Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 20 października 2016 r.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący: SSA Małgorzata Gulczyńska

Sędziowie: SSA Jacek Nowicki /spr./

SSA Piotr Górecki

Protokolant: st. sekr. sąd. Katarzyna Kaczmarek

po rozpoznaniu w dniu 20 października 2016 r. w Poznaniu

na rozprawie

sprawy z powództwa Parafii Rzymskokatolickiej p.w. (...) (...)

w P.

przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie (...)

o przywrócenie własności nieruchomości ewentualnie przyznanie nieruchomości zamiennych ewentualnie zapłatę

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu

z dnia 20 grudnia 2013 r. sygn. akt XII C 1182/11

I . zmienia zaskarżony wyrok:

1) w punkcie 1. w ten sposób , że obniża zasądzoną od pozwanego Skarbu Państwa – Wojewody (...) na rzecz powódki kwotę 6.200.600 zł do kwoty 5.685.000 zł (pięć milionów sześćset osiemdziesiąt pięć tysięcy złotych) z ustawowymi odsetkami od dnia 21 grudnia 2013 roku, a w pozostałym zakresie powództwo oddala;

2) w punkcie 3 w ten sposób, że koszty postępowania poniesione przez powódkę oraz pozwany Skarb Państwa – Wojewodę (...) rozdziela stosunkowo obciążając nimi pozwanego w 81 % a powódkę w 19% i z tego tytułu zasądza:

a) od pozwanego Skarbu Państwa – Wojewody (...) na rzecz

powódki kwotę 17.781, 89 zł;

b) od powódki na rzecz Skarbu P aństwa – Prokuratorii Generalnej Skarbu

Państwa kwotę 815,36 zł;

3) w punkcie 6. c) w ten sposób, że obniża zasądz oną od pozwanego Skarbu Państwa – Wojewody (...) kwotę 2.861,23 zł do kwoty 2.632,35 zł tytułem części wydatków na opinię biegłych;

II. oddala apelację w pozostałym zakresie;

III. zasądza od pozwanego Skarbu Państwa – Wojewody (...) na rzecz

powódki kwotę 90.058,50 zł tytułem zwrotu kosztów w postępowaniu odwoławczym.

Jacek Nowicki Małgorzata Gulczyńska Piotr Górecki

UZASADNIENIE

W pozwie wniesionym do Sądu Okręgowego w Poznaniu w dniu 1 lipcu 2011 r. – powódka – Parafia Rzymskokatolicka (...) w P., domagała się:

1)  przyznania od pozwanego Agencji Nieruchomości Rolnych Oddział Terenowy w P. na rzecz powódki odpowiednich nieruchomości zamiennych w zamian za nieruchomości wywłaszczone na rzecz Skarbu Państwa, zapisane w księdze wieczystej N. Tom 1 karta 24 o powierzchni 7505 m ² stanowiące obecnie działki oznaczone w ewidencji gruntów jako działki o nr (...) położone w P. przy ul. (...). W. Ł., arkusz mapy (...) N., a nadto zobowiązania w tym celu pozwanego do wskazania odpowiednich nieruchomości zamiennych,

ewentualnie

2)  przyznania od pozwanego Skarbu Państwa – (...) lub Prezydenta Miasta P. na rzecz powódki odpowiednich nieruchomości zamiennych w zamian za nieruchomości wywłaszczone, opisane w punkcie w punkcie 1), a nadto zobowiązania w tym celu pozwanego do wskazania odpowiednich nieruchomości zamiennych,

ewentualnie

3)  zasądzenia pozwanego Miasta P. na przywrócenie powódce własności nieruchomości opisanych w punkcie 1), z ograniczeniem do działek oznaczonych w ewidencji gruntów jako działki nr (...), położonych w P. przy ul. (...). W. Ł., arkusz mapy (...) N.

ewentualnie

4)  zasądzenia od pozwanego Skarbu Państwa – Prezydenta Miasta P. na rzecz powódki kwoty 6.993.600 zł z odsetkami ustawowymi od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty tytułem odszkodowania za wywłaszczone nieruchomości opisane w punkcie 1).

Ponadto, powódka wniosła o zasądzenie od pozwanych – stosownie do wyniku postępowania – na rzecz powódki kosztów procesu wraz z kosztami zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Pozwani wnieśli o oddalenie powództwa oraz zasądzenie kosztów procesu według norm przepisanych, zastrzegając że nie dysponują nieruchomościami zamiennymi.

Postanowieniem z 6 marca 2012 r. Sąd Okręgowy na podstawie art. 67 § 2 kpc wezwał do udziału w sprawie jako statio fisci Skarbu państwa Wojewodę (...).

Wyrokiem z 20 grudnia 2013 Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego Skarbu Państwa – Wojewody (...) na rzecz powódki kwotę 6.200.600 zł z ustawowymi odsetkami od 21 grudnia 2013 r. do dnia zapłaty a w pozostałym zakresie powództwo oddalił w oparciu o następujące ustalenia faktyczne i prawne.

Powodowa parafia posiada osobowość prawną w myśl art. 7 ust. 1 pkt 5 ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej. (Dz. U. z 2013 poz. 1169).

Księga wieczysta N. tom (...) prowadzona była dla nieruchomości (parceli) o powierzchni 3,0050 ha. Wpisem dokonanym w dniu 19 marca 1936 r. w tej księdze ujawniony został (...) przy Rzymskokatolickim K. (...) (...) w P. N.. W dniu 7 stycznia 1975 r. dopisano w księdze numer arkusza mapy: (...) oraz wpisano rodzaje użytków: rola, pastwiska, wody stojące, nieużytki. Sprostowano również powierzchnię na 3,1232 ha. W dniu 30 czerwca. 1984 r. dokonano podziału działki nr (...) na działkę nr (...) o powierzchni 2,3727 ha, (...)o powierzchni 0,5520 ha oraz (...) o powierzchni 0,1985 ha.

Decyzją z dnia 28 stycznia 1985 r., wydaną przez Urząd Miejski w P., na podstawie art. 104k.p.a. oraz art. 2, art. 3 ust. 2, art. 15ust. 1, art. 21 ust. 1, art. 23 ust 2 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości (Dz. U. z 1974 nr 10 poz. 63), wywłaszczono na rzecz Skarbu Państwa nieruchomość położoną w P. przy ul. (...) o oznaczeniu geodezyjnym obręb - N., arkusz mapy -(...) to jest działkę nr (...) o pow. 5.520 m2 i działkę nr (...) o pow. 1.985 m2 zapisaną w księdze wieczystej KW N. tom (...), stanowiącą własność Rzymskokatolickiego K. (...) (...) w P. - N.. Według treści decyzji, wywłaszczenie polegało na odjęciu dotychczasowemu właścicielowi prawa własności nieruchomości z dniem uprawomocnienia się decyzji. Jednocześnie ustalono, że odszkodowanie za dokonane wywłaszczenie zostanie przyznane odrębną decyzją. O wydanie decyzji wywłaszczeniowej wnioskował (...) Zakład (...) w P.. Decyzja została doręczona m.in. powodowej Parafii R.- (...) K. (...) (...) w P..

Od decyzji o wywłaszczeniu z dnia 28 stycznia 1985 r. powodowa Parafia wniosła odwołanie, domagając się przyznania nieruchomości zamiennej w zamian za wywłaszczoną nieruchomość. Decyzją z dnia 6 maja 1985 r., Urząd Wojewódzki w P. utrzymał w mocy zaskarżoną decyzję argumentując w uzasadnieniu, że decyzja z dnia 28 stycznia 1985 r. rozstrzyga jedynie o wywłaszczeniu nieruchomości, natomiast kwestia odszkodowania zostanie ustalona odrębną decyzją. Odpis powyższej decyzji został doręczony powodowej Parafii. Decyzja z dnia 6 maja 1985 r. nie została zaskarżona przez powódkę do Naczelnego Sądu Administracyjnego.

W piśmie z dnia 9 kwietnia 2013 r. (...) Spółdzielnia Mieszkaniowa wystąpiła do Prezydenta Miasta P. o nieoddawanie byłemu właścicielowi działek o nr (...) z uwagi na aktualny sposób ich zagospodarowania oraz zmiany w zakresie prawa własności.

Decyzją z dnia 20 sierpnia 1986 r. Urząd Miejski w P., ustalił odszkodowanie za wywłaszczoną nieruchomość na kwotę 1.446.531 zł (630.420zł za grunt i 816.111zł za nakłady budowlane), zobowiązując jednocześnie Zakład (...) w P. do wypłaty kwoty 630.420 zł na rzecz Parafii K. R. (...) (...) B. C. w P.,

Postanowieniem wydanym w dniu 21 września 1987 r. w sprawie III Ns 2052/87 Sąd Rejonowy w Poznaniu zezwolił Zakładowi (...) w P. na złożenie do depozytu sądowego kwoty 630.420 zł tytułem odszkodowania za wywłaszczoną decyzją z dnia 28 stycznia 1985 r. na rzecz Skarbu Państwa nieruchomość, położoną przy ul. (...) w P., o oznaczeniu geodezyjnym: obręb N., arkusz (...)o łącznej powierzchni 7505 m2.

Do chwili wydania wyroku odszkodowanie złożone do depozytu sądowego nie zostało podjęte przez powódkę.

Wartość rynkowa wywłaszczonej przez Skarb Państwa nieruchomości o pow. 7.505 m2, wg stanu na dzień 28 stycznia 1985 r., wynosi 6.200.600 zł w tym 194.400 zł wartość części nieruchomości przeznaczonej pod drogę klasy lokalnej oraz 6.006.200 zł wartość części nieruchomości przeznaczonej pod zabudowę mieszkaniową wielorodzinną. W piśmie z dnia 21 maja 1991 r. powodowa parafia złożyła do Komisji Majątkowej w W. wniosek w postępowaniu regulacyjnym, o przyznanie gruntów zamiennych o łącznej powierzchni 7.500 m2 w zamian za wywłaszczone na rzecz Skarbu Państwa działki nr (...), zapisane w księdze wieczystej KW N. (...). Wniosek parafii został zarejestrowany pod sygnaturą W.KM-II. (...).

W piśmie z dnia 29 czerwca 1994 r. Komisja Majątkowa przesłała odpis wniosku Urzędowi Wojewódzkiemu w P. w celu rozważania zawarcia ugody.

Prowadzone przed Komisją Majątkową postępowanie, w którym uczestniczyło również Miasto P., nie doprowadziło do zawarcia ugody i to mimo, że Miasto P. wstępnie porozumiało się z powodową Parafią co do sposobu zaspokojenia jej roszczeń, tj. poprzez przekazanie nieruchomości zamiennej przy ul. (...) w P..

W piśmie z dnia 28 lutego 2011 r. Komisja Majątkowa powiadomiła powodową Parafię o nierozpatrzeniu wniosku o przywrócenie własności, pouczając jednocześnie o możliwości wystąpienia do sądu o zasądzenie roszczenia w terminie 6 miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła (...) (tj. od dnia 1 lutego 2011 r.)

Zdaniem Sądu Okręgowego powództwo okazało się w przeważającej części zasadne. Powód zachował termin do złożenia wniosku do Komisji Majątkowej o wszczęcie postępowania regulacyjnego, jak również do wytoczenia powództwa o zasądzenie roszczenia na podstawie ust. 4 ust. 1 ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. W szczególności brak było podstaw – w ocenie Sądu pierwszej instancji – do uznania, że wygasły roszczenia przewidziane art. 63 ust. 1 ustawy z 17 maja 1989 r. W prawdzie powodowa Parafia w niniejszym postępowaniu zgłosiła wszystkie możliwe żądania przewidziane w wyżej wymienionym przepisie, natomiast w postępowaniu regulacyjnym przed Komisją Majątkową domagała się jedynie przyznania nieruchomości, ale mając na uwadze charakter i cel postępowania regulacyjnego, w procesie cywilnym mogła wystąpić z roszczeniami z art. 63 ust. 1 nawet jeżeli wcześniej zgłosiła tylko jedno z roszczeń regulacyjnych.

Tym samym, w ocenie Sądu Okręgowego, należało dopuścić zgłoszone przed sądem roszczenia regulacyjnego we wszystkich jego postaciach pod warunkiem, że było ono zgłoszone w terminie wskazanym w ustawie, oraz że nie wygasło, wobec niezgłoszenia roszczenia regulacyjnego w jakiejkolwiek postaci do dnia 31 grudnia 1992 r.

Sąd pierwszej instancji uznał także, że nie było żadnych podstaw do kwestionowania zdolności powódki do samodzielnego podejmowania czynności procesowych, skoro jej przedstawiciel posiadał zgodę władzy kościelnej na wytoczenie powództwa, ani do kwestionowania legitymacji czynnej, ponieważ nie potwierdził się zarzut, że sporne nieruchomości nie stanowiły własności powódki. Natomiast co do legitymacji biernej, to przysługuje ona zarówno Skarbowi Państwa jak i Agencji Nieruchomości Rolnych oraz Miastu P..

Uznając roszczenie regulacyjne powodowej Parafii za usprawiedliwione co do zasady, Sąd pierwszej instancji przystąpił do analizy, który z żądań sformułowanych w pozwie zasługuje na uwzględnienie.

W pierwszej kolejności Sąd Okręgowy rozważał możliwość fizycznego zwrotu wywłaszczonych nieruchomości i uznał, że taka forma uwzględnienia roszczenia regulacyjnego jest niemożliwa, ponieważ wywłaszczona nieruchomość podlegała od 1985 roku licznym przekształceniom i stanowi własność innych osób. Także przyznane nieruchomości zamiennej nie wchodziło w rachubę. Co do zasady obowiązek dostarczenia nieruchomości zamiennej ciążył na Skarbie Państwa oraz Agencji Nieruchomości Rolnych. Na rozprawie w dniu 3 kwietnia 2013 r. Sąd Okręgowy zobowiązał pozwanych do przedłożenia listy nieruchomości zamiennych pod rygorem skutków z ast. 233 § 2 kpc. Pozwana Agencja wskazała, że nie dysponuje odpowiednimi nieruchomościami zamiennymi. Tak samo Skarb Państwa wskazał, że nie dysponuje dokumentem, który zawierałby listę nieruchomości spełniających kryteria dla nieruchomości zamiennych. Również Miasto P. podało, że nie posiada nieruchomości zamiennych.

W rezultacie w ocenie Sądu Okręgowego zaszły podstawy do oddalenia powództwa wobec Agencji Nieruchomości Rolnych i Miasta P., a zaktualizowało się po stronie powódki roszczenia odszkodowawcze ustawy z 17 maja 1989, którego adresatem jest Skarb Państwa reprezentowany przez Wojewodę (...).

W celu ustalenia wysokości odszkodowania Sąd Okręgowy postanowieniem wydanym w dniu 27 maja 2013 r. - dopuścił dowód z opinii biegłego z zakresu szacowania nieruchomości na okoliczność ustalenia wartości rynkowej wywłaszczonej nieruchomości według stanu na dzień 28 stycznia 1985 r. (data decyzji o wywłaszczeniu) i cen z chwili obecnej. Biegły J. W. wyliczył, że wartość rynkowa części nieruchomości o pow. 6.848 m ² przeznaczonej pod zabudowę wielorodzinną wynosi 6.006.200 zł, natomiast wartość części nieruchomości o pow. 657 ² przeznaczonej pod drogę klasy lokalnej wynosi 194.400 zł Łączna wartość szacowanej nieruchomości wynosiła zatem 6.200.600 zł Opinia biegłego nie została zakwestionowana przez żadną ze stron stąd mogła stać się podstawą oszacowania wysokości odszkodowania należnego powodowej Parafii.

Dodatkowo Sąd Okręgowy podniósł, że nie ma żadnego znaczenia okoliczności, iż odszkodowanie w kwocie 630.420 st. zł zostało przyznane decyzją z dnia 20 sierpnia 1986 r., skoro w art. 61 ust. 1 pkt 6 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. ustawodawca wprost wskazał, że postępowanie regulacyjne może być prowadzone w sytuacji, gdy odszkodowanie za wywłaszczoną nieruchomość zostało wprawdzie przyznane, ale nie zostało podjęte. Bezspornym było, że powodowa Parafia nie podjęła odszkodowania, które postanowieniem Sądu Rejonowego w Poznaniu z dnia 21 września 1987 r. zostało złożone do depozytu sądowego. Przepisy ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła (...) w Rzeczypospolitej Polskiej nie uzależniały przy tym możliwości regulacji od tego, czy do wywłaszczenia nieruchomości doszło przed czy po rozpoczęciu działalności przez sądownictwo administracyjne, ostatnio wymieniona ustawa weszła w życie w czasie, gdy istniała już możliwość wniesienia skargi do NSA od niesłusznej decyzji o wywłaszczeniu. Wprawdzie można wyobrazić sobie sytuację, w której wystąpiono z roszczeniem regulacyjnym gdy wcześniej odszkodowanie za wywłaszczoną nieruchomość nie zostało podjęte z woli parafii, co stanowiłoby obecnie nadużycie prawa. Pozwany Skarb Państwa nie podjął jednakże w sprawie niniejszej nawet próby wykazania w tej okoliczności przedstawiając w tej mierze wyłącznie stanowisko prawne sprowadzające się do stwierdzenia, ze art. 61 ust. 1 pkt 6 nie ma zastosowania do takiej sytuacji, jaka miała miejsce w niniejszej sprawie.

W apelacji z 14 marca 2014 r. pozwany zarzucił zaskarżonemu wyrokowi naruszenie prawa materialnego, to jest: 1 ) art. 6 kc w zw. z art. 63 ust. 1 pkt 2 i 3 ustawy z 17 maja 1989, 2) art. 61 ust. ust. 1 pkt 6 w zw. z art. 63 ust. 1 ustawy z 17 maja 1989, 3) art. 2 ustawy z 17 maja 1989 roku w zw. z art. 35 kc i w zw. z kanonem 123, (...) i (...) K.P.K z 1983 roku, 4) ust. 59 ustawy z 17 maja 1989 roku w zw. z art. 2 tejże ustawy i w zw. z art. 35 kc oraz kanonem 123 K.P.K i (...) K.P.K Z 1983, 5) art. 2 ustawy z 17 maja 1989 r. w zw. z kanonem 515 K.P.K. i (...) K.P.K. z 1983, 6) art. 61 ust. 1 pkt. 6 ustawy z 17 maja 1989r., 7) art. 5 kc w zw. z art. 61 ust. 1 pkt 6 i w zw. z art. 63 ust. 1 ustawy z 17 maja 1989r., 8) art.61 ust. 1 pkt 6 w zw. z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP, 9) art. 481 § 1 kc w zw. z art. 63 ust. 1 pkt 3 ustawy z 17 maja 1989r.

Wskazując na powyższe pozwany wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku w zaskarżonej części i oddalenie powództwa w tym zakresie oraz zasądzenie kosztów procesu za obie instancje według norm przepisanych.

Wyrokiem z 16 lipca 2014 roku Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok w punktach 1, 3 i 6 w ten sposób, że:

1)  powództwo w stosunku do pozwanego Skarbu Państwa oddalił;

2)  zasądził od powódki na rzecz Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa kwotę 7.200 zł tytułem kosztów zastępstwa procesowego;

3)  nakazał ściągnąć od powódki na rzecz Skarbu Państwa kwotę 3.214,86 zł tytułem części wydatków na koszty opinii biegłych;

4)  odstąpił od obciążenia powódki kosztami procesu.

Sąd Apelacyjny uznał, że nie do przyjęcia jest pogląd, iż parafie Kościoła (...) przed wejściem w życie ustawy z 17 maja 1989 roku nie miały osobowości prawnej. W związku z tym składniki mienia kościelnego z punktu widzenia prawa cywilnego stanowiły, przed dniem wejścia w życie ustawy z 1989 roku, własność poszczególnych parafii.

Ostatecznie jednak, zdaniem Sądu Apelacyjnego, należało podzielić stanowisko apelującego, zgodnie z którym Sąd pierwszej instancji naruszył przepisy prawa materialnego, w tym art. 61 ust. 1 pkt 6 oraz art. 63 ust. 1 ustawy z 17 maja 1989 roku, a także przepis art. 470 kc. W sprawie nie doszło do zrealizowania hipotezy wymienionej w art. 61 ust. 1 pkt 6 ustawy z 1989 roku. Świadczenie z tytułu odszkodowania zostało bowiem w sposób ważny złożone do depozytu sądowego. Zgodnie z art. 470 kc ważne złożenie przez dłużnika świadczenia do depozytu sądowego ma takie same skutki jak jego spełnienie. W sprawie było zaś bezsporne, że należne powódce odszkodowanie z tytułu wywłaszczenia zostało w sposób ważny złożone do depozytu sądowego. W tej sytuacji należało je uznać za wypłacone w rozumieniu art. 61 ust. 1 pkt 6 ustawy z 17 maja 1989 roku. Bez znaczenia było, czy powódka podjęła z depozytu należne jej świadczenie. Nie do przyjęcia jest, stanowisko, że zachowanie takie uprawniałoby do otrzymania przez osobę wywłaszczoną ponownego odszkodowania. Strona powodowa nie twierdziła i nie próbowała wykazać, że przyznane jej odszkodowanie było zaniżone i nie odpowiadało wartości wywłaszczonej nieruchomości.

W ocenie Sądu Apelacyjnego, gdyby jednak nawet przyjąć wykładnię Sądu Okręgowego to powództwo i tak nie mogłoby być uwzględnione. Przepisy ustawy z 17 maja 1989 roku nie nadają bowiem kościelnym osobom prawnym bezwzględnych praw (roszczeń) do restytucji mienia nieruchomego. Podmiotom tym służy jedynie żądanie wszczęcia postępowania regulacyjnego. Jego celem było zaś zrekompensowanie kościelnym osobom prawnym tych strat w majątku nieruchomym, które związane było z polityką państwa komunistycznego, wrogą lub niechętną religii i Kościołowi (...). W tej sytuacji w przypadku pozbawienia własności nieruchomości w sposób zgodny z prawem restytucja może nastąpić jedynie wówczas, gdy jedną z istotnych, pozamerytorycznych przesłanek upaństwowienia stanowił element podmiotowy o charakterze dyskryminującym, związany z K. i jego funkcjonowaniem. Takiego elementu w rozpoznawanej sprawie brak. Wywłaszczenie nastąpiło zgodnie z prawem, a wywłaszczona nieruchomość została przeznaczona na cele publiczne i społeczne. Wywłaszczenie nastąpiłoby niezależnie od tego, jaki podmiot byłby właścicielem nieruchomości.

Od powyższego wyroku powód złożył skargę kasacyjną, zarzucając naruszenie przepisów prawa materialnego, to jest art. 61 ust. 1 pkt 6 ustawy z 17 maja 1989 roku o stosunku Państwa do Kościoła (...) w Rzeczypospolitej Polskiej w zw. z art. 470 kc oraz naruszenie prawa materialnego poprzez rozstrzygnięcie sprawy na podstawie nieistniejącej normy prawnej, przewidującej dokonanie regulacji wyłącznie w przypadku wystąpienia pozamerytorycznej przesłanki upaństwowienia, stanowiącej element podmiotowy o charakterze dyskryminującym, a także nieważność postępowania poprzez naruszenie art. 379 pkt 5 kpc w zw. z art. 73 § 2 kpc w zw. z art. 24 ust. 1 a ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa i w zw. z art. 13 ust. 1 ustawy z 10 maja 1990 r. Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych, w zw. z art. 61 ust. 1 pkt 6 i art. 63 ust 1 pkt 1 – 3 ustawy z 17 maja 1989 roku.

Sąd Najwyższy wyrokiem z 9 grudnia 2015 roku uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.

Sąd Najwyższy uznał za bezzasadny zarzut nieważności postępowania, natomiast jako trafny uznał zarzut naruszenia art. 61 ust. 1 pkt 6 ustawy z 17 maja 1989 r. w zw. z art. 470 kc poprzez błędną wykładnię. Zdaniem Sądu Najwyższego konieczne jest rozważenie czy pojęcie „odszkodowanie za wywłaszczoną nieruchomość zostało podjęte” w rozumieniu art. 61 ust. 1 pkt 6 dotyczy czynności faktycznej czy procesowej związanej z drugim etapem postępowania w sprawach depozytowych, obejmującego wydanie uprawnionemu depozytu sądowego oraz czy odnosi się do niego ograniczenie terminem wskazanym w art. 27 ust. 3 ustawy o zasadach i trybie wywłaszczenia nieruchomości. Dalszą kwestią jest ocena skutków złożenia świadczenia do depozytu sądowego.

Sąd Apelacyjny ponownie rozpoznając sprawę zważył, co następuje.

1.  Apelacja pozwanego w przeważającej części okazała się bezzasadna. Na obecnym etapie

postępowania istota sporu dotyczy wykładni przepisu art. 61 ust. 1 pkt 6 ustawy z 17 maja 1989 roku o stosunku Państwa do Kościoła (...) w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2013 poz. 1169 ze zm.).

Mianowicie Sąd Okręgowy uznał jako rzecz nie budzącą wątpliwości, że ustawodawca w art. 61 ust. 1 pkt 6 ustawy z 17 maja 1989 r. wprost wskazał, że postępowanie regulacyjne może być prowadzone w sytuacji, gdy odszkodowanie za wywłaszczoną nieruchomość zostało wprawdzie przyznane, ale nie zostało podjęte. Bezsporne jest zaś, że powódka nie podjęła odszkodowania, które na mocy postanowienia Sądu Rejonowego w Poznaniu z 21 września 1987 roku zostało złożone do depozytu sądowego.

Sąd Apelacyjny rozstrzygając sprawę po raz pierwszy stanął na odmiennym stanowisku wyrażając pogląd, że skoro odszkodowanie zostało w sposób ważny (skuteczny) złożone do depozytu sądowego, to w tej sytuacji należało uznać je za „wypłacone” w rozumieniu art. 61 ust. 1 pkt 6 ustawy z 17 maja 1989. Bez znaczenia prawnego było zatem, czy powodowa parafia podjęła z depozytu należne jej świadczenie, skoro termin „nie zostało podjęte” z art. 61 ust. 1 pkt 6 dotyczy innego sposobu zaoferowania świadczenia z tytułu odszkodowania niż złożenie do depozytu sądowego. Nie do przyjęcia byłaby wykładnia, w świetle której zachowanie powódki uprawniałoby ją do otrzymania ponownego odszkodowania.

Sąd Najwyższy uchylając wyrok Sądu Apelacyjnego wskazał, że uzasadniona jest podstawa kasacyjna w części wskazującej na naruszenie art. 61 ust. 1 pkt 6 ustawy z 17 maja 1989 roku poprzez błędną wykładnię.

2.Przepis art. 61 ust. 1 ustawy z 17 maja 1989 r. wymienia przypadki dopuszczalności wszczęcia postępowania regulacyjnego w przedmiocie przywrócenia kościelnym osobom prawnym własności upaństwowionych nieruchomości lub ich części. Mają one różny charakter, ale ich wspólnym celem jest rekompensata za nieruchomości upaństwowione przed 1989 rokiem. Wydaje się, że ustawodawca kierował się przede wszystkim względami aksjologicznymi miał na uwadze naprawianie szeroko pojętych szkód wyrządzonych Kościołowi (...). Podobne regulacje, ale wobec innych kościołów zostały ustanowione w odrębnych ustawach. A zatem w art. 61 ust. 1 ustawy z 17 maja 1989 r. wymieniono katalog przypadków, które w ocenie ustawodawcy wymagały uregulowania w celu zapewnienia K. rekompensaty o charakterze majątkowym.

Należy zgodzić się z powodem, że ustawodawca wprowadzając do systemu prawnego instytucję regulacji, mógł tak ukształtować jej przesłanki, aby uzyskać zamierzony cel. Tym samym jest ona instytucją mającą własną specyfikę. Nie oznacza to jednak, ze przepis art. 61 ust. 1 pkt 6 ustawy z 17 maja 1989 r. należy interpretować w oderwaniu od ogólnych zasad prawa cywilnego bądź – odnosząc się do realiów niniejszej sprawy - ustawy z 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości (Dz. U. z 1974 nr 10 poz. 63).

Jednym z przypadków regulacji, jest dopuszczalność wszczęcia postępowania regulacyjnego – pod pewnymi warunkami – w celu przywrócenia własności nieruchomości wywłaszczonych bądź przyznania w zamian za nieruchomość wywłaszczoną nieruchomości zamiennej albo odszkodowania. Zdaniem Sądu Apelacyjnego chodzi o wywłaszczenie w ramach zgodnego z prawem postępowania wywłaszczeniowego, ponieważ możliwość żądania rekompensaty za bezprawne wywłaszczenie nie wymagałaby specjalnych uregulowań.

Uprawnienie do żądania zwrotu nieruchomości wywłaszczonej zgodnie z prawem (bądź przyznania nieruchomości zamiennej albo odszkodowania) jest rozwiązaniem szczególnym. Być może ustawodawca uznał – jak podnosi powód – że podstawy prawne wywłaszczenia w PRL zakładały zbytnią uznaniowość i swobodę dokonywania wywłaszczeń, co mogło prowadzić do rażących nieprawidłowości. W każdym razie zdaniem Sądu Apelacyjnego, prawodawca wyróżnił kościelne osoby prawne, umożliwiając uzyskanie rekompensaty za wywłaszczone zgodnie z prawem nieruchomości.

Kluczowy w sprawie przepis art. 61 ust. 1 pkt. 6 ustawy z 17 maja 1989 r. stanowi, że na wniosek kościelnych osób prawnych wszczyna się postępowanie regulacyjne w przedmiocie przywrócenia im upaństwowionych nieruchomości lub ich części – wywłaszczonych, jeżeli odszkodowanie za wywłaszczoną nieruchomością nie zostało wypłacone lub nie zostało podjęte.

Zwrot „odszkodowanie za wywłaszczoną nieruchomość nie zostało wypłacone lub nie zostało podjęte” jest nieostry i nie ma definicji ustawowej ani bezpośredniego odniesienia do pojęć prawnych zawartych w innych aktach prawnych. Jest specyficzną i szczególną regulacją prawną.

Zdaniem Sądu Apelacyjnego, ażeby dokonać prawidłowej wykładni art. 61 ust. 1 pkt 6 ustawy z 17 maja 1989 należy ustalić treść obu pojęć – „nie zostało wypłacone” i „nie zostało podjęte” przy założeniu, że są to pojęcia rozłączne i każde z nich ma odmienne znaczenie oraz że są połączone spójnikiem „lub” co oznacza, ze wystąpienie stanu faktycznego podpadającego pod jedno z pojęć uzasadnia wszczęcie postępowania regulacyjnego.

Pierwsze z określeń „odszkodowanie … nie zostało wpłacone” zakłada typową przyczynę wygaśnięcia zobowiązania poprzez jego wykonanie czyli spełnienie świadczenia przez dłużnika w sposób odpowiadający zasadom z art. 354 § 1 kc.

Pojęcie wykonania zobowiązania nie ma definicji ustawowej, ale jego istotę można ustalić analizując treść zobowiązania. Polega ono na zaspokojeniu interesu wierzyciela zgodnie z treścią zobowiązania. Ponieważ odszkodowanie jest świadczeniem pieniężnym jego spełnienie następuje przez zapłatę czyli przekazanie środków pieniężnych w postaci gotówkowej lub bezgotówkowej.

Zwrot „nie zostało wypłacone” obejmuje zatem dwa przypadki. Pierwszy, gdy dłużnik nie zaoferował wypłaty odszkodowania pomimo dokonania wywłaszczenia. Drugi, gdy wierzyciel nie odebrał świadczenia, chociaż dłużnik je zaoferował.

W niniejszej sprawie wypłata nie nastąpiła, ponieważ powód nie wyraził woli przyjęcia świadczenia odmawiając jego odbioru. Kwalifikacja prawna (tzn. charakter prawny) wykonania zobowiązania jest kwestią sporną w nauce prawa cywilnego. Dominuje jednak pogląd, że wykonanie zobowiązania nie poddaje się jednolitej kwalifikacji prawnej, ale gdy chodzi o zapłatę środków pieniężnych jest to czynność prawna, a nawet umowna (A. O. w glosie do wyroku SN z 23 kwietnia 1976 r., III CRN 46/76, OSPiKA 1977 poz. 29; A. S., Charakter prawny wykonania zobowiązania, R. 1990 nr 5 s. 17). Potrzebne jest zatem zgodne oświadczenie woli obu stron co do przeznaczenia zapłaty, a tego w niniejszej sprawie nie było. W rezultacie odszkodowanie nie zostało wypłacone.

Drugie określenie „odszkodowanie … nie zostało podjęte” nawiązuje do innego sposobu wygaśnięcia zobowiązania. Mianowicie ustawodawca w art. 27 ustawy z 12 marca 1958 o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości określił przypadki, gdy sumę odszkodowania należy złożyć do depozytu sądowego. M. in. w § 2 art. 27 wskazał, że sumę odszkodowania przypadającą do wypłaty należy złożyć do depozytu sądowego, jeżeli osoba uprawniona odmawia przyjęcia odszkodowania albo jeżeli wypłata odszkodowania osobie uprawnionej natrafia na przeszkody prawne.

Podobne uregulowanie nakazujące złożenie sumy odszkodowania do depozytu sądowego m.in. w przypadku gdy osoba uprawnione odmawia jej przyjęcia było przewidziane w art. 64 ust. 2 ustawy z 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (tj. Dz. U. z 1991 nr 30 poz. 127 ze zm.) i jest przewidziane w art. 133 obowiązującej ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tj. Dz. U. z 2010 nr 102 poz. 651 ze zm.).

Złożenie odszkodowania za wywłaszczoną nieruchomość do depozytu sądowego jest zatem rozwiązaniem, które ustawodawca konsekwentnie stosuje, określając jednocześnie warunki w jakich może to nastąpić. Depozyt sądowy jest więc w istocie alternatywnym sposobem wykonania zobowiązania przez Skarb Państwa. Dlatego też należy przyjąć, że użycie w art. 61 ust. 1 pkt 6) ustawy z 17 maja 1989 zwrotu „odszkodowanie… nie zostało podjęte” odnosi się do postępowania depozytowego. Jest ono zresztą semantycznie związane z tym postępowaniem (np. zwrot o niepodjętych depozytach sądowych).

Istota rzeczy polega jednak na tym, że ważne złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego wywołuje daleko idące skutki materialnoprawne. Przepis art. 470 kc stanowi bowiem, ze ważne złożenie do depozytu sądowego ma takie same skutki, jak spełnienie świadczenia, a zatem prowadzi do wygaśnięcia zobowiązania.

Nie budzi wątpliwości, że zasada wynikająca z art. 470 kc dotyczy także kościelnych osób prawnych, realizujących uprawnienia w ramach postępowania regulacyjnego. Postępowanie depozytowe jest bowiem uregulowane przepisami powszechnie obowiązującymi, które nie są sprzeczne z zasadami wynikającymi z ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła (...) w RP i dlatego, zgodnie z art. 3 ust. 2 tejże ustawy, stosuje się w postępowaniach regulacyjnych.

W związku z powyższym powstaje pytanie, jak się ma pojęcie „odszkodowanie … nie zostało podjęte” do zasady, że ważne złożenie do depozytu sądowego ma takie same skutki jak spełnienie świadczenia, przy założeniu, że zezwolenie sądu na złożenie przedmiotu do depozytu sądowego nie przesądza o ważności złożenia do depozytu, natomiast stwarza pewien stan zawieszenia.

Stan zawieszenia kończy się, gdy wierzyciel zażąda wydania mu przedmiotu świadczenia z depozytu. Wówczas zobowiązanie wygasa, a dłużnik traci prawo do jego zwrotu (art. 693 ¹¹ kpc; poprzednio § 11 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 24 września 1965 o zasadach i trybie postępowania w sprawach o złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego – Dz. U. nr 42 poz. 261). Jest tak samo, gdy nastąpiła likwidacja niepodjętego depozytu (art. 5 ust. 2 ustawy z 18 października 2006 r. o likwidacji niepodjętych depozytów – Dz. U. nr 208 poz. 1537; poprzednio dekret z 18 września 1954 o likwidacji niepodjętych depozytów i nie odebranych rzeczy – Dz. U. nr 41 poz. 184).

Natomiast gdy wierzyciel nie podejmuje z depozytu przedmiotu świadczenia stan zawieszenia trwa, ponieważ okoliczności czy nastąpiło ważne złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu nie sprawdza się w toku przyjmowania przedmiotu świadczenia do depozytu (art. 693 ¹ kpc; poprzednio §1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 24 września 1965 o zasadach i trybie postępowania w sprawach o złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego – Dz. U. nr 42 poz. 261).

Dłużnik, chcąc się zabezpieczyć przed ewentualnymi zarzutem wierzyciela, że nie zostały spełnione przesłanki ważnego złożenia do depozytu sądowego, może ustalić to w drodze procesu. Jednakże wydanie orzeczenia sądowego ustalającego prawidłowość złożenia nie pozbawia dłużnika prawa odbioru przedmiotu świadczenia z depozytu. Tym samym takie orzeczenie nie powoduje wygaśnięcia zobowiązania skoro droga do zwrotu przedmiotu świadczenia dłużnikowi jest cały czas otwarta (Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna, 12 . wydanie, C.H. Beck, Warszawa 2016 s. 379).

Dopóki zatem dłużnikowi przysługuje prawo wydania mu przedmiotów złożonych do depozytu sądowego, dopóty nie następuje definitywnie wygaśnięcie zobowiązania. Skutek ten następuje z chwilą, gdy wierzyciel zażąda wydania przedmiotu świadczenia depozytu oraz gdy nastąpiła likwidacja niepodjętego depozytu.

Określenie „odszkodowanie… nie zostało podjęte” dotyczy zatem czynności faktycznej, a nie czynności procesowej uprawnionego obejmujące wydanie przedmiotu świadczenia z depozytu, ponieważ ostatnia z wymienionych czynności prowadzi do wygaśnięcia zobowiązania. Tym samym kościelna osoba prawna, nie podejmując odszkodowania z depozytu sądowego niejako zapobiega wygaśnięciu zobowiązania, zachowując na podstawie art. 61 ust. 1 pkt 6 w zw. z art.. 63 ust. 1 pkt 3 ustawy z 17 maja 1989 r. uprawnienie do żądania odszkodowania.

Powód nigdy nie żądał wydania przedmiotu świadczenia z depozytu sądowego. Również nie nastąpiła jego likwidacja, ponieważ przepis art. 27 ust. 3 ustawy z 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczenia nieruchomości wymagał doręczenia wierzycielowi wezwania do odbioru sumy odszkodowania ze wskazaniem skutków niepodjęcia, a na to nie ma żadnych dowodów. W tej sytuacji nie doszło do wygaśnięcia zobowiązania.

Biegły sądowy J. W. w opinii z 22 sierpnia 2016 r. oszacował wartość rynkową wywłaszczonej nieruchomości na kwotę 5.685.000 zł. Żadna ze stron nie wniosła zastrzeżeń do opinii. Także Sąd Apelacyjny nie znalazł podstaw, aby ją z urzędu kwestionować.

Nadto Sąd Apelacyjny w całości podtrzymuje dotychczasowe stanowisko w przedmiocie przysługiwania powodowej Parafii czynnej legitymacji procesowej, które nie zostało podważone przez Sąd Najwyższy rozpoznający skargę kasacyjną.

Natomiast co do pozostałych zarzutów materialnoprawnych i procesowych apelacji pozwanego, zostały one rozstrzygnięte przez Sąd Apelacyjny poprzednim wyrokiem z 16 lipca 2014 r.

Sąd Apelacyjny podziela stanowisko Sądu pierwszej instancji w przedmiocie rozstrzygnięcia o odsetkach, które tenże zasądził od dnia następnego po dacie wydania wyroku. Dopiero w toku postępowania regulacyjnego został ustalony sposób realizacji roszczenia i podmiot odpowiedzialny za zapłatę odszkodowania (art. 481 § 1 kc).

Ponieważ nastąpiła zmiana zaskarżonego wyroku w zakresie roszczenia głównego, zmianie uległo także rozstrzygniecie w przedmiocie kosztów procesu. Ostatecznie powód wygrał spór w 81%, natomiast uległ pozwanemu w 19% i w tej proporcji, nastąpiło rozdzielenie kosztów, poprzez proporcjonalne obniżenie w pkt. 3a kwoty 19.328,13 zł do kwoty 17.781,89 zł i podwyższenie w punkcie 3b kwoty 792 zł do kwoty 815,36 zł, a nadto obniżenie w pkt. 6c z kwoty 2.861,63 zł do kwoty 2.632,35 zł.

Natomiast co do kosztów postępowania apelacyjnego, na te koszty składają się: w przypadku powoda – 1650 zł (zaliczka na biegłego), 100.000 zł (opłata od skargi kasacyjnej), 5.400 zł + 5.400 zł (wynagrodzenie pełnomocnika) – razem 112.450 zł, a w przypadku pozwanego – 5.400 zł (wynagrodzenie pełnomocnika). Po proporcjonalnym rozdzieleniu kosztów do zasądzenia od pozwanego na rzecz powoda pozostała kwota 90.058,50 zł (91.084,50 zł – 81% i 1026 zł – 19%).

Jacek Nowicki Małgorzata Gulczyńska Piotr Górecki