Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

UZASADNIENIE

W pozwie z dnia 9 listopada 2017r. skierowanym przeciwko (...) w T., powód (...)z siedzibą w Ł. – reprezentowany przez profesjonalnego pełnomocnika – wniósł o uzgodnienie treści ksiąg wieczystych numer (...), prowadzonych przez Sąd Rejonowy w Piotrkowie Trybunalskim VI Wydział Ksiąg Wieczystych dla nieruchomości położonych w M. przy ulicy (...), z rzeczywistym stanem prawnym poprzez wykreślenie z działu IV księgi wieczystej numer (...) oraz z działu IV księgi wieczystej numer (...) hipoteki przymusowej łącznej zwykłej, ustanowionej na rzecz wierzyciela hipotecznego – (...) w T., w wysokości 805.287,84 zł na zabezpieczenie roszczeń wierzyciela zawartych w tytule wykonawczym z dnia 26 maja 1994 r.

Nadto powód wniósł o zasądzenie na swoją rzecz od pozwanego kosztów procesu według norm przepisanych, w tym kosztów zastępstwa procesowego w wysokości 5.400 zł.

W uzasadnieniu pozwu powód wskazał, że jest użytkownikiem wieczystym nieruchomości położonych w M., będących własnością Skarbu Państwa, dla których urządzone są księgi wieczyste o numerach (...). Na prawie użytkowania wieczystego ww. nieruchomości ustanowiona jest hipoteka przymusowa łączna zwykła na rzecz wierzyciela hipotecznego – (...) w T. w wysokości 805.287,84 zł na zabezpieczenie roszczeń wierzyciela zawartych w tytule wykonawczym z dnia 26 maja 1994 r. Hipoteka powstała w 1994 r. celem zabezpieczenia wierzytelności (...) wobec przedsiębiorstwa (...) z siedzibą w M. z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne. Było to przedsiębiorstwo państwowe, którego upadłość została ogłoszona postanowieniem Sądu Rejonowego w Piotrkowie Trybunalskim z dnia 16 października 1996r. Wierzyciel upadłego, czyli (...) pismem z dnia 24 stycznia 1997r. zgłosił swoją wierzytelność w stosunku do (...) w M., wskutek czego postanowieniem z dnia 30 czerwca 1997r. Sąd Rejonowy uznał i wpisał na listę wierzytelności w postępowaniu upadłościowym (...)wierzytelność (...) z siedzibą w Ł. – kwotę 288.755,36 zł. Pismem z dnia 8 kwietnia 1997r. (...) wyraziła zamiar zakupu całego przedsiębiorstwa upadłego, zaś do samej sprzedaży nieruchomości doszło w dniu 24 czerwca 1997r. Sprzedaż odbyła się za zgodą sędziego komisarza. (...)uległa następnie przekształceniu w spółkę (...) Prawo użytkowania wieczystego przedmiotowych nieruchomości przeszło w późniejszym okresie na rzecz powoda. Wobec zawarcia porozumień pomiędzy (...) oraz (...)a właściwym (...) na spłatę należności w formie układu ratalnego, bieg terminu przedawnienia został wówczas przerwany i rozpoczął się na nowo. Termin płatności ostatniej z rat przypadł na dzień 28 sierpnia 2002r. W związku z obowiązującym wówczas 10-letnim okresem przedawnienia roszczeń, ww. wskazane należności uległy przedawnieniu. Przedawnienie należności ze składek prowadzi do wygaśnięcia zobowiązania i zakończenia stosunku prawnego bez zaspokojenia wierzyciela. W ocenie powoda przepis art. 24 ust. 5 ustawy z dnia 13 października 1998r. o systemie ubezpieczeń społecznych jest niezgodny z Konstytucją i jako taki nie powinien być stosowany. Powód wskazał zatem, że wygaśnięcie zobowiązania, na zabezpieczenie którego ustanowiona została na prawie użytkowania wieczystego przedmiotowych nieruchomości w M. hipoteka przymusowa łączna, pociąga za sobą wygaśnięcie hipoteki, co w jego ocenie uzasadnia żądanie pozwu.

W odpowiedzi na pozew pozwany wniósł o oddalenie powództwa. Uzasadniając swoje stanowisko pozwany podniósł, że do należności z tytułu składek zabezpieczonych hipoteką znajdują zastosowanie przepisy ustawy z dnia 6 lipca 1982r. o księgach wieczystych i hipotece, zgodnie z którymi przedawnienie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką nie narusza uprawnienia wierzyciela hipotecznego do uzyskania zaspokojenia z nieruchomości obciążonej.

Wyrokiem z dnia 9 stycznia 2018 r. Sąd Rejonowy w Piotrkowie Trybunalskim orzekł o oddaleniu powództwa.

Podstawę powyższego rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji:

Powód (...) z siedzibą w Ł. jest użytkownikiem wieczystym nieruchomości położonych w M. przy ulicy (...), dla których w Sądzie Rejonowym w Piotrkowie Trybunalskim VI Wydział Ksiąg Wieczystych urządzone są księgi wieczyste o numerach (...).

Nieruchomości te stanowią własność Skarbu Państwa.

Użytkowanie wieczyste nieruchomości, dla której urządzona jest księga wieczysta o numerze (...), obciążone jest hipoteką przymusową zwykłą dla zabezpieczenia wierzytelności zawartych w tytule wykonawczym z dnia 26 maja 1994 r. Wierzycielem hipotecznym jest pozwany (...) w T..

Użytkowanie wieczyste nieruchomości, dla której urządzona jest księga wieczysta o numerze (...), obciążone jest hipoteką przymusową łączną zwykłą dla zabezpieczenia wierzytelności zawartych w tytule wykonawczym z dnia 26 maja 1994 r. Wierzycielem hipotecznym jest pozwany (...) w T..

W porozumieniu zawartym w dniu 28 kwietnia 1994 r. pomiędzy (...) w T. a (...) z siedzibą w M. i (...) z siedzibą w M. ustalono, że spłata należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne pracowników i Fundusz Pracy, a także odsetek za zwłokę, będzie następować w ratach. Płatność rat miała następować do 20-go dnia każdego miesiąca.

W piśmie z dnia 16 września 1996 r. (...) w T. poinformował, że wyraził zgodę, aby (...) z siedzibą w M. przy ulicy (...) spłacało zadłużenie z tytułu składek i odsetek za zwłokę w ramach układu ratalnego. Spłata zadłużenia została rozłożona na 6 lat, począwszy od września 1996 r.

W piśmie z dnia 4 października 1996 r. (...) w T. poinformował, że wyraził zgodę na spłacenie w ratach przez (...)z siedzibą w M. przy ulicy (...) należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne i odsetek za zwłokę. Należność rozłożono na 72 raty. Pierwsza rata płatna w dniu 30 września 1996 r. Płatność kolejnych rat miała następować do 28-go dnia każdego miesiąca.

Sąd Rejonowy wyjaśnił, że powyższy – w istocie bezsporny - stan faktyczny ustalił na podstawie dokumentów załączonych do akt sprawy, stanowiących w przeważającej części dokumenty urzędowe, jak również dowody z dokumentów prywatnych, których rzetelność i wiarygodność nie były przez strony kwestionowane. Wobec braku innej inicjatywy dowodowej pełnomocników stron w sprawie nie zachodziła w istocie konieczność prowadzenia jakiegokolwiek dalszego postępowania dowodowego, tym bardziej, że istota sporu sprowadzała się w zasadzie do oceny kwestii natury prawnej, tzn. odpowiedzi na pytanie czy ewentualne przedawnienia wierzytelności zabezpieczonych hipoteką wpływa w jakikolwiek sposób na istnienie prawa rzeczowego w postaci kwestionowanych hipotek, a w konsekwencji, czy zasadne jest żądanie pozwu uzgodnienia treści wskazanych ksiąg wieczystych poprzez wykreślenie powołanych hipotek.

W następstwie powyższych ustaleń Sąd Rejonowy uznał, że powództwo jako bezzasadne podlegało oddaleniu.

Sąd zważył, że w przedmiotowej sprawie powód wnosił o uzgodnienie treści ksiąg wieczystych numer (...), prowadzonych przez Sąd Rejonowy w Piotrkowie Trybunalskim VI Wydział Ksiąg Wieczystych dla nieruchomości położonych w M. przy ulicy (...), z rzeczywistym stanem prawnym poprzez wykreślenie z działu IV księgi wieczystej numer (...) oraz z działu IV księgi wieczystej numer (...) hipoteki przymusowej łącznej zwykłej, ustanowionej na rzecz wierzyciela hipotecznego – (...) w T., w wysokości 805.287,84 zł na zabezpieczenie roszczeń wierzyciela zawartych w tytule wykonawczym z dnia 26 maja 1994 r.

Podstawę prawną roszczenia powoda stanowił art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. z 2016 r., poz. 790), zgodnie z treścią którego w razie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym osoba, której prawo nie jest wpisane lub jest wpisane błędnie albo jest dotknięte wpisem nieistniejącego obciążenia lub ograniczenia, może żądać usunięcia niezgodności. Zdaniem Sądu, mając na względzie treść pozwu (i załączonych do niego dokumentów) i odpowiedzi na pozew spór w sprawie sprowadzał się jedynie do oceny wskazanej już powyżej kwestii wyłącznie natury prawnej.

W opinii Sądu Rejonowego, jakkolwiek kwestia przedawnienia wierzytelności zabezpieczonych hipotekami jest oczywista, to jednocześnie należy zauważyć, że zgodnie z treścią art. 77 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (podobnie zresztą jak i aktualnej treści tego przepisu, bowiem w tym zakresie ustawodawca nie dokonał żadnych modyfikacji istoty instytucji hipoteki), przedawnienie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką nie narusza uprawnienia wierzyciela hipotecznego do uzyskania zaspokojenia z nieruchomości obciążonej. Przepisu tego nie stosuje się do roszczeń o świadczenia uboczne. Przepis art. 77 ustawy o księgach wieczystych i hipotece jest wyjątkiem od art. 117 k.c., który odmiennie reguluje skutki przedawnienia roszczeń. Hipoteka chroni bowiem wierzyciela przed negatywnymi skutkami przedawnienia wierzytelności zabezpieczonej hipoteką. Przedawnienie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką pociąga za sobą tylko skutki w sferze obligacyjnej. Z samej istoty zabezpieczenia hipotecznego wynika zagwarantowanie wierzycielowi możliwości zaspokojenia swojego roszczenia niezależnie od okoliczności, jakie mogą się w przyszłości pojawić, w tym ryzyka związanego z ewentualnym przedawnieniem tak zabezpieczonej wierzytelności. W tym miejscu tylko na marginesie należy podkreślić, iż nawet wskutek przedawnienia roszczenia wierzytelność istnieje, jest dług, a jedynie odpada obowiązek świadczenia (zobowiązanie naturalne). Nie jest zatem tak, jak twierdzi pełnomocnik powoda, że zobowiązanie (wierzytelność) wskutek przedawnienia wygasa. Nadto skoro nie wygasa wierzytelność, to nadal istnieje hipoteka, jako silne prawo rzeczowe ją zabezpieczające. Hipoteka przestaje bowiem istnieć jedynie w przypadku wygaśnięcia (unicestwienia) samej wierzytelności, którą zabezpiecza, bądź co do zasady w razie unicestwienia samej nieruchomości, jako przedmiotu, na którym rzeczowo w ten sposób taką wierzytelność zabezpieczono, a bez wątpienia z taką sytuacją w analizowanym przypadku nie mamy do czynienia. Tylko to, że do przedawnienia zabezpieczonych hipoteką wierzytelności doszło nie powoduje upadku hipotek, a jedynie determinuje to zawężony zakres istniejącego majątku dłużnika (powoda), tj. prawi użytkowania wieczystego przedmiotowych nieruchomości, z którego pozwany jako wierzyciel może skutecznie żądać zabezpieczenia. Z tych też względów pozwany, jako wierzyciel hipoteczny, nadal jest uprawniony – pomimo przedawnienia wierzytelności – zaspokajać się, ale po upływie terminu przedawnienia wyłącznie z przedmiotu zabezpieczenia, tj. z prawa użytkowania wieczystego przedmiotowych nieruchomości, których wieczystym użytkownikiem jest powód (bez należności ubocznych – art. 77 zd. 2 ustawy o księgach wieczystych i hipotece).

W dalszej kolejności Sąd meritii podniósł, że podstawę do wykreślenia hipotek stanowiłoby co najwyżej oświadczenie pozwanego o zrzeczeniu się przedmiotowych wierzytelności. Innymi słowy, pozwany jako wierzyciel może – bez narażenia się na zarzut przedawnienia – domagać się zaspokojenia swoich należności jedynie z obciążonych hipotekami nieruchomości (in casu stricte prawa użytkowania wieczystego tych nieruchomości) i jedynie w granicach określonych w art. 77 ww. ustawy in fine. Sąd podniósł również, że z uwagi na powołaną wyżej podstawę prawną bez znaczenia pozostaje fakt co to za wierzytelność i jaki podmiot jest wierzycielem (jego formalnoprawny status), jak również wszelkie dywagacje pełnomocnika powoda w zakresie przedawnienia wierzytelności zabezpieczonych rzeczonymi hipotekami, co nie budzi w sprawie wątpliwości, nie mniej pozostaje bez wpływu dla istoty sprawy, tj. oceny istnienia hipoteki jako bardzo silnego ze swojej istoty zabezpieczenia rzeczowego konkretnych wierzytelności. Przepis art. 77 ustawy o księgach wieczystych i hipotece dotyczy istoty konstrukcji hipoteki, konstytuując jedną z jej zasadniczych walorów decydujących o sile i znaczeniu hipoteki jako rzeczowego zabezpieczenia wierzytelności, co zdaje się zupełnie umykać uwadze pełnomocnika powoda. Zatem każdy, kto nabywa nieruchomość (prawo użytkowania wieczystego przedmiotowych nieruchomości) obciążoną hipoteką (w tym powód) musi się liczyć z ryzykiem żądania zabezpieczenia tak zabezpieczonych wierzytelności przez wierzyciela tych wierzytelności i nie może się skutecznie powoływać na przedawnienie tych wierzytelności względem wierzyciela w zakresie, w jakim wierzyciel posiada roszczenie do ich zaspokojenia w zakresie określonym w cytowanym art. 77 u.k.w. i h. W tym kontekście –co do zasady trafne wywody pełnomocnika powoda co do kwestii przedawnienia zabezpieczonych hipoteką wierzytelności oraz wskazane na tę okoliczność argumenty natury prawnej, włącznie z powołanymi w pozwie orzeczeniami Trybunału Konstytucyjnego, pozostawały w sprawie bez znaczenia. W powołanych orzeczeniach Trybunał odnosi się bowiem wyłącznie do oceny niekonstytucyjności kwestii braku możliwości przedawnienia określonego rodzaju wierzytelności (właśnie zabezpieczonych hipoteką), tj. niejako braku zdolności przedawnialności określonego rodzaju wierzytelności i to jest poza sporem i istotą niniejszej sprawy. Jednak to pozostaje bez wpływu na niezmienną na przestrzeni lat treść cytowanego art. 77 u.k.w. i h. Zwłaszcza, że ani ustawodawca, ani żadne Sądy (w tym Sąd Najwyższy, czy Trybunał Konstytucyjny) nigdy nie podważały istoty i znaczenia hipoteki jako prawa rzeczowego, nie mówiąc już nawet o tym, że sądy jako organy stosujące (a nie stanowiące) prawo nie miałyby nawet do tego kompetencji, wobec jednoznacznej treści cytowanego art. 77 u.k.w. i h. i to bez względu ani na rodzaj wierzytelności, ani status uprawnionego wierzyciela.

Apelację od powyższego wyroku wniósł powód.

Działający w imieniu powoda pełnomocnik zaskarżył wyrok w całości.

Zaskarżonemu wyrokowi zarzucił naruszenie prawa materialnego:

1) art. 59 § 1 pkt. 9 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (tj. - Dz. U. z 2017 r. poz. 201 ze zm; dalej jako: „O.p.’’) w zw. z art. 31 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2017 r., poz. 1778 ze zm.; dalej jako: „u.s.u.s.”) poprzez błędną wykładnię polegającą na nieprawidłowym uznaniu, że zobowiązanie publicznoprawne z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne ulega przekształceniu w zobowiązanie naturalne wskutek upływu terminu przedawnienia, podczas gdy z powołanych przepisów wynika, że wskutek przedawnienia zobowiązanie z tytułu składek wygasa;

2) art. 94 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. z 2016 r., poz. 790; dalej jako: „u.k.w.h.") poprzez jego niezastosowanie i przyjęcie, iż nie doszło do wygaśnięcia hipoteki, podczas gdy wygaśnięcie wierzytelności publicznoprawnej z tytułu składek, jakie miało miejsce w niniejszej sprawie, pociąga za sobą wygaśnięcie hipoteki zabezpieczającej wierzytelność;

3) art. 77 u.k.w.h. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie, podczas gdy zgodnie z tezą powołaną w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, przepis ten nie ma zastosowania w przypadku wygaśnięcia wierzytelności zabezpieczonej hipoteką, zaś w niniejszej sprawie na skutek upływu terminu przedawnienia, wierzytelność składkowa wygasła, co w konsekwencji doprowadziło do upadku hipoteki;

4) art. 10 ust. 1 u.k.w.h. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie skutkujące odmową usunięcia z księgi wieczystej nieistniejącego obciążenia hipotecznego, podczas gdy Powodowi przysługiwało prawo skutecznego żądania usunięcia niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionych w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym.

Mając na uwadze powyższe zarzuty, wniósł o:

1) zmianę zaskarżonego wyroku poprzez orzeczenie zgodnie z żądaniem pozwu, tj. poprzez:

a. uzgodnienie stanu prawnego ujawnionego w księgach wieczystych nr (...) z rzeczywistym stanem prawnym poprzez wykreślenie z działu IV księgi wieczystej KW nr (...) oraz z działu IV księgi wieczystej nr KW (...), prowadzonych w Sądzie Rejonowym w Piotrkowie Trybunalskim dla nieruchomości położonych w M., przy ul. (...), hipoteki przymusowej łącznej zwykłej ustanowionej na rzecz wierzyciela hipotecznego - (...) w T., w wysokości 805.287,84 zł na zabezpieczenie roszczeń wierzyciela zawartych w tytule wykonawczym z dnia 26 maja 1994 r.;

b. zasądzenie od Pozwanego na rzecz Powoda kosztów procesu za 1 instancję według norm przepisanych, w tym kosztów zastępstwa procesowego w

wysokości 5.400 zł, opłaty od pozwu w kwocie 1.000 zł oraz kosztów uiszczonej opłaty od pełnomocnictwa w wysokości 17 zł;

2) zasadzenie od Pozwanego na rzecz Powoda kosztów procesu za II instancję według norm przepisanych, w tym kosztów zastępstwa procesowego w wysokości 2.700 zł.

W wyniku apelacji wniesionej przez powoda Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim, wyrokiem z dnia 20 sierpnia 2018 r., zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że uzgodnił treść KW nr (...) i KW nr (...) z rzeczywistym stanem prawnym i nakazał wykreślenie w dziale IV tych ksiąg hipoteki przymusowej łącznej zwykłej w wysokości 805.287,84 zł, ustanowionej na rzecz wierzyciela hipotecznego (...) w T. na zabezpieczenie roszczeń wierzyciela zawartych w tytule wykonawczym z dnia 26 maja 1994 r. oraz orzekł o kosztach procesu za obie instancje.

Sąd Okręgowy uznał, że Sąd Rejonowy zgromadził wyczerpujący materiał dowodowy w sprawie i prawidłowo go ocenił. Uznał za bezsporną okoliczność, że wierzytelność zabezpieczona hipoteką uległa przedawnieniu, a skoro tak, to zgodnie z art. 59 § 1 pkt 9 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (aktualnie: t.j. Dz.U. z 2019 r., poz. 900 ze zm.; dalej: „ord. pod.") w zw. z art. 31 i 32 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2019 r., poz. 300 ze zm.; dalej jako: „u.s.u.s.") wierzytelność wygasła. Do należności z tytułu składek stosuje się bowiem odpowiednio art. 59 § 1 pkt 1, 3, 4. 8 i 9 ord. pod., zgodnie z którym zobowiązanie do zapłaty składek na ubezpieczenie społeczne wygasa w całości lub w części wskutek zapłaty, potrącenia, zaliczenia nadpłaty lub zaliczenia zwrotu składek, umorzenia zaległości oraz przedawnienia. Ten katalog ma charakter zamknięty, co oznacza, że zobowiązanie składkowe może wygasnąć tylko z wymienionych powodów.

Sąd Okręgowy podkreślił, że zgodnie z zasadą akcesoryjności hipoteka zależy od wierzytelności, którą zabezpiecza. Wygaśnięcie wierzytelności, zgodnie żart. 94 u.k.w.h., co do zasady, powoduje wygaśnięcie hipoteki, przy czym przyczyna wygaśnięcia wierzytelności nie ma znaczenia. Jeżeli, jak w niniejszej sprawie, hipoteka zabezpiecza należności publicznoprawne, konieczne jest uwzględnienie odpowiednich przepisów prawa publicznego. Podstawą wygaśnięcia hipoteki zabezpieczającej należność publicznoprawną jest wygaśnięcie zobowiązania, z którego należność ta wynika. Pierwszorzędne znaczenie ma kwestia, czy wierzytelność z tytułu niezapłaconych składek na ubezpieczenie społeczne wygasła. Rozstrzyga o tym art. 31 u.s.u.s. w zw. z art. 59 § 1 pkt 1, 3, 4, 8 i 9 ord. pod. Do hipoteki zabezpieczającej należność z tytułu składek nie ma zastosowania art. 77 u.k.w.h., bowiem kwestie objęte tym przepisem są uregulowane w przepisie szczególnym, tj. art. 24 ust. 4-6 u.s.u.s., z którego wynika, że nie ulegają przedawnieniu należności z tytułu składek zabezpieczonych hipoteką lub zastawem, jednakże po upływie terminu przedawnienia należności te mogą być egzekwowane tylko z przedmiotu hipoteki lub zastawu do wysokości zaległych składek i odsetek za zwłokę liczonych od dnia przedawnienia. W ocenie Sądu II Instancji przepis art. 24 ust. 5 u.s.u.s. jest niezgodny z Konstytucją RP i nie powinien być stosowany.

Skargę kasacyjną od powyższego wyroku w całości wniósł pozwany, zarzucając niezastosowanie art. 77 u.k.w.h. i przyjęcie, że w sprawie ma zastosowanie art. 24 ust 4-6 u.s.u.s., z którego wynika, iż nie ulegają przedawnieniu należności z tytułu składek zabezpieczonych hipoteką lub zastawem, jednakże po upływie terminu przedawnienia należności te mogą być egzekwowane tylko z przedmiotu hipoteki lub zastawu do wysokości zaległych składek i odsetek za zwłokę liczonych od dnia przedawnienia, przy czym - w ocenie Sądu li instancji - przepis art. 24 ust 5 u.s.u.s. jest niezgodny z Konstytucją RP i nie powinien być stosowany.

Wskazując na powyższy zarzut, skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i rozstrzygnięcie sprawy co do istoty i zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego.

W odpowiedzi na skargę kasacyjną powód wniósł o jej oddalenie i zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego.

Wyrokiem z 19 września 2019 r. (sygn. akt II CSK 25/19) Sąd Najwyższy w wyniku rozpoznania skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego w Piotrkowie Trybunalskim z dnia 20 sierpnia 2018 r., (sygn. akt II Ca 476/18), uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w Piotrkowie Trybunalskim do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Sąd Najwyższy zważył, że problematyka w niniejszej sprawie dotyczyła kwestii skutków przedawnienia wierzytelności zabezpieczonych hipotecznie i koncentrowała się przede wszystkim na możliwości zastosowania art. 77 u.k.w.h., zgodnie z którym przedawnienie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką nie narusza uprawnienia wierzyciela hipotecznego do uzyskania zaspokojenia z nieruchomości obciążonej, przy czym tego przepisu nie stosuje się do roszczeń o świadczenia uboczne. Bezsporne było bowiem, że wierzytelność zabezpieczona hipoteką w opisanych wcześniej księgach wieczystych uległa przedawnieniu. Przedawnienie wierzytelności hipotecznej wywołuje skutki tylko w sferze obligacyjnej. Oznacza to, że jeżeli dłużnik jest dłużnikiem rzeczowym i dojdzie do przedawnienia wierzytelności, to będzie odpowiadał tylko rzeczowo. Właściciel nieruchomości, który jest jednocześnie dłużnikiem osobistym, może bronić się przed żądaniem wierzyciela hipotecznego zarzutem przedawnienia wierzytelności głównej w zakresie zaspokojenia z innych składników majątkowych niż obciążona nieruchomość. Skutki przedawnienia wierzytelności hipotecznej polegają na tym, że właściciel przedmiotu hipoteki nie może skutecznie podnieść wobec wierzyciela hipotecznego zarzutu przedawnienia wierzytelności zabezpieczonej hipoteką. Wierzyciel hipoteczny może domagać się zapłaty tytułem zaspokojenia swej wierzytelności m.in. od właściciela przedmiotu obciążonego hipoteką, którego obowiązek, odpowiadający uprawnieniu wierzyciela do zaspokojenia się z przedmiotu hipoteki, polega na zapłacie, a nie na znoszeniu egzekucji kierowanej do tego podmiotu (zob. wyrok SN z dnia 20 lutego 2018 r., V CSK 212/17, niepubl.).

Powołany przepis (art. 77 u.k.w.h.) został uznany za zgodny z Konstytucją RP (zob. wyrok TK z dnia 15 maja 2019 r., SK 31/17, Dz.U. z 2019 r., poz. 980). Bezsporne było przy tym, że wierzytelność zabezpieczona hipotecznie dotyczyła należności ZUS z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne. W związku z tym zastosowanie ma art. 24 ust. 4 u.s.u.s., określający termin przedawnienia należności z tytułu składek, jak i art. 24 ust. 5 tej ustawy, zgodnie z którym nie ulegają przedawnieniu należności z tytułu składek zabezpieczone hipoteką lub zastawem, jednakże po upływie terminu przedawnienia należności te mogą być egzekwowane tylko z przedmiotu hipoteki lub zastawu do wysokości zaległych składek i odsetek za zwłokę liczonych do dnia przedawnienia. Jest to przepis analogiczny do art. 77 u.k.w.h. Istotne jest przy tym, że z uwagi na treść art. 31 u.s.u.s. do należności z tytułu składek stosuje się odpowiednio m.in. art. 59 § 1 pkt9 ord. pod., który określa skutek przedawnienia zobowiązania podatkowego w całości lub w części - tym skutkiem jest wygaśnięcie takiego zobowiązania, co stanowi wyjątek od ogólnej zasady prawa cywilnego, że takie zobowiązanie staje się tzw. zobowiązaniem naturalnym (niezupełnym). Jest to więc przepis szczególny w stosunku do art. 117 § 2 k.c.

Jest to istotne, gdyż hipoteka ma charakter akcesoryjny w stosunku do wierzytelności, którą zabezpiecza. Wyrazem tej zasady jest art. 94 u.k.w.h., zgodnie z którym wygaśnięcie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką pociąga za sobą wygaśnięcie hipoteki, chyba że z danego stosunku prawnego mogą powstać w przyszłości kolejne wierzytelności podlegające zabezpieczeniu. Jak słusznie wskazał Sąd Okręgowy, z punktu widzenia tego przepisu przyczyna wygaśnięcia wierzytelności nie ma znaczenia, co oznacza, że nie musi mieć ona charakteru cywilnoprawnego. Taką przyczyną może być również przedawnienie wierzytelności publicznoprawnej zabezpieczonej hipotecznie, co - zgodnie z art. 59 § 1 pkt 9 ord. pod. w zw. z art. 24 ust. 5 u.s.u.s. - powoduje jej wygaśnięcie.

Pierwowzorem omawianego rozwiązania w zakresie ogólnych skutków przedawnienia wierzytelności zobowiązań podatkowych zabezpieczonej hipoteką był art. 30 ust. 4 ustawy z dnia 19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach podatkowych (t.j. Dz.U. z 1993 r., nr 108, poz. 468 ze zm,), w świetle którego nie ulegały przedawnieniu zaległości podatkowe zabezpieczone na nieruchomości. Jednakże po upływie 5-letniego terminu, liczonego od końca roku, w którym upłynął termin płatności podatku, zaległości te mogły być egzekwowane tylko z tej nieruchomości. Po wejściu w życie ordynacji podatkowej, w art. 70 § 6 wprowadzono unormowanie, stosownie do którego nie ulegały przedawnieniu zobowiązania podatkowe zabezpieczone hipoteką, jednakże po upływie terminu przedawnienia zaległość podatkowa może być egzekwowana tylko z przedmiotu hipoteki. Ten przepis obowiązywał do końca 2002 r., a od początku 2003 r. wszedł w życie art. 70 § 8 ord. pod., o treści analogicznej, przy czym do zobowiązań podatkowych zabezpieczonych hipoteką dodano zobowiązania podatkowe zabezpieczone zastawem skarbowym. Przepis art. 70 § 6 ord. pod., w brzmieniu obowiązującym od dnia 1 stycznia 1998 r. do dnia 31 grudnia 2002 r., został uznany za niezgodny z art. 64 ust. 2 Konstytucji RP (wyrok TK z dnia 8 października 2013 r„ SK 40/12, Dz.U. z 2013 r., poz. 1313). W uzasadnieniu, jedynie na marginesie, Trybunał odniósł się od kwestii zmiany przepisów, a więc nowego art. 70 § 8 ord. pod., tj. że mają do niego odpowiednie zastosowanie te same zastrzeżenia konstytucyjne, które zostały podniesione w powołanym wyroku.

Nie ma konstytucyjnych przeszkód, by ustawodawca modyfikował zasady przedawniania zobowiązań podatkowych, a nawet wydłużał pierwotnie ustalone terminy, z tym jednak zastrzeżeniem, że nie może to odnosić się do zobowiązań już wygasłych na podstawie przepisów dotychczas obowiązujących. Innymi słowy, dopóki zobowiązanie skutecznie nie wygasło, dopóty prawodawca władny jest określić nową (dłuższą lub krótszą) barierę czasową. Taka modyfikacja nie stanowi niedopuszczalnej ingerencji w prawa nabyte, chronione przez art. 2 Konstytucji RP (zob. szerzej wyrok TK z dnia 21 czerwca 2011 r., P 26/10, OTK-A 2011, nr 5, poz. 43). Takie modyfikacje wprowadzał ustawodawca w unormowaniach istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, przy czym nie ma racji skarżący, że skoro utraciła moc ustawa o zobowiązaniach podatkowych, to wprost powinien mieć zastosowanie art. 77 u.k.w.h. Istotne jest bowiem, że został wprowadzony przepis szczególny, tj. art. 24 ust. 5 u.s.u.s., który dotyczy wierzytelności publicznoprawnej zabezpieczonej hipotecznie. Została więc wprowadzona norma (od dnia 1 stycznia 2003 r.; zob. ustawę nowelizującą z dnia 18 grudnia 2002 r.; Dz.U. nr 241, poz. 2074), która uregulowała kwestię związaną z wierzytelnościami (należnościami) z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne zabezpieczonymi hipotecznie. Ustawa nowelizująca nie zawierała żadnych przepisów intertemporalnych w tym zakresie, co oznacza, że jej przepisy mają zastosowanie od momentu wejścia w życie, a więc również do hipotek zabezpieczających wierzytelności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne ustanowionych przed dniem 1 stycznia 2003 r. stosuje się wprost art. 24 ust. 5 u.s.u.s. Poza tym, gdyby przyjąć argumentację pozwanego, wówczas do hipotek zabezpieczających wskazane wierzytelności ustanowionych przed dniem 1 stycznia 2003 r. należałoby stosować art. 77 u.k.w.h., zaś ustanowionych po tym dniu - art. 24 ust. 5 u.s.u.s. Takie zróżnicowanie nie ma uzasadnienia w przepisach prawa.

Sąd Okręgowy wskazał, że art. 24 ust. 5 u.s.u.s. jest niezgodny z Konstytucją RP i nie powinien być stosowany. Skarżący zarzucił, że nie można podzielić tego stanowiska, z czym aktualnie należy się zgodzić. Po pierwsze, Sąd ten nie uzasadnił w żaden sposób swojego stanowiska. Należy podkreślić, że jeżeli sąd meriti wyraża tego typu pogląd, powinien je bardzo dokładnie uzasadnić, tym bardziej, że jak dotąd ten przepis, w przeciwieństwie do art. 70 § 6 ord. pod., nie został uznany za niezgodny z Konstytucją RP, podczas gdy zasadą jest domniemanie konstytucyjności przepisu do momentu, w którym nie zostanie stwierdzona jego niekonstytucyjność. Po drugie, zgodnie z art. 188 pkt 3 Konstytucji RP wyłącznie Trybunał Konstytucyjny orzeka w sprawach zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją RP. W Polsce został wprowadzony jednolity model w zakresie kontroli konstytucyjnej; w tym celu został powołany specjalny Trybunał. Oznacza to, że każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z m.in. Konstytucją RP, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem (art. 193 Konstytucji RP). Trybunał Konstytucyjny konsekwentnie wyklucza możliwość odmowy zastosowania przez sąd ustawy w oparciu o zasadę bezpośredniego stosowania Konstytucji RP. W żadnym wypadku podstawą odmowy zastosowania przez sąd określonych przepisów ustawowych nie może być zasada bezpośredniego stosowania Konstytucji (art. 8 ust. 2 Konstytucji RP). Bezpośredniość jej stosowania nie oznacza bowiem kompetencji do kontroli konstytucyjności (wyrok TK z dnia 31 stycznia 2001 r., P4/99, OTK 2001, nr 1, poz. 5). Co istotne, sądy mogą w sposób wiążący rozstrzygać wyłącznie na poziomie kolizji norm. W wypadku niejednoznaczności przepisów lub wewnętrznych sprzeczności występujących w systemie prawa (pozioma sprzeczność przepisów) organy stosujące prawo (stające wobec dylematu, który z kolidujących przepisów zastosować) muszą w drodze interpretacji same usunąć istniejące kolizje. O ile Trybunał Konstytucyjny orzeka tylko w wypadku kolizji pionowych (sprzeczność z aktem wyższej rangi), o tyle sądy i organy bezpośrednio stosujące prawo są zobowiązane - w wypadku dostrzeżenia sprzeczności horyzontalnej, niejednoznaczności, interferencji normowania - doprowadzić w drodze interpretacji do ładu legislacyjnego i usunięcia sprzeczności w drodze interpretacji (wyrok TK z dnia 13 marca 2007 r., K 8/07, OTK-A 2007, nr 3, poz. 26). Badanie w zakresie pionowej sprzeczności przepisów należy do wyłącznej kompetencji Trybunału Konstytucyjnego.

Po trzecie, wyrazem powyższego jest pytanie Sądu Okręgowego w Gliwicach w przedmiocie zgodności z Konstytucją RP przepisu, którego zastosowanie wyłączył w niniejszej sprawie Sąd II instancji, tj. art. 24 ust. 5 u.s.u.s. Sprawa została zarejestrowana pod sygn. P 2/18 i oczekuje na rozpoznanie. W związku z tym nie ma uzasadnienia pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy np. w wyroku z dnia 20 lutego 2018 r. (V CSK 230/17, OSNC-ZD 2018, nr D, poz. 69).

Po czwarte, od odpowiedzi Trybunału Konstytucyjnego na powyższe pytanie będzie zależała kolejna kwestia. Jak wskazano, art. 24 ust. 5 u.s.u.s. stanowi unormowanie szczególne wobec art. 77 u.k.w.h., co również podkreślała strona powodowa. Jeżeli zatem ten przepis szczególny zostanie uznany za niezgodny z Konstytucją RP, z systemu prawnego zostanie wyeliminowany lex specialis. W takiej sytuacji kwestię zabezpieczenia wierzytelności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne należy rozważyć w kontekście normy ogólnej. Sąd Okręgowy w ogóle tej kwestii nie rozważył, albowiem wskazał* że „art. 77 u.k.w.h. nie ma zastosowania, bowiem kwestie objęte tym przepisem uregulowane są w przepisach szczególnych - art. 24 ust. 4-6 u.s.u.s.’’. Innymi słowy, nie zastosował normy ogólnej, gdyż istnieje norma szczególna, uznając następnie, że art. 24 ust. 5 u.s.u.s. jest niezgodny z Konstytucją RP i nie powinien być stosowany. Taki pogląd jest wewnętrznie sprzeczny, albowiem nie zostało w żaden sposób wyjaśnione, dlaczego w takiej sytuacji nie ma zastosowania art. 77 u.k.w.h. Powoduje to również, że nie jest wiadome, jakie przepisy stanowiły ostatecznie podstawę rozstrzygnięcia Sądu II instancji.

Nie sposób więc podzielić na chwilę obecną stanowiska Sądu Okręgowego wyrażonego w zaskarżonym orzeczeniu. Skarżący częściowo zasadnie zarzucił naruszenie art. 77 u.k.w.h., w świetle poglądu zaprezentowanego w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, co skutkowało uznaniem skargi kasacyjnej za zasadną.

Sąd Okręgowy przy ponownym rozpoznaniu sprawy dodatkowo ustalił:

W dniu 17 września 2018 r. powód, powołując się na prawomocny wyrok Sądu Okręgowego w Piotrkowie Tryb. wydany w przedmiotowej sprawie (sygn. akt II Ca 476/18) wniósł o wykreślenie hipotek wpisanych na prawie użytkowania wieczystego nieruchomości, dla których urządzone są księgi wieczyste (...).

W dniu 18 października 2018 r. Sąd Rejonowy w Piotrkowie Tryb. dokonał wykreślenia hipoteki łącznej w wysokości 645272 zł. na prawie użytkowania wieczystego nieruchomości opisanych w księgach wieczystych (...) ustanowionych na rzecz pozwanego (...).

( dowód: zawiadomienie o wykreśleniu k. 285 akt KW (...)i zawiadomienie o wykreśleniu k. 310 akt KW (...))

Sąd Okręgowy zważył co następuje.

Apelacja powoda podlega oddaleniu.

Oczywistym warunkiem skutecznego wniesienia powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej opartego na przepisie art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece z dnia 6 lipca 1982 r. (Dz.U. Nr 19, poz. 147); tj. z dnia 18 października 2019 r. (Dz.U. z 2019 r. poz. 2204) jest istnienie zakwestionowanej przez zgłaszającego roszczenie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym. Usunięcie niezgodności między stanem prawa wpisanego do księgi wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym jest możliwe wtedy, gdy w toku postępowania powód wykaże istnienie niezgodności oraz to, że wpis żądany przez niego odpowiada aktualnemu w dacie zamknięcia rozprawy stanowi prawnemu nieruchomości. W ocenie Sądu Okręgowego uzgodnienie księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym powinno odzwierciedlać stan prawny nieruchomości na datę zamknięcia rozprawy.

Powyższe stanowisko znajduje potwierdzenie w treści wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 czerwca 2019 r. (sygn. akt I CSK 440/18), w którym wyjaśniono, że skoro ustawodawca przyjął, że żądanie uzgodnienia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym podlega rozpoznaniu w postępowaniu procesowym i nie przewidział możliwości odstąpienia przy jego rozpoznaniu od wynikającej z art. 316 § 1 k.p.c. zasady aktualności, to obowiązkiem sądu w postępowaniu zmierzającym do oceny takiego roszczenia jest rozważenie wszystkich zarzutów, które mają znaczenie dla odpowiedzi na pytanie, czy stan prawny nieruchomości, który zgodnie z żądaniem pozwu ma podlegać ujawnieniu w księdze wieczystej jest aktualny w dacie zamknięcia rozprawy. Podobny pogląd został wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2017 r. ( sygn. akt II CSK 248/16) wskazując, że w sprawie o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym uwzględnia się stan faktyczny i prawny na datę rozstrzygnięcia o żądaniu pozwu, którą jest data zamknięcia rozprawy odwoławczej.

Konieczność wydania przedmiotowego orzeczenia wynikała więc z uwzględnienia zasady aktualności.

W omawianej sprawie, na skutek wyroku Sądu Okręgowego z dnia 20 sierpnia 2018 r. doszło do uzgodnienia treści ksiąg wieczystych zgodnie z żądaniem powoda. Na nieruchomościach opisanych w w/w księgach wieczystych brak ograniczonego prawa rzeczowego w postaci hipotek ustanowionych na rzecz pozwanego. Powyższe stanowiło konsekwencję wniosku powoda. Sąd wieczystoksięgowy był jednocześnie związany prawomocnym wyrokiem sądu wydanym na podstawie art. 10 ust. 1 KWU (art. 365 § 1 KPC) i nie mógł odmówić dokonania wpisu wskazanego w tym orzeczeniu (por. J. Kuropatwiński, Księgi, s. 346; S. Rudnicki, Ustawa, s. 82; T. Czech, Księgi, s. 212; E. Gniewek, Księgi, s. 330; M. Deneka, Księgi, s. 203).

W świetle powyższych rozważań podtrzymywanie przez powoda żądania uzgodnienia treści księgi wieczystej uznać należało za niezrozumiałe. Oczekiwany efekt w postaci wykreślenia wpisanych w księgach wieczystych hipotek został osiągnięty. Bez znaczenia pozostaje jednocześnie okoliczność, że orzeczenie, które stanowiło podstawę wykreślenia zostało uchylone. Pozwany nie podjął bowiem żadnych działań zmierzających do „przywrócenie” wpisu wykreślonych hipotek. Okolicznością przemawiającą za uwzględnieniem powództwa nie jest z pewnością fakt, że pozwany może podjąć ewentualną próbę ponownego wpisu wykreślonych hipotek. Powyższej okoliczności nie można hipotetycznie przyjmować a co za tym idzie domagać się uzgodnienia treści księgi wieczystej niejako na przyszłość, na wypadek dokonania w niej kwestionowanego wpisu.

Oczywistym pozostaje również, że podstawową zasadą postępowania w sprawie o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym jest związanie sądu żądaniem pozwu.

Żądanie pozwu w sprawie o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym powinno być skonkretyzowane jednoznacznie i precyzyjnie, aby niemal mogło być przeniesione w postaci gotowej do sentencji orzeczenia (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 sierpnia 2018 r.; V CSK 464/17). Powyższe, wobec braku wyraźnego oświadczenia ze strony powoda, co do ewentualnego przekształcenia przedmiotowego roszczenia, chociażby na żądanie ustalenia w trybie art. 189 k.p.c. wykluczało ocenę zasadności zgłoszonego roszczenia w oparciu o inne niż wynikające z art. 10 ust 1 KWU przesłanki.

Na koniec podnieść należy, że przedmiotowe orzeczenie nie zostało wydane z naruszeniem art. 398 ²⁰ k.p.c.

Rozstrzygnięcie w nim zawarte stanowi konsekwencję zmiany w zakresie podstawy faktycznej wyrokowania. Jego treść nie pozostaje jednocześnie w sprzeczności z wykładnią przepisów prawa zaprezentowaną przez Sąd Najwyższy, która, chociażby biorąc pod uwagę fakt uchylenia wyroku uwzględniającego powództwo zdaje się wskazywać na potrzebę oddalenia wniesionej w sprawie skargi apelacyjnej.

Mając powyższe na uwadze Sąd Okręgowy na podstawie art. 385 k.p.c. orzekł o oddaleniu apelacji.

O kosztach procesu Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 102 k.p.c. i zasadził od strony powodowej na rzecz pozwanego tylko część kosztów procesu.

Sąd Okręgowy uznał, że powód winien zwrócić koszty postępowania kasacyjnego, które zakończyło się korzystnym dla strony pozwanej rozstrzygnięciem, które obejmują wynagrodzenie pełnomocnika ustalone według norm przepisanych ( § 2 ust 7 w zw. z § 5 ust 8 i § 10 ust 4 rozporządzenia w sprawie opłat za czynności radców prawnych).

Sąd Okręgowy uznał, że odstąpienie od obciążenia powoda obowiązkiem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego uzasadnia trudna sytuacja majątkowa powoda (vide: postanowienie o zwolnieniu od opłaty – akta I Co 1018/17 Sądu Rejonowego w Piotrkowie Tryb.), oraz charakter sprawy. Wydane rozstrzygnięcie stanowiło konsekwencję zmiany okoliczności faktycznych związanej z usunięciem zakwestionowanych przez powoda wpisów w księgach wieczystych.

P. Hochman D. Mizera A. Kowalski