Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

UZASADNIENIE

Zaskarżoną decyzją z dnia (...) r., Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w T. odmówił J. S. ponownego ustalenia wysokości jego emerytury wskazując w uzasadnieniu decyzji, iż wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 4 czerwca 2024 r. nie jest przesłanką wskazaną w art. 114 ustawy emerytalnej, stanowiącą podstawę do uchylenia lub zmiany decyzji.

W odwołaniu z dnia (...) r. ubezpieczony, powołując się na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 4 czerwca 2024 r. w sprawie SK 140/20, wnosił o zmianę zaskarżonej decyzji i ponowne obliczenie wysokości należnej mu emerytury.

W odpowiedzi na odwołanie organ rentowy wniósł o jego oddalenie, podtrzymując argumentację zawartą w uzasadnieniu zaskarżonej decyzji.

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny:

Ubezpieczony J. S. (...)r., złożył w dniu (...) r. wniosek o przyznanie emerytury. Decyzją z dnia (...) r. organ rentowy przyznał wnioskodawcy prawo do wcześniejszej emerytury od dnia (...) r. tj. od daty nabycia uprawnień.

(dowód: wniosek k.1, decyzja k. 44 - akt ZUS)

Decyzją z dnia (...) r., po rozpoznaniu wniosku ubezpieczonego z dnia (...) r., Zakład Ubezpieczeń Społecznych przyznał mu prawo do emerytury. Podstawa obliczenia emerytury podlegała pomniejszeniu o kwotę stanowiącą sumę kwot pobranych emerytur, w wysokości przed odliczeniem zaliczki na podatek dochodowy i składki na ubezpieczenie zdrowotne.

(dowód: wniosek k.58, decyzja k. 62 - akt ZUS)

Wyrokiem z 4 czerwca 2024 r., sygn. akt SK 140/20, Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 25 ust.1b ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2023 r. poz. 1251) w zakresie, w jakim dotyczy osób, które złożyły wniosek o przyznanie świadczeń, o których mowa w tym przepisie, przed 6 czerwca 2012 r., jest niezgodny z art. 67 ust.1 w związku z art.2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Wyrok ten nie został opublikowany w Dzienniku Ustaw.

(okoliczność powszechnie znana)

W dniu (...) r., skarżący powołując się na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 czerwca 2024 r. w sprawie SK 140/20, wniósł o przeliczenie emerytury w trybie art. 114 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.

(dowód: pismo k.70 - akt ZUS)

Sąd Okręgowy dokonał następującej oceny zebranego w sprawie materiału dowodowego i zważył, co następuje:

Podstawą żądania wnioskodawcy o ponowne przeliczenie emerytury jest art. 114 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2023 r. poz. 1251 z późniejszymi zmianami; dalej zwana jako ustawa) zgodnie z którym w sprawie zakończonej prawomocną decyzją organ rentowy, na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu, uchyla lub zmienia decyzję i ponownie ustala prawo do świadczeń lub ich wysokość, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawniono nowe okoliczności istniejące przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokość.

Przepis ten wprowadza instytucję swoistego wznowienia postępowania. Instytucja ta pozwala na ponowne ustalenie wysokości świadczenia z wykorzystaniem przesłanek wymienionych w tym przepisie, które są znacząco mniej rygorystyczne niż określone w Kodeksie postępowania administracyjnego. Judykatura traktuje przepis art. 114 ustęp 1 ustawy jako podstawę prawną dla weryfikacji i wzruszalności decyzji organów rentowych, w których zawarto ustalenia pozostające w obiektywnej sprzeczności z ukształtowanym ex lege stanem uprawnień emerytalno-rentowych zainteresowanych (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 25 lutego 2008 r., I UK 249/07, OSNP 2009 nr 11-12, poz. 152; z dnia 22 lutego 2010 r., I UK 247/09, z dnia 9 grudnia 2015 r., I UK 533/14 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 września 2011 r., I BU 4/11). Uznaje się, że sprzeczność taka zachodzi zarówno w przypadku decyzji organu rentowego błędnie przyznających świadczenie (potwierdzających prawo do świadczenia), pomimo że prawo do niego nie powstało, jak i w przypadku decyzji błędnie odmawiających realizacji prawa do świadczenia, przysługującego ubezpieczonemu z mocy prawa oraz decyzji nieprawidłowo ustalających wysokość tego świadczenia. Niezgodność ta może powstać także na skutek popełnionych przez organ rentowy uchybień normom prawa materialnego. Eliminacja tych sprzeczności stanowi uzasadnienie dla ponowienia postępowania zakończonego ostateczną decyzją organu rentowego, której rozstrzygnięcie jest niezgodne z ukształtowaną ex lege sytuacją prawną ubezpieczonego. W ponawianym postępowaniu organ rentowy dąży do ustalenia, czy popełnione uchybienia (przede wszystkim w zakresie prawa materialnego, ale także procesowego) lub przedłożone dowody albo ujawnione fakty mają wpływ na zmianę dokonanych wcześniej ustaleń, od których zależy potwierdzenie uprawnienia ubezpieczonego do określonego świadczenia.

W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 26 lipca 2013 roku w sprawie III UK 145/12 wyjaśniono znaczenie zawartego w art. 114 ust. 1 ustawy zwrotu „ujawnienie okoliczności istniejących przed wydaniem decyzji”, stanowiącego przesłankę ponownego ustalenia prawa do świadczenia emerytalnego. Sąd Najwyższy podkreślił, że użyte w art. 114 ustawy słowo „okoliczności” występuje w dwóch znaczeniach: 1) okoliczności faktycznych oraz 2) okoliczności sprawy. Kontekst art. 114 ust. 1 ustawy nie stwarza podstaw do ograniczenia znaczenia występującego w nim zwrotu „okoliczności” wyłącznie do „okoliczności faktycznych”. Dlatego nie można przypisywać pojęciu „okoliczności” wyłącznie wąskiego znaczenia. Dążąc do ustalenia znaczenia zwrotu „okoliczności”, należy uwzględnić szerszy kontekst użycia analizowanego pojęcia w przepisie art. 114 ust. 1 ustawy. Ten kontekst determinowany jest przez wspomnianą wcześniej funkcję art. 114 ustawy o emeryturach i rentach, jaką jest zmiana treści decyzji organu rentowego sprzecznych z ukształtowanymi z mocy prawa uprawnieniami osób ubezpieczonych.

Sąd podziela stanowisko Sądu Apelacyjnego w Białymstoku wyrażone w wyroku z dnia 25 czerwca 2020 w sprawie o sygn. akt III AUa 736/19, że mechanizm przewidziany w art. 114 ustawy ma doprowadzić do zgodności z prawem wysokości renty lub emerytury w sytuacji, kiedy błąd popełni organ rentowy, ubezpieczony, a nawet w sytuacji, kiedy nie popełniono błędu, a ujawniono okoliczności istniejące przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokość. Ustalenie na podstawie orzeczenia Trybunału, że wydanie decyzji określającej sposób wyliczenia emerytury było nieprawidłowe jest nową okolicznością. Ten nieprawidłowy sposób istniał już w chwili wydawania poprzedniej decyzji, gdyż niekonstytucyjność istniała od początku, jedynie ujawnienie tej okoliczności nastąpiło dopiero na skutek wydania orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny.

W związku z powyższym błędne jest twierdzenie organu rentowego, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego stwierdzający niezgodność przepisu prawnego z Konstytucją, na podstawie którego obliczono wysokość emerytury lub renty nie może być przesłanką do zmiany lub uchylenia decyzji na podstawie art. 114 ustawy.

Podkreślenia wymaga, że Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej, jej przepisy stosuje się bezpośrednio. Sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom (art. 178 ust. 1 Konstytucji RP). Oznacza to, że istnieje możliwość samodzielnego dokonania przez sąd oceny zgodności przepisów ustawowych z Konstytucją na użytek rozpoznawanej sprawy (wyrok Sądu Najwyższego z 7 kwietnia 2016 roku, III KRS 45/12, Lex nr 2288955). Obowiązkiem sądów jest wymierzanie sprawiedliwości (art. 10 ust. 2 i art. 175 ust. 1 Konstytucji). Sędzia nie może stosować ustaw bez uwzględnienia kontekstu konstytucyjnego. W konsekwencji, w jednostkowej sprawie, sąd może odmówić stosowania przepisu ustawy lub rozporządzenia, jeżeli stwierdzi jego sprzeczność z prawem hierarchicznie wyższym. Nie narusza to przy tym kompetencji Trybunału Konstytucyjnego, który ma inny przedmiot orzekania (art. 188 Konstytucji) - wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 lipca 2012 roku, III PK 87/11 LEX nr 1619703. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego wywołuje ten skutek, że zakwestionowane przepisy tracą moc z chwilą wskazaną przez Trybunał, podczas gdy stwierdzenie takiej niezgodności przez sąd jest podstawą do odmowy zastosowania zakwestionowanego przepisu w toku rozpoznawania określonej sprawy, pomimo, że formalnie przepis ten pozostaje w systemie prawnym.

Przenosząc powyższe rozważania na grunt przedmiotowej sprawy należy stwierdzić, że ocena prawidłowości zaskarżonej decyzji jest uzależniona od ustalenia czy zastosowany przez organ rentowy przy wydawaniu decyzji z dnia (...) r. (ustalającej emeryturę skarżącego w wieku powszechnym) art. 25 ust. 1 b ustawy jest w przypadku wnioskodawcy sprzeczny z Konstytucją czy też nie.

W myśl art. 25 ust. 1 b ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku ustawy, jeżeli ubezpieczony pobrał emeryturę częściową lub emeryturę na podstawie przepisów art. 46 , 50 , 50a , 50e , 184 lub art. 88 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 roku - Karta Nauczyciela, podstawę obliczenia emerytury, o której mowa w art. 24, ustaloną zgodnie z ust. 1, pomniejsza się o kwotę stanowiącą sumę kwot pobranych emerytur w wysokości przed odliczeniem zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych i składki na ubezpieczenie zdrowotne.

Przepis art. 25 ust. 1b ustawy dotyczy sposobu obliczania podstawy emerytury powszechnej w odniesieniu do wszystkich osób, które pobrały już emeryturę na podstawie wymienionych w tym przepisie, szczegółowych unormowań ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Chodzi tu o wyjątek od ogólnej zasady wynikającej z art. 25 ust. 1 ustawy, zgodnie z którą podstawę obliczenia emerytury stanowi kwota składek na ubezpieczenie emerytalne oraz kwot środków zaewidencjonowanych na subkoncie ubezpieczonego, prowadzonym przez ZUS. Zasada ta podlega modyfikacji w odniesieniu do ubezpieczonych, którzy przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego pobierali jedno ze świadczeń emerytalnych przewidzianych w ustawie emerytalnej. W takim wypadku - zgodnie z art. 25 ust. 1b ustawy - podstawę obliczenia emerytury ustaloną zgodnie z zasadą ogólną, pomniejsza się o kwotę stanowiącą sumę pobranych emerytur w wysokości przed odliczeniem zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych i składki na ubezpieczenie zdrowotne.

Powyższy mechanizm ustalania podstawy emerytury powszechnej zgodnie z zasadą przewidzianą w art. 25 ust. 1b ustawy obowiązuje od 1 stycznia 2013 roku i został wprowadzony ustawą z dnia 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2012 roku, poz. 637; dalej: ustawa nowelizująca), która została ogłoszona w dniu 6 czerwca 2012 r. Ta regulacja niewątpliwie doprowadziła do sytuacji, w której każda osoba, która złożyła wniosek o przyznanie świadczeń, o których mowa w art. 25 ust. 1b ustawy przed dniem 6 czerwca 2012 r., a więc przed datą opublikowania ustawy nowelizującej nie tylko została zaskoczona pomniejszeniem świadczenia emerytalnego, a także nie miała możliwości - przewidzieć konsekwencji, jakie na mocy nowo wprowadzonych przepisów wiązały się ze skorzystaniem z prawa do wcześniejszego świad­czenia co jest sprzeczne z art. 67 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, czyli z zasadą zaufania do państwa i stanowionego przez niego prawa do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Takie stanowisko zajął Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 4 czerwca 2024 r. w sprawie sygn. akt SK 140/20, na który powołuje się wnioskodawca.

Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego, aby wywoływało skutki prawne musi wejść w życie. Kwestię tę reguluje art. 190 ust.2 i 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, zgodnie z którym orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego wchodzi w życie z dniem ogłoszenia go w organie urzędowym, w którym akt normatywny był ogłoszony. Jeżeli akt nie był ogłoszony, orzeczenie ogłasza się w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej "Monitor Polski”. Trybunał Konstytucyjny może określić inny termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego. Termin ten nie może przekroczyć osiemnastu miesięcy, gdy chodzi o ustawę, a gdy chodzi o inny akt normatywny - dwunastu miesięcy. W przypadku orzeczeń, które wiążą się z nakładami finansowymi nie przewidzianymi w ustawie budżetowej, Trybunał Konstytucyjny określa termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego po zapoznaniu się z opinią Rady Ministrów. Powołany wyżej wyrok nie wszedł jeszcze w życie, albowiem nie został ogłoszony w Dzienniku Ustaw.

Pomimo, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 czerwca 2024 r. nie wszedł w życie to z chwilą ogłoszenia tego wyroku przez Trybunał Konstytucyjny w toku postępowania w sprawie o sygn. akt SK 140/20 zostało uchylone domniemanie zgodności art. 25 ust. 1b ustawy z Konstytucją (porównaj: uchwała Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 2016 roku w której wskazano, że niepublikowany wyrok Trybunału Konstytucyjnego, stwierdzający niezgodność z Konstytucją określonego przepisu uchyla domniemanie jego zgodności z Konstytucja z chwilą ogłoszenia wyroku przez Trybunał Konstytucyjny w toku postępowania). Sąd rozstrzygający przedmiotową sprawę dokonał więc oceny zgodności art. 25 ust. 1b ustawy z Konstytucją na użytek rozpoznawanej sprawy i w pełni akceptuje argumentację zawartą w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 czerwca 2024 r. i uznaje, że art. 25 ust. 1b ustawy zastosowany przez organ rentowy przy obliczaniu emerytury powszechnej w stosunku do osób, które złożyły wniosek o emeryturę wcześniejszą wymienioną w tym przepisie przed dniem 6 czerwca 2012 r. jest sprzeczny z art. 67 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji. Za Trybunałem Konstytucyjnym orzekającym w sprawie SK 140/20 należy wskazać, że w takich sytuacjach „( …) doszło do złamania zasady zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa. Ubezpieczeni, którzy zdecydowali się na korzystanie z wcześniejszej emerytury, nie mieli - w momencie podejmowania tej decyzji na podstawie obowiązującego wówczas stanu prawnego - świadomości co do skutków prawnych, jakie może ona wywoływać w sferze ich przyszłych uprawnień z tytułu emerytury powszechnej. W szczególności nie mogli przewidzieć, że przejście na emeryturę jeszcze przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego będzie wiązało się z pomniejszeniem zgromadzonego kapitału o pobrane świadczenia. Nie spodziewali się, że wypłacanie świadczeń emerytalnych wpłynie na sposób ustalania wysokości świadczenia w ramach emerytury powszechnej. Z takimi konsekwencjami mogły się liczyć osoby, które decydowały się na skorzystanie z prawa do wcześniejszej emerytury po ogłoszeniu ustawy nowelizującej. Dopiero od tego momentu osoby ubezpieczone mogły zapoznać się z nowymi regulacjami i podjąć świadomą decyzję, dysponując wiedzą co do jej ujemnych skutków w sferze wymiaru przyszłego świadczenia emerytalnego po osiągnięciu przewidzianego w ustawie wieku. Należy mieć przy tym na uwadze, że zgodnie z art. 116 ust. 2 u.e.r., cofnięcie wniosku o przyznanie świadczenia jest dopuszczalne tylko do czasu uprawomocnienia się decyzji o jego przyznaniu. Nie było zatem możliwości, aby osoby, które zostały "zaskoczone" wprowadzanymi zmianami w trakcie pobierania świadczenia, podjęły skuteczną interwencję w celu ochrony swoich interesów. (….). W niniejszej sprawie istotą problemu nie jest jednak samo ustalenie wysokości świadczenia, ale zmiana mechanizmu jego ustalenia. Zmiana ta nastąpiła w trakcie pobierania jednego z enumeratywnie wymienionych świadczeń, co zgodnie z zaskarżonym przepisem stanowi podstawę do obniżenia świadczenia. Zmiana ta nastąpiła w momencie, w którym ubezpieczony nie mógł już podjąć żadnych kroków zapobiegających wystąpieniu skutków, których nie mógł się spodziewać, korzystając z jednego ze świadczeń wymienionych w art. 25 ust. 1b u.e.r.”.

Podobne stanowisko Trybunał Konstytucyjny zajął w wyroku z dnia z dnia 6 marca 2019 roku w sprawie P 20/16 (na który wielokrotnie powołuje się Trybunał Konstytucyjny w sprawie SK 140/20). Uznał, że wprowadzenie do ustawy o emeryturach i rentach z FUS z dniem 1 stycznia 2013 roku w art. 25 ust. 1 b ustawy mechanizmu potrącania kwot pobranych świadczeń z tytułu wcześniejszej emerytury przy obliczaniu podstawy emerytury powszechnej dla kobiet urodzonych w (...) roku nastąpiło z naruszeniem wynikającej z art. 2 Konstytucji zasady zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa. Ubezpieczone, które zdecydowały się przejść na wcześniejszą emeryturę, nie miały - w momencie podejmowania tej decyzji na podstawie obowiązującego wówczas stanu prawnego - świadomości co do skutków prawnych, jakie może ona wywoływać w sferze ich przyszłych uprawnień z tytułu emerytury powszechnej. Nie mogły przewidzieć, że przejście na emeryturę jeszcze przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego, będzie wiązało się z pomniejszeniem zgromadzonego kapitału o pobrane świadczenia. Nie spodziewały się, że fakt wypłacania świadczeń emerytalnych wpłynie na sposób ustalania wysokości świadczenia w ramach emerytury powszechnej.

Przenosząc powyższe rozważania na grunt przedmiotowej sprawy należy stwierdzić, że wnioskodawca J. S. składając wniosek w dniu (...) r. o przyznanie prawa do emerytury w obniżonym wieku w momencie podejmowania tej decyzji nie miał świadomości, że jego przejście na emeryturę wcześniejszą będzie wiązało się pomniejszeniem emerytury powszechnej o kwotę stanowiącą sumę kwot pobranych emerytur w wysokości przed odliczeniem zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych i składki na ubezpieczenie zdrowotne, gdyż przepis ten ogłoszony został w dniu 6 czerwca 2012 r. Nie mógł więc przewidzieć wszystkich konsekwencji, jakie zaczęły obowiązywać od 1 stycznia 2013 roku. W związku z tym zastosowany przez organ rentowy przy wydawaniu decyzji z dnia (...) r. (ustalającej wnioskodawcy wysokość emerytury po osiągnięciu wieku powszechnego) art. 25 ust. 1b ustawy w stosunku do skarżącego jest sprzeczny z art. 67 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji.

Biorąc powyższe pod uwagę, Sąd Okręgowy na podstawie art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c. zmienił zaskarżoną decyzją w ten sposób, że przyznał skarżącemu prawo do ustalenia wysokości emerytury bez odliczania sumy kwot pobranych emerytur, czyli z pominięciem niezgodnego z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej przepisu art. 25 ust 1b ustawy.