologię i wartości, ale także przyspieszeniu postępowania. Pozwala ponadto na badanie konstytucyjności prawa w różnorodnych sprawach, odmiennych okolicznościach faktycznych, co znacznie poszerza zakres oceny konstytucyjności. Trybunał Konstytucyjny bada bowiem zgodność z Konstytucją w sposób abstrakcyjny i w zakresie wniosku, co istotnie zawęża pole działania tego organu. Kontrola rozproszona stwarza także możliwość interpretacji Konstytucji oraz ustaw z uwzględnieniem szerokiego spektrum wiedzy specjalistycznej sądów w poszczególnych działach prawa, a tym samym poszerza perspektywę rozumienia Konstytucji (wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 6 lutego 2024 r., VIII Pa 103/23, M. Gutowski, P. Kardas: Wykładnia i stosowanie prawa w procesie opartym na Konstytucji, Warszawa 2017, par. 3. Znaczenie Konstytucji dla procesu sądowego stosowania prawa; por. też M. Haczkowska: Zasada bezpośredniego stosowania konstytucji w działalności orzeczniczej sądów, Przegląd Sejmowy 2005 nr 1; R. Balicki: Bezpośrednie stosowanie konstytucji, Krajowa Rada Sądownictwa 2016 nr 4, s. 13; M. Gutowski, P. Kardas: Sądowa kontrola konstytucyjności prawa. Kilka uwag o kompetencjach sądów powszechnych do bezpośredniego stosowania Konstytucji, Palestra 2016 nr 4, s. 5).

W okolicznościach niniejszej sprawy Sąd I instancji był zatem uprawniony do stwierdzenia, że przepis art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej jako niekonstytucyjny nie powinien mieć w przypadku odwołującego zastosowania, bądź też ,że uznaje uregulowanie to za zgodne z ustawą zasadniczą. Tymczasem Sąd I instancji nie dokonując takich samodzielnych ustaleń wydał zaskarżony wyrok pomijając dokonanie analizy pod kątem zgodności (bądź też nie) ww. przepisu z Konstytucją RP. Tym samym w niniejszej sprawie nie doszło do rozpoznania istoty sprawy przez Sąd I instancji.

Reasumując, rolą Sądu I instancji było prawidłowe rozpoznanie istoty sporu i przeprowadzenie analizy zgodności przepisów (w tym przypadku art. 25 ust. 1b ustawy o emeryturach i rentach z FUS) z Konstytucją RP, niezbędne dla ustalenia racji jednej bądź drugiej strony oraz sporządzenie uzasadnienia zgodnie z wymogami prawa.

Rozpoznając ponownie sprawę Sąd Okręgowy będzie zobowiązany do dokonania oceny zasadności odwołania, wówczas powinien dokonać samodzielnej oceny przepisów prawa - art. 25 ust. 1b ustawy o emeryturach i rentach z FUS i ich zgodności z Konstytucją RP (przy czym oczywiście może posłużyć się uzasadnieniem wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 4 czerwca 2024 r., sygn. akt SK 140/20 – podzielając jego wywody bądź też ich nie podzielając), natomiast wywody te powinien przedstawić jako własne, a nie jak dotychczas zmienić decyzję wyłącznie w oparciu o sam fakt wydania wyroku z 4 czerwca 2024 r., sygn. akt SK 140/20 przez Trybunał Konstytucyjny (wyroku nieopublikowanego a więc nieistniejącego formalnie w obiegu prawnym) – bez dokonania własnej oceny przepisów prawa.

Mając powyższe na uwadze, Sąd Apelacyjny, na podstawie art. 386 § 4 k.p.c., uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w Zielonej Górze do ponownego rozpoznania.

sędzia Marta Sawińska