Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 5 czerwca 2018 r.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący: SSA Jan Futro

Sędziowie: SSA Mikołaj Tomaszewski

SSO Ryszard Małecki /spr./

Protokolant: st.sekr.sąd Kinga Kwiatkowska

po rozpoznaniu w dniu 5 czerwca 2018 r. w (...)

na rozprawie

sprawy z powództwa B. K.

przeciwko J. K.

przy udziale Prokuratora (...) w P.

o ustalenie nieistnienia małżeństwa

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Okręgowego w (...)

z dnia 31 maja 2017 r. sygn. akt I C 531/16

oddala apelację.

Mikołaj Tomaszewski Jan Futro Ryszard Małecki

UZASADNIENIE

W pozwie wniesionym do Sądu Okręgowego w (...) powód B. K. domagał się ustalenia nieistnienia małżeństwa powoda i pozwanej J. K., które miało zostać zawarte w dniu 29 grudnia 2007 r. i zostało zarejestrowane przez Kierownika Urzędu Stanu Cywilnego w M. za nr aktu małżeństwa (...) oraz obciążenia pozwanej kosztami procesu, w tym kosztami zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Uzasadniając powództwo powód argumentował, że duchowny, przed którym małżeństwo zostało zawarte, nie dochował terminu na przekazanie zaświadczenia stanowiącego podstawę sporządzenia aktu małżeństwa do Urzędu Stanu Cywilnego w trybie art. 8 § 3 k.r.o. Podał również, że duchowny bez wiedzy i porozumienia ze stronami przerobił dokument zaświadczenia, w ten sposób że wpisał nieprawdziwą datę zawarcia małżeństwa. Na tej podstawie Kierownik Urzędu Stanu Cywilnego w M. sporządził akt małżeństwa, podczas gdy nie zachowanie terminu winno skutkować odmową sporządzenia aktu małżeństwa.

W odpowiedzi na pozew pozwana J. K. wniosła o oddalenie powództwa oraz o obciążenie powoda kosztami postępowania.

Wyrokiem wydanym w dniu 31 maja 2017 r. Sąd Okręgowy w (...) oddalił powództwo, zasądzając od powoda na rzecz pozwanej kwotę 737 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego.

Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia faktyczne:

W dniu 29 grudnia 2007 r. w parafii rzymskokatolickiej pod wezwaniem św. W. w M. strony, w obecności duchownego — G. S. — oświadczyły wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu. Wymagane zaświadczenie stanowiące podstawę sporządzenia aktu małżeństwa, wskutek niedopatrzenia wikariusza, zostało przekazane do urzędu stanu cywilnego po upływie pięciu dni od dnia zawarcia małżeństwa. Proboszcz parafii podjął starania zmierzające do zniwelowania negatywnych skutków zaniedbania duchownego, w tym celu udał się do stron, wyjaśnił zaistniałą sytuację i zaproponował stronom ponowne zawarcie związku małżeńskiego w formie cywilnej, zapewnił też że pokryje wszelkie wydatki z tym związane. Strony kategorycznie odmówiły powtórnego złożenia oświadczeń o zawarciu związku małżeńskiego.

Kierując się sugestią pracownika Urzędu Stanu Cywilnego, duchowny dokonał w sporządzonym zaświadczeniu korekty daty zawarcia przez strony związku małżeńskiego, na dzień 5 stycznia 2008 r. oraz zmienił numer, pod którym zostało zarejestrowane zawarcie związku małżeństwa.

W dniu 10 stycznia 2008 r. Kierownik Urzędu Stanu Cywilnego w M. sporządził akt małżeństwa i opatrzył go nr (...).

W trakcie trwania wspólnego pożycia strony wspólnie zaciągały zobowiązania kredytowe opiewające na łączną kwotę 700.000 zł.

W dniu 30 stycznia 2017 r., przed tut. Sądem zawisła sprawa z powództwa J. K. przeciwko B. K. o orzeczenie separacji w związku małżeńskim stron oraz ustalenie obowiązku alimentacyjnego na rzecz żony.

W tak ustalonym stanie faktycznym i po dokonaniu oceny dowodów Sąd Okręgowy ocenił, że powództwo nie zasługiwało na uwzględnienie. Zważył, że materialnoprawna podstawa rozstrzygnięcia sporu tkwi w przepisach art. 189 k.c. w zw. z art. 1 § 2 zdanie pierwsze k.r.o. w zw. z art. 8 § 3 k.r.o. Sąd zauważył, że w literaturze przedmiotu i orzecznictwie dopuszcza się powództwa o ustalenie nieistnienia małżeństwa z innych przyczyn aniżeli wymienione w art. 1 § 2 k.r.o.. Podkreśla się jednak, że interes prawny w wytoczeniu takiego szczególnego powództwa może występować wyjątkowo, a więc wtedy, gdy odpowiedni wpis w akcie stanu cywilnego nie jest dokonany.

Z kolei w myśl art. 1 § 2 zdanie pierwsze k.r.o. małżeństwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna i kobieta zawierający związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego w obecności duchownego oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu i kierownik urzędu stanu cywilnego następnie sporządzi akt małżeństwa. Natomiast przepis art. 8 § 3 k.r.o. stanowim.in., że sporządzone przez duchownego zaświadczenie wraz z zaświadczeniem sporządzonym przez kierownika USC duchowny przekazuje do USC w ciągu 5 dni od zawarcia małżeństwa. Na tej podstawie kierownik USC — zgodnie z treścią art. 61 a ust. 4 ustawa Prawo o aktach stanu cywilnego z dnia 29 września 1986 r. sporządzi akt małżeństwa, jeżeli stwierdzi, że został zachowany wymagany termin. Jeżeli nie został zachowany 5-dniowy termin oraz nie zachodziła przeszkoda wynikająca z siły wyższej, kierownik USC był obowiązany odmówić sporządzenia aktu małżeństwa (art. 61 a ust. 5 ustawy).

Odnosząc powyższe do okoliczności faktycznych sprawy Sąd zauważył, że pomimo istniejących ku temu obiektywnych przesłanek, nie zostało sporządzone pismo zawierające odmowę sporządzenia aktu małżeństwa. Abstrahując od analizowania przyczyn, jakie legły u podstaw takiej decyzji, ostatecznie Kierownik S. C., w oparciu o przedłożony przez duchownego dokument, sporządził akt małżeństwa. W doktrynie konsekwentnie przyjmuje się, że jeżeli z jakichkolwiek przyczyn kierownik USC sporządzi akt małżeństwa mimo uchybienia przez duchownego terminowi z art. 8 § 2, a nawet hipotetycznie w ogóle bez dostarczenia przez duchownego zaświadczenia, o którym mowa w art. 8 § 2 i 3, to wobec spełnienia przesłanek z art. 1 § 2, małżeństwo jest zawarte. Z powyższych względów Sąd uznał za niedopuszczalne dochodzenie na podstawie art. 189 k.p.c. żądania ustalenia istnienia małżeństwa.

Nie bez znaczenia dla Sądu pozostawała okoliczność, że przez wiele lat małżonkowie trwali we wspólnym pożyciu, zaciągali wspólne zobowiązania, natomiast spór powstał w momencie wystąpienia przez pozwaną z pozwem o orzeczenie separacji i ustalenie obowiązku alimentacyjnego. Tak określony interes w uzyskaniu ochrony prawnej należy ocenić negatywnie w świetle zasad i wartości moralnych, powszechnie, społecznie akceptowanych. Skoro powód miał już wcześniej świadomość tego, że wymagany ustawą nie został dochowany, już wówczas winien tę kwestię uregulować. Na marginesie Sąd zwrócił uwagę, że zbyt restrykcyjne stosowanie przepisu, w istocie prowadzi do wypaczenia instytucji zawarcia małżeństwa, albowiem uzależnia wywołanie określonych skutków prawnych dotyczących określonych podmiotów od zachowania innych osób, na których sferę prawną określona czynność w ogóle nie oddziałuje.

Rozstrzygnięcie o kosztach procesu Sąd oparł na treści art. 98 § 1 i 3 k.p.c.

Z powyższym wyrokiem nie zgodził się powód, który za pośrednictwem swojego pełnomocnika wywiódł apelację, zaskarżając orzeczenie w całości i zarzucając:

1) obrazę przepisów prawa materialnego, tj. art. 189 k.p.c. w zw. z art. 1 § 2 k.r.io. w zw. z art. 8 § 3 k.r.io., poprzez ich błędną wykładnię i niezasadne przyjęcie, iż w okolicznościach ustalonego przez Sąd Okręgowy stanu faktycznego niniejszej sprawy „należało postawić tezę o niedopuszczalności dochodzenia na podstawie art. 189 k.p.c. żądania ustalenia istnienia małżeństwa" (str. 3 uzasadnienia zaskarżonego wyroku), podczas gdy powód legitymuje się interesem prawnym w dochodzeniu ustalenia nieistnienia małżeństwa, a nadto żądanie takie jest zasadne (w szczególności na zasadzie lex specialis, tj. art. 2 k.r.io.);

2) obrazę przepisu prawa materialnego, tj. art. 2 k.r.io., polegającą na jego błędnym niezastosowaniu w niniejszej sprawie, podczas gdy wskazana norma stanowiąca lex specialis w stosunku do przepisu z art. 189 k.p.c. stanowi w istocie materialnoprawną podstawę roszczenia powoda, stąd też niezasadne jest oddalenie powództwa w oparciu o - zdaniem Sądu - niedopuszczalność dochodzenia żądania powoda w oparciu o przepis art. 189 k.p.c.;

3) obrazę przepisów prawa materialnego, tj. art. 1 § 2 k.r.i o. w zw. z art. 8 § 3 k.r.i o., polegającą na ich błędnej wykładni, poprzez przyjęcie, iż w ustalonych realiach niniejszej sprawy doszło między stronami do skutecznego zawarcia małżeństwa ze skutkami cywilnoprawnymi, podczas gdy powód i pozwana zawarli jedynie związek wyznaniowy, a to wskutek nieprzekazania do USC przez duchownego zaświadczenia, o którym mowa w art. 8 § 2 k.r.i o., oraz nieuprawnionego przerobienia tegoż zaświadczenia przez innego duchownego, aniżeli ten, przed którym oświadczenia rzeczywiście zostały złożone, poprzez zmianę numeru rejestracji małżeństwa oraz wpisanie w nim nieprawdziwej daty złożenia przez strony oświadczeń o zawarciu związku małżeńskiego [de facto strony złożyły oświadczenia przed duchownym - ks. G. (...) w dniu 29. grudnia 2007r., natomiast w zaświadczeniu data ta, oraz numer rejestracji zostały zmienione przez proboszcza - ks. R. K. na dzień 05. stycznia 2008r.) i w konsekwencji na podstawie tak podrobionego zaświadczenia stwierdzającego złożenie przez strony oświadczeń o zawarciu związku małżeńskiego bezpodstawnie sporządzony został akt małżeństwa;

4) obrazę przepisów prawa materialnego, tj. art. 10 ust. 1 pkt 3 (...) z dn. 28. lipca 1993r. (Dz.U. z 1998r., nr 51, poz. 318), poprzez jego błędne niezastosowanie, pomimo, iż - zgodnie z art. 91 ust. 1 Konstytucji RP - ratyfikowana umowa międzynarodowa po jej ogłoszeniu w Dz. U. stanowi część krajowego porządku prawnego i ma bezpośrednie zastosowanie, a przepis art. 10 ust. 1 pkt 3 (...) wprost stanowi, iż dla wywarcia cywilnoprawnych skutków małżeństwa (zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem polskim) wymagane jest m.in. przekazanie przez duchownego wniosku (wraz ze stosownym zaświadczeniem) w terminie 5 dni od zawarcia małżeństwa kanonicznego;

5) obrazę przepisów prawa materialnego, tj. art. 65 § 1 k.c. w zw. z art. 1 § 2 k.r.i o., poprzez jego błędne niezastosowanie w niniejszej sprawie, polegające na dokonaniu wykładni oświadczeń woli stron (w przedmiocie zawarcia małżeństwa ze skutkami cywilnoprawnymi) bez uwzględnienia towarzyszących im - ustalonych przez Sąd - okoliczności, w szczególności zaś wyraźnie zamanifestowanego braku woli zawarcia małżeństwa w rozumieniu art. 1 § 2 k.r.io., które miało miejsce podczas wizyty księdza w domu stron, gdzie strony zostały poinformowane o uchybieniu terminu z art. 8 § 3 k.r.i o. i konieczności ponownego złożenia oświadczeń o zawarciu związku małżeńskiego na potrzeby wywołania skutków cywilnoprawnych, na co zarówno powód jak i pozwana kategorycznie nie wyrazili zgody, przyjmując za wystarczający związek wyznaniowy, bez skutków cywilnoprawnych;

VI. obrazę przepisów o postępowaniu, tj. art. 328 § 2 k.p.c., poprzez uzasadnienie wyroku w sposób nie pozwalający jasno i precyzyjnie odtworzyć podstawy prawnej rozstrzygnięcia, w szczególności wobec jej niedostatecznego wyjaśnienia, co jednocześnie w ocenie apelującego znacznie utrudnia kontrolę instancyjną.

Podnosząc powyższe zarzuty skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku w całości i uwzględnienie powództwa, tj. ustalenie nieistnienia małżeństwa powoda i pozwanej, które zarejestrowane zostało przez kierownika USC w M., gdzie sporządzono akt małżeństwa nr (...), oraz obciążenie pozwanej kosztami postępowania w obu instancjach, w tym zasądzenie od niej na rzecz powoda zwrotu kosztów zastępstwa adwokackiego w pierwszej i drugiej instancji, według norm przepisanych. Ewentualnie powód wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu, z pozostawieniem mu rozstrzygnięcia o dotychczasowych kosztach postępowania.

W odpowiedzi na apelację pozwana wniosła o jej oddalenie i orzeczenie o kosztach postępowania apelacyjnego według norm przepisanych.

Na rozprawie apelacyjnej w dniu 5 czerwca 2018 r. Prokurator (...) w P. zgłosił swój udział w sprawie i wniósł o oddalenie apelacji.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja powoda nie zasługiwała na uwzględnienie.

Sąd Okręgowy prawidłowo ustalił stan faktyczny, co pozwala Sądowi Apelacyjnemu uznać go za własny na podstawie art. 382 kpc.

Przesłanki skutecznego zawarcia małżeństwa w formie wyznaniowej ze skutkami w sferze prawa polskiego zostały określone w art. 1 § 2 krio., zgodnie z którym małżeństwo takie zostaje zawarte, gdy mężczyzna i kobieta w obecności duchownego oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu i kierownik urzędu stanu cywilnego następnie sporządzi akt małżeństwa – gdy zostaną spełnione powyższe przesłanki, małżeństwo uważa się za zawarte w chwili złożenia oświadczenia woli w obecności duchownego. Taką wykładnię tego przepisu potwierdza zapis zawarty w art. 2 krio., który ustalenie nieistnienia małżeństwa wiąże z niezachowaniem warunków określonych w art. 1 krio. – tj. z niezłożeniem przez kobietę i mężczyznę jednoczesnych oświadczeń woli zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu.

W niniejszym wypadku wszystkie te przesłanki zostały spełnione. Powód i pozwana złożyli w dniu 29 grudnia 2007 r. oświadczenia woli wymaganej treści wywołania skutków cywilnych przez ich małżeństwo kanoniczne, a kierownik USC sporządził akt małżeństwa.

Przeprowadzone postępowanie dowodowe wykazało, co był zresztą między stronami bezsporne, że przerobienie przez duchownego zaświadczenia, o którym mowa w art. 8 § 2 krio., dotyczyło wyłącznie daty złożenia zgodnych oświadczeń woli przez małżonków, nie zaś samego faktu ich złożenia i ich treści wyrażającej wolę małżonków wywołania skutków cywilnych.

Przekroczenie przez duchownego 5-dniowego terminu, o którym mowa w art. 8 § 3 krio., winno skutkować odmową sporządzenia aktu małżeństwa. Jeżeli jednak, mimo niezachowania tego terminu, akt małżeństwa został sporządzony, małżeństwo należy traktować jako zawarte.

Z treści postanowienia art. 10 ust. 1 (...) z dnia 28 lipca 1993 r. nie wynika, by dochowanie terminu 5-dniowego przez duchownego stanowiło przesłankę konieczną i konstytutywną wywołania skutków cywilnych przez małżeństwo wyznaniowe, o ile sporządzony został akt małżeństwa. Decydujące w tym zakresie jest brzmienie przepisów art. 1 § 2 oraz 2 krio.

Na koniec wymaga podkreślenia, że żądanie pozwu (którym Sądy obu instancji były związane na podstawie art. 321 § 1 kpc.) dotyczyło ustalenia nieistnienia małżeństwa stwierdzonego aktem małżeństwa, nie zaś daty zawarcia małżeństwa. Z ustalonego stanu faktycznego (w kontekście treści art. 1 § 2 krio. i art. 2 krio.) wynika, że małżeństwo stron zostało zawarte w dniu 29 grudnia 2007 r., a jego zawarcie zostało stwierdzone aktem małżeństwa, w którego treści jako datę zawarcia małżeństwa wskazano dzień 5 stycznia 2008 r. Przedmiotem osądu nie była jednak, jak wspomniano, data zawarcia małżeństwa, lecz fakt jego zawarcia i istnienie.

W tym stanie rzeczy należało na podstawie art. 385 kpc. oddalić apelację.

Mikołaj Tomaszewski Jan Futro Ryszard Małecki