Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 3 grudnia 2024 r.

Sąd Apelacyjny w Lublinie I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący Sędzia SA Adam Czerwiński

Protokolant starszy protokolant sądowy Marcin Pasik

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 3 grudnia 2024 r. w L.

sprawy z powództwa (...) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
w W.

przeciwko (...) spółce akcyjnej w L.

o zapłatę

na skutek apelacji powoda od wyroku Sądu Okręgowego w L. z dnia 6 lipca 2023 roku, sygn. akt IX GC 306/22

I.  oddala apelację;

II.  zasądza od powoda (...) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
w W. na rzecz pozwanej (...) spółki akcyjnej
w L. kwotę 4.050 (cztery tysiące pięćdziesiąt) złotych z odsetkami
w wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego, za czas od dnia uprawomocnienia się niniejszego orzeczenia, do dnia zapłaty tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt I AGa 104/24

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 6 lipca 2023 roku w sprawie z powództwa (...) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W. przeciwko (...) Spółce Akcyjnej z siedzibą w L. o zapłatę, Sąd Okręgowy w L. oddalił powództwo (pkt I) oraz zasądził od powoda (...) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W. na rzecz pozwanego (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w L. kwotę 5 417 zł tytułem zwrotu kosztów procesu - z odsetkami ustawowymi za opóźnienie za czas od dnia uprawomocnienia się orzeczenia, którymi je zasądzono, do dnia zapłaty (pkt II).

Apelację o wyroku Sądu Okręgowego w L. wniósł powód zaskarżając go w całości i zarzucając mu:

1.  naruszenie przepisów prawa procesowego tj. art. 203 § 1 k.p.c. poprzez uwzględnienie podniesionego przez pozwanego zarzutu potrącenia, podczas gdy z treści materiału dowodowego wynika, że;



wierzytelności przedłożone do potrącenia nie wywodzą się z tego samego stosunku prawnego,



wierzytelność pozwanego nie jest niesporna,



wierzytelność pozwanego nie została uprawdopodobniona dokumentem pochodzącym wyłącznie od pozwanego;

2.  naruszenie prawa procesowego tj. art. 203 ¹ § 1 i 3 k.p.c. w zw. z art. 187 § 1 pkt 11 k.p.c. poprzez uznanie, że pozwany skutecznie podniósł zarzut potrącenia, podczas gdy podniesiony przez pozwanego zarzut zaspokojenia roszczenia nie spełnia wymagań przewidzianych dla pozwu;

3.  naruszenie prawa procesowego tj. art. 233 § 1 k.p.c. poprzez sprzeczną z zasadami logiki i doświadczenia życiowego oceną materiału dowodowego, tj. dowodu z dokumentu – pisma datowanego na dzień 12 października 2018 roku polegającą na uznaniu, że stanowi ono skuteczne oświadczenia woli pozwanego o potrąceniu, podczas gdy jest to oświadczenie złożone przez A. G. tj. osobę niebędącą uprawnioną do reprezentacji pozwanego, zaś z treści dokumentu nie wynika by załączono do niego pełnomocnictwo dla A. G. do składania oświadczeń woli w imieniu pozwanego;

4.  naruszenie prawa materialnego tj. art. 65 k.c. poprzez dokonanie błędnej wykładni postanowień § 7 ust. 6 umowy nr (...) (podstawa Noty) oraz § 12.5 umowy nr (...) (podstawa faktury) i uznanie, że dokonane przez strony ograniczenie prawa potrącenia wzajemnych wierzytelności nie dotyczy naliczonych kar umownych, zaś wyłącznym celem stron było uproszczenie trybu dochodzenia wzajemnych wierzytelności, podczas gdy z treści wskazanego postanowienia wynika wprost, że strony ograniczyły prawo potrącenia wzajemnych wierzytelności do wysokości wynagrodzenia umownego należnego z umowy, którego kara umowna dotyczyła, nie zaś z każdego wynagrodzenia umownego należnego pozwanemu;

5.  naruszenie prawa materialnego tj. art. 647 k.c. przez jego niezastosowanie i oddalenie roszczenia o zapłatę wynagrodzenia za roboty budowlane, które zostały wykonane przez powoda w sposób prawidłowy i odebrane przez pozwanego bez zastrzeżeń co do ich jakości;

6.  naruszenie prawa materialnego tj. art. 498 k.c., art. 499 k.c., art. 38 k.c., art. 98 k.c. w zw. z art. 373 k.s.h. przez niewłaściwe zastosowanie i uznanie, że pozwany złożył skutecznie oświadczenie o potrąceniu wierzytelności powoda z tytułu wynagrodzenia za wykonane roboty budowalne z wierzytelnością pozwanego z tytułu obciążenia powoda karą umowną, podczas gdy z materiału dowodowego sprawy wynika, że oświadczenie o potraceniu nie zostało podpisane przez osobę uprawnioną do składania oświadczeń woli w imieniu pozwanego oświadczenie o potrąceniu wierzytelności Powoda z tytułu wynagrodzenia za wykonane roboty budowlane z wierzytelnością Pozwanego z tytułu obciążenia Powoda karą umowną, podczas gdy z materiału dowodowego sprawy wynika, że oświadczenie o potrąceniu nie zostało podpisane przez osobę uprawnioną do składania oświadczeń woli w imieniu Pozwanego;

7.  naruszenie prawa materialnego, tj. art. 498 k.c., przez niewłaściwe zastosowanie i uznanie, że Pozwany złożył skuteczne oświadczenie o potrąceniu wierzytelności Powoda z tytułu wynagrodzenia za wykonane roboty budowlane z wierzytelnością Pozwanego z tytułu obciążenia Powoda karą umowną, podczas gdy z materiału dowodowego sprawy wynika, że nieskuteczne oświadczenie o potrąceniu zostało złożone do niewymagalnej wierzytelności Pozwanego;

8.  naruszenie prawa materialnego, tj. art. 483 k.c. i art. 484 k.c. przez ich zastosowanie i oddalenie roszczenia Powoda o zapłatę wynagrodzenia za wykonane roboty z uwagi na naliczoną przez Pozwanego karę umowną, w sytuacji gdy Pozwany nie zgłosił roszczenia wzajemnego o zapłatę kary umownej, ani nie złożył skutecznego oświadczenia o potrąceniu kary umownej z wynagrodzeniem należnym Powodowi, a zatem roszczenie o zapłatę kary umownej nie stanowiło przedmiotu niniejszego postępowania;

Powód wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku w całości i uwzględnienie powództwa w całości oraz zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda zwrotu kosztów procesu w tym kosztów zastępstwa prawnego za I II instancję według norm przepisanych, ewentualnie uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania ze względu na nierozpoznanie przez Sąd I instancji istoty sprawy oraz potrzebę przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości oraz zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda zwrotu kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa prawnego za II instancję według norm przepisanych ewentualnie wraz z przekazaniem Sądowi I instancji sprawy do ponownego rozpoznania orzeczenie o kosztach procesu, w tym zastępstwa prawnego za I II instancję według norm przepisanych od pozwanego na rzecz powoda.

Pozwany w odpowiedzi na powyższą apelację wniósł o jej oddalenie w całości oraz zasądzenie od powódki na jego rzecz kosztów postępowania.

Sąd Apelacyjny ustalił i zważył, co następuje:

apelacja nie zasługuje na uwzględnienie.

W pierwszej kolejności wskazać należy, że w niniejszej sprawie nie zostało sporządzone uzasadnienie zaskarżonego wyroku. Pełnomocnik powoda został zawiadomiony przez Prezesa Sądu Okręgowego w L., że sporządzenie pisemnego uzasadnienia w niniejszej sprawie jest niemożliwe z uwagi na istniejącą przeszkodę w postaci długotrwałej, usprawiedliwionej nieobecności pani sędzi B. B. będącej referentem w przedmiotowej sprawie, której terminu zakończenia nie można przewidzieć.

Zgodnie ze wskazaniami wynikającymi z postanowienia Sądu Najwyższego - Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 18 stycznia 2023 r. III PZ 7/22 w zaistniałej sytuacji obowiązkiem Sądu odwoławczego jest ponowne rozpoznanie sprawy, to jest ustalenie jej stanu faktycznego (może być on odmienny od ustaleń sądu pierwszej instancji) a następnie dokonanie wykładni prawa. Sąd drugiej instancji - w sytuacji, w której rozpoznaje apelację od orzeczenia, do którego nie zostało sporządzone pisemne uzasadnienie odtwarza na podstawie akt sprawy rozumowanie sądu, który wydał rozstrzygnięcie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 marca 2006 r., II PK 163/05, OSNP 2007 nr 5-6, poz. 71).

W niniejszej sprawie Sąd pierwszej instancji oddalił powództwo w odniesieniu do żądania zasądzenia kwoty tytułem kar umownych co oznacza, że mając na uwadze zgromadzony materiał dowodowy oraz okoliczności faktyczne przedstawione przez powoda oraz co do zasady potwierdzone przez pozwanego, nie dostrzegł podstaw do udzielenia ochrony prawnej roszczeniu zgłoszonemu w pozwie.

Mając na uwadze powyższe Sąd Apelacyjny ustalił, że w dniu 28 czerwca 2018 roku pomiędzy (...) Spółką Akcyjną z siedzibą w L. jako zamawiającym a (...) Spółką z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W. jako wykonawcą, w wyniku postępowania o udzielenie zamówienia na realizację robót budowlanych, została zawarta umowa nr (...) ((...), na podstawie której zamawiający zlecił, a wykonawca zobowiązał się wykonać roboty budowlane w branży elektroenergetycznej dla zadania „Przyłączenie do sieci elektroenergetycznej zakładu produkcyjno-usługowego w miejscowości C., dz. 1/2 gm. G.-RE G.” – zgodnie z zapisami umowy, treścią „Oferty wykonawcy z dnia 6 czerwca 2018 r.”, stanowiącej załącznik nr 1 do umowy, zapisami uzgodnionego harmonogramu rzeczowo finansowego, stanowiącego załącznik nr 2 do umowy oraz z treścią „Specyfikacji technicznej”, stanowiącej załącznik nr 4 umowy (§ 1 umowy). Strony ustaliły następujące terminy realizacji przez wykonawcę przedmiotu umowy, zgodnie z załączonym uzgodnionym harmonogramem rzeczowo-finansowym:



przekazanie terminu budowy nastąpić miało w ciągu 7 dni roboczych od dnia dostarczenia zamawianemu pisemnego wystąpienia wraz z niezbędnymi dokumentami w powyższym zakresie, złożonego po podpisaniu umowy;



wykonanie robót związanych z realizacją przedmiotu umowy nastąpić miało do dnia 28 września 2019 roku;



zamawiający wymagał wykonania prac z zachowaniem dopuszczalnego maksymalnego czasu ograniczeń w dostawie energii elektrycznej dla odbiorców, który wynosi nie dłużej niż 44 godziny.

Strony postanowiły, że za termin wykonania przedmiotu umowy uważa się datę podpisania protokołu odbioru technicznego końcowego, sporządzonego zgodnie z § 4 umowy. W przypadku niemożności realizacji przedmiotu umowy z przyczyn niezależnych od wykonawcy, uznanych na piśmie przez zamawiającego, termin zakończenia prac mógł zostać zmieniony z uwzględnieniem czasu trwania tych przyczyn. Przerwy w pracach musiały być udokumentowane odpowiednimi zapisami upoważnionych przedstawicieli wykonawcy i zamawiającego. Zmiana terminu realizacji umowy wymagała formy pisemnej pod rygorem nieważności. Strony umowy postanowiły, że w przypadku, gdy wykonawca nie wykona w ustalonym terminie przedmiotu umowy lub nie dotrzyma terminów ustalonych w uzgodnionym harmonogramie rzeczowo-finansowym robót zamawiający może odstąpić od umowy z winy wykonawcy lub rozwiązać umowę i nałożyć na wykonawcę kary umowne (§ 2 ust. 1-4 umowy). Wynagrodzenie za wykonanie przez wykonawcę przedmiotu umowy zostało ustalone na kwotę 448.089 zł brutto (§ 3 ust. 1 pkt 3 umowy). Zapłata faktur następować miała w terminie 30-dniowym od daty otrzymania przez zamawiającego prawidłowo wykonanej faktury wraz z protokołem rozliczenia finansowego robót podpisanym przez osobę nadzorującą roboty budowlane. Ostateczne rozliczenie za wykonane roboty nastąpić miało w oparciu o fakturę końcową, wystawioną na podstawie zatwierdzonego przez zamawiającego protokołu odbioru końcowego bez uwag wraz z protokołem rozliczenia finansowego robót z zastrzeżeniem postanowień § 4 ust. 11 i § 8 ust. 10, w terminie 30-dniowym od daty otrzymania przez zamawiającego prawidłowo wystawionej faktury (§ 3 ust. 8 i 9 umowy). Ustalono, że przedmiotem odbioru końcowego będzie bezusterkowe wykonanie przedmiotu umowy, potwierdzone protokołem odbioru technicznego, na którym zamawiający nie naniósł uwag. Datą podpisania protokołu odbioru technicznego końcowego przez zamawiającego jest data zakończenia realizacji przedmiotu umowy (§ 4 ust. 1 umowy). Strony ustaliły, że wykonawca zapłaci zamawiającemu w razie opóźnienia w wykonaniu umowy kary umowne w wysokości 0,2% wynagrodzenia umownego określonego w § 3 ust. 1 pkt 3 umowy za każdy dzień opóźnienia w stosunku do terminu realizacji zadania określonego w § 2 ust. 1 pkt 2 umowy, jednak nie więcej niż 20% wynagrodzenia umownego określonego w § 3 ust. 1 pkt 3 umowy (§ 7 ust. 1 pkt 1 umowy). W § 7 ust. 6 umowy wskazano, że wykonawca wyraża zgodę na potrącenie przez zamawianego kar umownych z przysługującego wykonawcy wynagrodzenia umownego. Jeżeli kwota kar umownych przewyższy należne wynagrodzenie, wykonawca zapłaci kwotę przewyższającą w terminie 7 dni od otrzymania stosownego wezwania do zapłaty. Zamawiający miał poinformować wykonawcę na piśmie o fakcie pomniejszenia wynagrodzenia wykonawcy w związku z powstaniem obowiązku zapłaty kar umownych. W imieniu (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w L. umowę podpisał W. N. - Dyrektor Generalny Oddziału w S..

W piśmie z dnia 20 września 2018 roku pozwany – wskazując jako przyczynę nieprzystąpienia do realizacji zadania przez powoda, pomimo przekazania terenu budowy w dniu 18 lipca 2018 roku – na podstawie § 8 pkt 5.3 umowy oświadczył, że rozwiązuje umowę nr (...) z winy wykonawcy oraz oświadczył, że na podstawie § 7 ust. 2 tejże umowy obciąży powoda karą umowną w wysokości 20 % wynagrodzenia brutto (k. 39).

W dniu 24 września 2018 roku pozwany wystawił notę księgową nr (...) wskazując, iż wynika ona z obciążenia z tytułu rozwiązania umowy z dnia 28 czerwca 2018 roku z winy wykonawcy.

W dniu 1 września 2015 roku pomiędzy (...) Spółką Akcyjną z siedzibą w L. jako zamawiającym a (...) Spółką z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W. jako wykonawcą w wyniku postępowania o udzielenie zamówienia na realizację robót budowlanych została zawarta umowa nr (...) (dalej umowa - 363), na podstawie której zamawiający zlecił a wykonawca zobowiązał się wykonać roboty budowlane w branży elektroenergetycznej dla zadania „Przyłączenie do sieci elektroenergetycznej zakładu produkcyjno-usługowego w miejscowości C., (...) gm. G.-RE G.” – zgodnie z zapisami umowy, treścią „Oferty wykonawcy z dnia 6 czerwca 2018 r.”, stanowiącej załącznik nr 1 do umowy, zapisami uzgodnionego harmonogramu rzeczowo finansowego, stanowiącego załącznik nr 2 do umowy oraz z treścią „Specyfikacji technicznej”, stanowiącej załącznik nr 4 umowy (§ 1 umowy).

Strony w toku realizacji Umowy nr (...) zawarły do niej następujące aneksy: aneks nr (...) z la 12 maja 2017 r., aneks nr (...) z dnia 29 grudnia 2017 r. oraz aneks nr (...) z dnia 12 lutego 19 r. Aneks nr (...) z dnia 12 maja 2017 r., aneks nr (...) z dnia 29 grudnia 2017 r., aneks nr (...) z dna 12 lutego 2019 r.

W związku z realizacją Umowy nr (...), strony w dniu 28 września 2018 r. sporządziły protokół rozliczenia finansowego wykonanych robót. Zgodnie z treścią tegoż protokołu mód uprawniony był do wystawienia faktury VAT na kwotę 710 312,24 z1 netto. Powód dniu 28 września 2018 r. wystawił na rzecz Pozwanego fakturę VAT nr (...) kwotę 710 312,24 zł netto, tj. brutto 873 684,06 zł. Zasadność wystawienia faktury VAT była kwestionowana przez Pozwanego.

Pismem z dnia 12 października 2018 r. pozwany dokonał bezgotówkowego rozliczenia wzajemnych rozrachunków w formie kompensaty należności wynikającej z noty księgową nr (...) z dnia 24 września 2018 r., wystawionej w związku z rozwiązaniem Umowy nr (...) z wierzytelnością powoda wynikającą z faktury VAT (...) z dnia 28 września 2018 roku. Nota księgowa i dokument kompensaty wpłynęły do powoda o czym świadczy pieczątka prezenty w nieczytelną datą (k. 40-41)

Powód zakwestionował działania pozwanego i pismem z dnia 9 grudnia 2021 r. wezwał pozwanego do zapłaty łącznie kwoty 270.181,80 z1 (w tym obejmującą kwotę 89 617,80 wraz z odsetkami za opóźnienie z tytułu brakującej części wynagrodzenia wynikającego faktury VAT nr (...) (Umowa nr (...)).

W sprzeciwie od nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu upominawczym w dniu 13 stycznia 2022 roku, w którym nakazano pozwanemu (...) S.A. w L. zapłacić powodowi (...) Sp. z o.o. w W. kwotę 89.617,80 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 30 października 2018 roku do dnia zapłaty oraz kwotę 8.098,00 zł tytułem kosztów procesu, w tym kwotę 3.600 zł tytułem kosztów zastępstwa procesowego, w terminie dwóch tygodni od doręczenia nakazu wniósł w tymże terminie sprzeciw - pozwany podniósł zarzut zaspokojenia roszczenia powoda objętego żądaniem pozwu tj. roszczenia o zapłatę części wynagrodzenia umownego z umowy nr (...) w wysokości 89.617,80 zł na skutek dokonanego przez pozwaną pismem z dnia 12 października 2018 roku potrącenia wierzytelności powoda o zapłatę wynagrodzenia umownego z umowy nr (...) w wysokości 873.684,06 zł z wierzytelnością pozwanej o zapłatę kar umownych z umowy (...) w szczególności kary umownej w wysokości 89.617,80 zł w wyniku potrącenia wierzytelności. Pozwany utrzymywał, że nastąpiło umorzenie wierzytelności powoda o zapłatę części wynagrodzenia umownego z umowy nr (...) w wysokości 89.617,80 zł (k. 133v).

Sąd Apelacyjny ustalił powyższy stan faktyczny, niesporny pomiędzy stronami stan faktyczny na podstawie dokumentów dołączanych do akt sprawy, jak i twierdzeń samych stron. Dokumenty załączone do akt nie były kwestionowane, a ich moc dowodowa nie budzi również wątpliwości Sądu Apelacyjnego. Strony w istocie różniły się tylko w kwestii oceny prawnej dotyczącej możliwości uwzględnienia otrącenia dokonanego przez pozwanego w stosunku do wierzytelności dochodzonej przez powoda.

Odnosząc się do wniosków i zarzutów apelacji, w pierwszej kolejności należy wskazać, że niezasadny jest wniosek powoda o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji. Regulacja zawarta w art. 386 § 2 i § 4 k.p.c. wskazuje w sposób wyczerpujący przypadki, w których sąd odwoławczy może uchylić wyrok sądu pierwszej instancji i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania. Żadna z wymienionych podstaw – nieważność postępowania, nierozpoznanie istoty sprawy lub potrzeba przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości na etapie postępowania odwoławczego - nie zachodzi w niniejszej sprawie. Wobec powyższego, apelacja powoda została rozpatrzona mając na względzie wniosek o zmianę zaskarżonego orzeczenia.

W niniejszej sprawie powód dochodził zapłaty kwoty 89.617,80 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 30 października 2018 roku do dnia zapłaty, stanowiącej część wynagrodzenia powoda należnego w związku z realizacją umowy nr (...) z dnia 1 września 2015 roku objętego fakturą VAT nr (...) z dnia 28 września 2018 roku. Treść sprzeciwu od nakazu zapłaty wskazuje, że zarówno zasadność obciążenia pozwanego fakturą VAT nr (...), kwota tego obciążenia jak i brak zapłaty we wskazanym zakresie, pozostawały między stronami bezsporne. Zakwestionowane zostało natomiast roszczenia powoda co do zasady, z uwagi na negowanie przez powoda skuteczności oświadczenia o potrąceniu datowanego na dzień 12 października 2018 roku, w którym na podstawie art. 498 k.c. pozwany dokonał bezgotówkowego rozliczenia wzajemnych rozrachunków wynikających z noty księgowej nr (...) z dnia 14 września 2018 roku (kara umowna) oraz wynagrodzenia z tytułu umowy wynikającego z faktury (...).

W powyższym stanie faktycznym powództwo zostało słusznie oddalone przez Sąd pierwszej instancji wobec tego, że należało przyjąć, iż kwestionowane oświadczenie o potrąceniu wierzytelności przysługującej pozwanemu z wierzytelnością przysługującą powodowi, choć z innego stosunku było skuteczne.

Odnosząc się do zarzutów apelacji wyjaśnić należy, że dokonanie oceny czy oświadczenie woli zawarte w piśmie z dnia 12 października 2018 roku stanowi skuteczne oświadczenia woli pozwanego o potrąceniu wobec braku pełnomocnictwa nie odnosi się do oceny dowodu w świetle przepisu art. 233 § 1 k.p.c., ale należy do sfery oceny prawnej roszczenia w kontekście badania spełnienia przesłanek potrącenia. Zauważyć należy, że z treści dokumentów dołączonych do pozwu nie wynika, aby powód kwestionował umocowanie osoby, które złożyła to oświadczenie. Natomiast z treści art. 104 k.c. wynika wprost, że jednostronna czynność dokonana w cudzym imieniu bez umocowania lub z przekroczeniem jego zakresu jest nieważna. Jednakże gdy ten komu zostało złożone oświadczenie woli w cudzym imieniu, zgodził się na działanie bez umocowania, stosuje się odpowiednio przepisy o zawarciu umowy bez umocowania. Zatem, jeśli nawet uznać, że w ogóle sporna była skuteczność dokonania potrącenia przez A. G., działającą w imieniu pozwanego, to oświadczenia zawarte w sprzeciwie od nakazu zapłaty z dnia 28 stycznia 2022 roku należy uznać za potwierdzenie bezskutecznej czynności prawnej.

W ramach prezentowanego stanowiska w sprawie powód nie kwestionował ani zasadności ani wysokości przysługującej pozwanemu wierzytelności z tytułu naliczenia kary umownej wynikającej z niewykonania umowy nr (...), ani pozwany nie kwestionował przysługującego powodowi wynagrodzenia z tytułu wykonania umowy nr (...), podnosząc w tym zakresie zarzut potrącenia. Mając na uwadze art. 203 ¹ § 1 k.p.c., zgodnie z którym „podstawą zarzutu potrącenia może być tylko wierzytelność pozwanego z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność dochodzona przez powoda, chyba że wierzytelność pozwanego jest niesporna lub uprawdopodobniona dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego” wskazać należy, że co prawda wierzytelność pozwanego nie wynika z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność powoda, jednak zarzut potrącenia podlegał rozważeniu, bowiem wierzytelność pozwanego nie jest sporna. Spór w niniejszej sprawie sprowadzał się do kwestii skuteczności dokonanego potrącenia, zaś żadna ze stron nie kwestionowała samej zasadności potrącanych roszczeń.

Sąd Apelacyjny stoi na stanowisku, iż nie doszło w sprawie do naruszenia 203 ¹ § 1 i 3 k.p.c. Zarzut potrącenia jest oświadczeniem o podwójnym charakterze, a mianowicie zarzutem procesowym (wywołującym skutki procesowe) i oświadczeniem woli (wywołującym skutki materialnoprawne). Od tego zarzutu należy odróżnić zarzut wygaśnięcia zobowiązania w wyniku złożonego oświadczenia o potrąceniu. Oświadczenie o potrąceniu zostaje wówczas złożone poza procesem (ma charakter materialnoprawny), a w toku procesu zostaje zgłoszony wskazany zarzut, który ma charakter wyłącznie procesowy. Jeżeli oświadczenie o potrąceniu (pozaprocesowe) zostało złożone powodowi przez pozwanego przed doręczeniem pozwanemu odpisu pozwu, to pozwany miał prawo i skutecznie zgłosił zarzut wygaśnięcia zobowiązania w wyniku złożenia pozaprocesowego oświadczenia (por. Komentarz do art. 203 ¹ k.p.c. tom I red. T. Szanciło wyd. Legalis wersja elektroniczna). Uczynił to w pierwszym piśmie złożonym w sprawie to jest w sprzeciwie od nakazu zapłaty wniesionym w dniu 4 lutego 2022 r.

Odnosząc się do istoty problemu, a zatem kwestii dokonania potrącenia wzajemnych wierzytelności wskazać należy, że w polskim porządku prawnym wyróżniamy potrącenie ustawowe (uregulowane w art. 498 k.c. i następnych) oraz potrącenie umowne, wprowadzone przez strony do treści umowy. Potrącenie dokonane na podstawie art. 498 § 1 k.c. znajduje podstawę w jednostronnym oświadczeniu strony złożonym drugiej stronie (na podstawie art. 499 k.c.) i jest niezależne od woli drugiej strony. Jego skuteczność zależy od spełnienia przesłanek ustawowych. Do potrącenia umownego nie stosuje się natomiast przesłanek potrącenia ustawowego. Strony mogą w umowie ustanowić odrębne od ustawowych zasady potrącania wzajemnych roszczeń.

W kontekście możliwości wyłączenia lub ograniczenia ustawowego prawa potrącenia postanowieniami umowy wskazuje się w doktrynie na sporny charakter unormowania zawartego w art. 498 § 1 i 2 k.c. Brak jest jednolitego stanowiska w przedmiocie czy regulacja zawarta w ww. art. 498 § 1 i 2 k.c. stanowi iuris cogentis czy iuris dispositivi. Zgodnie ze stanowiskiem opierającym się na przyjęciu, że przepis art. 498 § 1 i 2 k.c. stanowi regulację bezwzględnie obowiązującą, możliwość wyłączenia ustawowego prawa potrącenia następuje na skutek zrzeczenia się w zawartej umowie tego prawa, zaś jego ograniczenie następuje na skutek zawarcia w umowie zobowiązania do jego niewykonywania w określonych okolicznościach (por. M. Gutowski (red.), Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 353–626. Wyd. 3). Drugie stanowisko wskazuje, że możliwość wyłączenia lub ograniczenia ustawowego prawa potrącenia wynika z samego dyspozytywnego charakteru regulacji zawartej w art. 498 § 1 i 2 k.c.

Niezależnie od powyższego, postanowienia umowne mające na celu wyłączenie lub ograniczenie ustawowego prawa wyłączenia muszą zawierać w sobie wyraźne wskazanie, że taki jest ich cel. Zawarte w umowach nr (...) postanowienia wskazujące, że „Wykonawca wyraża zgodę na potrącanie przez Zamawiającego kar umownych z przysługującego Wykonawcy wynagrodzenia umownego. Jeżeli kwota kar umownych przewyższy należne wynagrodzenie, Wykonawca zapłaci kwotę przewyższającą w terminie 7 dni od otrzymania stosownego wezwania do zapłaty. Zamawiający poinformuje Wykonawcę na piśmie o fakcie pomniejszenia wynagrodzenia Wykonawcy w związku z powstaniem obowiązku zapłaty kwoty kar umownych” (§ 7 ust. 6) wprowadza do umowy klauzulę potrącenia umownego. Dotyczyło ono możliwości potrącenia przez Zamawiającego kar umownych wynikających z danej umowy z wynagrodzeniem Wykonawcy, również wynikającym z danej umowy. Jednakże, nie zawiera ono w swojej treści wyłączenia bądź ograniczenia możliwości dokonania potrącenia ustawowego na zasadach wynikających z art. 498 k.c. i następnych. Dodatkowo należy zaznaczyć, iż tego rodzaju zastrzeżenie jakie strony zawarły nie jest wyłączeniem prawa potrącenie lecz wskazuje na pierwszoplanowy sposób zaspokajania wzajemnych wierzytelności pomiędzy stronami. Zapis ten jest uzasadniony okolicznościami sprawy – strony pozostawały w stosunkach umownych i pragmatycznym rozwiązaniem było w pierwszej kolejności kompensowanie własnych należności, a dopiero później formalne wystąpienie na drogę powództwa o zapłatę.

Podkreślić trzeba, że pozwany dokonał potrącenia nie w oparciu o klauzulę umowną, lecz na podstawie regulacji ustawowej, o czym świadczy fakt, że w treści oświadczenia z dnia 12 października 2018 roku pozwany wprost wskazał, że potrącenia dokonuje na podstawie art. 498 k.c.

Wobec powyższego, konieczne było zatem rozpatrzenie skuteczności zarzutu potrącenia w świetle przesłanek wynikających z art. 498 § 1 k.c. Potrącenie może zostać skutecznie dokonane w sytuacji, gdy: wierzytelności są wzajemne i jednorodzajowe oraz gdy wierzytelność potrącającego jest wymagalna i zaskarżalna.

W ocenie Sądu Apelacyjnego, do potrącenia doszło na skutek oświadczenia pozwanego złożonego powodowi w dniu 12 października 2018 roku. Odnosząc się do poszczególnych przesłanek skuteczności dokonanego potrącenia wskazać należy, że roszczenia stron – powoda o zapłatę wynagrodzenia oraz pozwanego o zapłatę kary umownej, są roszczeniami wzajemnymi, ponieważ powód i pozwany są wzajemnie wierzycielami i dłużnikami, jak również roszczeniami jednorodzajowymi, polegającymi na zapłacie.

Zgodnie z art. 455 k.c. wymagalność wierzytelności o zapłatę kary umownej, jako roszczenia bezterminowego, następuje po upływie oznaczonego w wezwaniu do terminu dobrowolnego spełnienia świadczenia przez zobowiązanego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 października 2015 r., II CSK 822/14, Lex 1930449). Wobec powyższego, wymagalność roszczenia pozwanego nastąpiła wraz z upływem terminu zapłaty określonego w nocie księgowej na dzień 8 października 2018 roku. W ocenie Sądu Apelacyjnego, nota księgowa określająca kwotę do zapłaty, termin płatności i sposób jej uiszczenia stanowi wezwanie do wykonania świadczenia w rozumieniu art. 455 k.c.

Całkowicie chybiony i niezrozumiały jest zarzut naruszenia art. 647 k.c., który to przepis definiuje umowę o roboty budowlane. W ustalonych w sprawie okolicznościach nie było sporne i nie było kwestionowane, że strony zawarły taką umowę, jak również prawo powodowej Spółki do wynagrodzenia za wykonane prace. Okoliczność ta została też przyznana przez pozwaną Spółkę także poprzez złożenie oświadczenia z potrąceniu swojej wierzytelności z wierzytelnością strony powodowej. Potrącenie jest dopuszczalne tylko przy istnieniu wzajemnych wymagalnych wierzytelności.

Nie można także podzielić zarzutu naruszenia art. 65 k.c. w zakresie wykładni postanowień łączących strony umów, wskazanych w zarzucie. Nie może budzić wątpliwości, iż treść postanowień § 7.6 i § 12.5 kolejnych umów reguluje kwestie dopuszczalności potrącenia, nie zawierając przy tym żadnych ograniczeń ani wyłączeń w zakresie dopuszczalności dokonania potrąceń na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. Niewątpliwie zapisy umowy regulują kwestie umownego potrącenia wierzytelności wynikających z tej konkretnej umowy.

Reasumując, zarzuty powoda kwestionujące skuteczność oświadczenia o potrąceniu dokonanym przez pozwanego i podniesiony przez niego zarzut procesowy wygaśnięcia wierzytelności mają znamiona taktyki procesowej, mającej na celu unikniecie rzetelnego rozliczenia stałych i rozlicznych stosunków umownych, w których strony pozostawały przez długi czas. Takie działanie nie zasługuje na aprobatę.

O kosztach postępowania apelacyjnego Sąd Apelacyjny orzekł na podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w zw. z art. 99 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. uznając za stronę przegrywającą to postępowanie powoda i zasądzając od niego na rzecz pozwanego zwrot kosztów poniesionych w toku postępowania odwoławczego w kwocie 4.050 zł poniesionych tytułem wynagrodzenia profesjonalnego pełnomocnika (określona zgodnie z § 2 pkt 6 w zw. z § 10 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych - Dz.U.2023.1935 t.j. z dnia 2023.09.20).