Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 30 grudnia 2021 r.

Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim II Wydział Cywilny Odwoławczy w składzie:

Przewodniczący	sędzia Paweł Hochman
Protokolant	Katarzyna Pielużek

po rozpoznaniu w dniu 30 grudnia 2021 r. w Piotrkowie Trybunalskim

na rozprawie

sprawy z powództwa A. J.

przeciwko Skarbowi Państwa - (...) zastępowanemu przez (...)

o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Rejonowego w Bełchatowie

z dnia 5 grudnia 2019 r. sygn. akt I C 209/17

1.  oddala apelację;

2.  nie obciąża powoda obowiązkiem zwrotu na rzecz pozwanego kosztów procesu za instancję odwoławczą.

Paweł Hochman

Sygn. akt II Ca 48/20

UZASADNIENIE

W pozwie z 27 marca 2017 r. A. J. reprezentowany przez profesjonalnego pełnomocnika wniósł o uzgodnienie treści księgi wieczystej numer (...) prowadzonych przez Sąd Rejonowy w Bełchatowie poprzez odłączenie z księgi wieczystej numer (...) działek o numerach ewidencyjnych (...) lub im odpowiadających i założenie dla nich nowej księgi wieczystej z wpisem własności na rzecz powoda A. J., syna C. i A. z udziałem 1/1 w prawie własności oraz nakazanie wpisana w dziale II księgi wieczystej numer (...) jako właściciela powoda A. J., syna C. i A. z udziałem 1/1 w prawie własności w miejsce dotychczasowego właściciela Skarbu Państwa w zarządzie (...)z udziałem 1/1 w prawie własności.

W piśmie procesowym z dnia 9 listopada 2017 r. pełnomocnik powoda dokonał modyfikacji powództwa cofając powództwo w zakresie roszczenia odłączenie z księgi wieczystej numer (...) działek o numerach ewidencyjnych (...) lub im odpowiadających i założenie dla nich nowej księgi wieczystej z wpisem własności na rzecz powoda A. J., syna C. i A. z udziałem 1/1 w prawie własności i wniósł o nakazanie odłączenia z księgi wieczystej numer (...) działki o numerze ewidencyjnym (...) oraz założenie dla niej nowej księgi wieczystej i wpisanie jako właściciela powoda A. J., syna C. i A. z udziałem 1/1 w prawie własności (k .149).

W odpowiedzi na pozew (...) wniosła o oddalenie w całości powództwa i zasądzenie od powoda na rzecz Skarbu Państwa - (...) kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Pozwany podniósł, że zgodnie z art. 1 ust. 1 dekretu PKWN z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa lasy i grunty leśne o obszarze ponad 25 ha, stanowiące własność lub współwłasność osób fizycznych lub prawnych przechodzą na własność Skarbu Państwa, a nadto zgodnie z art. 2 wraz lasami na własność Skarbu Państwa przechodzą wszelkie śródleśne grunty, łąki, wody, nieruchomości i ruchomości położone na terenie obiektu leśnego.

Wyrokiem z dnia 5 grudnia 2019 roku Sąd Rejonowy w Bełchatowie oddalił powództwo; zasądził od powoda A. J. na rzecz Skarbu Państwa - (...) kwotę 5.000,00 zł (pięć tysięcy złotych) tytułem zwrotu kosztów procesu, a w pozostałym zakresie nie obciąża powoda kosztami procesu poniesionymi przez stronę pozwaną; nie obciąża powoda kosztami sądowymi poniesionymi w sprawie.

Podstawę powyższego rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia faktyczne Sądu Rejonowy:

Dla działki numer (...) położonej w miejscowości B. o numerze ewidencyjnym (...) o powierzchni (...) ha urządzona jest księga wieczysta (...). Działka ta stanowi własność Skarbu Państwa; działka znajduje się w zarządzie Skarbu Państwa - (...).

Wcześniejszym właścicielem kompleksu nieruchomości o nazwie (...) był C. J.. Dla kompleksu nieruchomości prowadzone było repertorium hipoteczne (...).

Zgodnie z rejestrem pomiarowym z 1931 r. załączonym do repertorium hipotecznego numer Re. H. (...) obejmował (...) ha, w tym (...) ha lasów.

Całość majątku objęta rozparcelowaniem z majątku (...) liczyła (...) ha, z czego (...) ha była to powierzchnia leśna, zaś nieleśna liczyła (...)ha.

Spadek po C. J. zmarłym (...) r. zgodnie z postanowieniem Sądu Rejonowego dla Warszawy-Woli w Warszawie nabył w całości jego syn A. J. - powód w sprawie.

Decyzją z dnia 14 grudnia 2015 r. w sprawie (...)Wojewoda (...) stwierdził, że (...) obręb D., na który składała się między innymi działka nr (...) stanowiący uprzednio własność C. J. nie podlegał przejęciu na cele reformy rolnej na podstawie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej.

Nieruchomość oznaczona numerem (...) położona w B. stanowi kompleks leśny wraz z śródleśnymi terenami rolnymi i użytkami zielonymi; w niewielkiej części występują tereny zabudowane; na działce znajdują się zbiorniki wodne. Działka ma powierzchnię (...) ha.

Sąd Rejonowy wyjaśnił, że dokonał powyższych ustaleń faktycznych na podstawie zgromadzonych w sprawie dowodów, co do których strony nie zgłaszały zastrzeżeń, a Sąd nie dostrzegł żadnych okoliczności przemawiających za ich niewiarygodnością. Stan faktyczny był między stronami niesporny.

Sąd Rejonowy wyjaśnił również, że oddalił wniosek pełnomocnika powoda o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego z zakresu geodezji celem ustalenia na jakim obszarze znajdował się i znajduje się w chwili obecnej zespół parkowo-pałacowy, będący między innymi działką siedliskową z pałacem, parkiem, a także czy wyżej wymieniona nieruchomość była podzielona prawnie lub faktycznie przed dniem 1 września 1939 r. na parcele nie większe niż 25 ha, albowiem jak wynika z przeprowadzonej w sprawie opinii biegłej z zakresu szacunku nieruchomości działka numer (...) objęta pozwem (po jego modyfikacji w piśmie procesowym pełnomocnika powoda z dnia 9 listopada 2017 r.) nie obejmuje zespołu pałacowo-parkowego (...), co jasno obrazuje mapa położenia nieruchomości (...) (strona 10 opinii), a nadto to nie rolą biegłego jest gromadzenie dla strony materiału dowodowego w sprawie w zakresie wykazania podstaw faktycznych i prawnych dla sprawy, lecz jest to rolą powoda; to powód winien przedstawić zgodnie z ogólną zasadą przewidzianą w art. 6 k.c. dowody potwierdzające ewentualny podział faktyczny lub prawny nieruchomości (...) przed dniem 1 września 1939 r. na parcele mniejsze niż 25 ha. Na tą okoliczność powód nie przedstawił jakichkolwiek dowodów, a opinia biegłego nie może temu służyć, gdyż opinia biegłego służyć ma pozyskaniu wiadomości specjalnych (art. 278 §1 k.p.c.) a nie służyć gromadzeniu wiadomości o faktach.

W konsekwencji powyższych ustaleń Sąd Rejonowy uznał powództwo za nieuzasadnione.

Sąd zważył, podstawę prawną żądania pozwu stanowił art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jednolity: Dz. U z 2017 r. poz. 1007 ze zm.). Zgodnie z powyższym przepisem w razie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym osoba, której prawo nie jest wpisane lub jest wpisane błędnie albo jest dotknięte wpisem nieistniejącego obciążenia lub ograniczenia, może żądać usunięcia niezgodności. Zgodnie z powszechnie przyjętym w orzecznictwie poglądem uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywisty stanem prawnym polega na doprowadzeniu tejże księgi do jej rzeczywistego, a więc aktualnego w dacie orzekania stanu prawnego, a nie do stanu prawnego, który wprawdzie istniał w przeszłości, lecz w chwili żądania uzgodnienia nie odpowiada już rzeczywistości (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 grudnia 1996 r. w sprawie I CKU 43/96, opubl. LEX nr 28761).

(...), na który składała się między innymi działka nr (...) stanowiący uprzednio własność C. J. nie podlegał przejęciu na cele reformy rolnej na podstawie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej. Potwierdził to Wojewoda (...) w decyzji z dnia 14 grudnia 2015 r. Nadto okoliczność ta jasno wynika z obmiarów całego majątku ziemskiego i jednoznacznie należy wskazać, iż majątek ten był majątkiem leśnym, w ramach którego znajdowała się działka (...) objęta pozwem. Dekret PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej nie był jedynym dekretem który został wydany przez ten podmiot w 1944 r. Dnia 12 grudnia 1944 r. PKWN wydał jeszcze jeden dekret przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa. Dekret ten wszedł w życie 27 grudnia 1944 r. Zgodnie z art. 1 ust. 1 lasy i grunty leśne o obszarze ponad 25 ha, stanowiące własność lub współwłasność osób fizycznych i prawnych przechodzą na własność Skarbu Państwa. W myśl art. 1 ust. 2 wraz z lasami i gruntami leśnymi przechodzą na własność Skarbu Państwa, o ile stanowią własność lub współwłasność tej samej osoby: wszelkie śródleśne grunty, łąki i wody, grunty deputatowe administracji i straży leśnej, wszelkie nieruchomości i ruchomości położone na terenie obiektu leśnego, przechodzącego na własność Skarbu Państwa, niezależnie od swego przeznaczenia, wszelkie nieruchomości i ruchomości, służące do prowadzenia gospodarstwa leśnego (zabudowania, urządzenia techniczne, transportowe, komunikacyjne itp.) niezależnie od swego położenia, wszelkie zapasy materiałowe (remanenty) zarówno w lesie jak i zakładach przemysłowych, przechodzących na własność Skarbu Państwa.

Zdaniem Sądu Rejonowego dekret z 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa miał charakter aktu nacjonalizacyjnego, a przewidziane nim przejęcie lasów i gruntów na własność Skarbu Państwa następowało z mocy prawa. Nie wymagało wydania żadnej decyzji w tym zakresie. Dekret nie przewidywał żadnych wymagań formalnych, wydania decyzji przez właściwy organ administracji państwowej stwierdzającej, w deklaratywny sposób, fakt przejęcia określonych lasów i gruntów leśnych. Wobec tego, brak protokołu spełniającego wymogi określone powołanym rozporządzeniem nie może być podstawą do przyjęcia, że przejęcie gruntów na własność Skarbu Państwa nie nastąpiło. Protokół ten stanowił dowód, że określona nieruchomość przeszła na własność Państwa, ale jego brak nie może pozbawić właściciela wykazania, że takie prawo do gruntów uzyskał. Dopuszczalne jest, zatem badanie przez sąd, także w procesie o ustalenie, że Skarbowi Państwa przysługuje prawo własności wymienionych gruntów, które nabyte zostało z mocy prawa przez przejęcie lasów i gruntów leśnych na podstawie dekretu z 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa - Dz. U. Nr 15, poz. 82 (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 25 stycznia 2007 r. w sprawie I ACa 1656/06).

W dalszej kolejności Sąd pierwszej instancji przypomniał, że ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321) dekret ten został uchylony (art. 6), jednakże ustawodawca ustalił, że pozostają w mocy nabycia własności, które nastąpiły na podstawie jego przepisów. Powołany przepis zawiera zatem jednoznaczne zastrzeżenie, że pozostaje w mocy nabycie własności, które nastąpiło na podstawie jego przepisów. Skoro zatem nabycie własności przejmowanych lasów i gruntów leśnych następowało z mocy prawa, to nastąpiło ono w dniu wejścia w życie dekretu i pozostaje w mocy mimo uchylenia tego aktu.

Zdaniem Sądu meritii powód nie przedstawił jakichkolwiek dowodów, że nieruchomość oznaczona numerem (...) nie podlegała dekretowi z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa, w szczególności, że podzielona była faktycznie lub prawnie przed dniem 1 września 1939 r. na parcele mniejsze niż 25 ha. Repertorium hipoteczne dla (...) nie uwidoczniało podziału nieruchomości numer (...) na parcele mniejsze niż 25 ha. Tylko bowiem las, który przed 1 września 1939 r. został podzielony na parcele nie większe niż 25 ha, nie przechodził z mocy prawa na własność Skarbu Państwa. Właściciele lub ich spadkobiercy mogą żądać wydania bezprawnie przejętej nieruchomości.

Zgodnie z art. 1 ust. 3 lit. b dekretu PKWN o przejęciu niektórych lasów na rzecz Skarbu Państwa przejęciu nie podlegały lasy i grunty leśne podzielone faktycznie lub prawnie przed dniem 1 września 1939 r. na parcele nie większe niż 25 ha. Z uwagi na fakt, iż ówczesne ustawodawstwo nie znało pojęcia "nieruchomości" które zostało wprowadzone do obrotu prawnego dopiero w 1946 r. dekret posługuje się pojęciami "lasy" i " grunty leśne" które zostały podzielone faktycznie lub prawnie. Przy czym dekret nie definiuje pojęcia " podziału faktycznego" czy też " podziału prawnego". W orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się, że przez " podział prawny" należy rozumieć "podział dokonany na podstawie prawa w sposób w nim przewidziany". Jako przykład takiego podziału prawnego judykatura wskazuje podział dokonany wg przepisów katastru (pruskiego lub austriackiego) określający tworzenie i numerowanie parcel, (por. wyrok SN z 8 maja 1998 r. I CKN 664/97, OSNC z 1999 r. nr 1 poz. 7). Przez podział prawny w rozumieniu art. 1 ust. 3 dekretu należy rozumieć także wydzielenie pewnego obszaru do odrębnej księgi hipotecznej. Samo zatem objęcie różnych nieruchomości odrębnymi księgami hipotecznymi świadczy o prawnym podziale lasu nawet gdy stanowi on jeden kompleks i stanowi własność jednej osoby.

O kosztach procesu Sąd orzekł na podstawie art. 102 k.p.c. W myśl art. 102 k.p.c. w wypadkach szczególnie uzasadnionych Sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko część kosztów albo nie obciążać jej w ogóle kosztami. Wskazane uregulowanie jest odstępstwem od zasady odpowiedzialności za wynik procesu i ustanawia możliwość rozstrzygania przez Sąd w oparciu o zasadę słuszności. Sąd Rejonowy wyjaśnił, że wskazany przepis nie precyzuje pojęcia szczególnie uzasadnionego wypadku, pozostawiając Sądowi ocenę, czy taki wypadek rzeczywiście zachodzi i czy jest on szczególnie uzasadniony. Sposób skorzystania z art, 102 k.p.c. jest suwerennym uprawnieniem jurysdykcyjnym sądu i do jego oceny należy przesądzenie, czy wystąpił szczególnie uzasadniony wypadek, który uzasadnia odstąpienie, a jeśli tak, to w jakim zakresie, od generalnej zasady obciążania kosztami procesu strony przegrywającej spór (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 lutego 2010 r. w sprawie II PK 192/09, opubl. LEX nr 584735, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 2006 r. w sprawie III CK 221/05, opubl. LEX nr 43915). Zdaniem Sądu w realiach niniejszej sprawy mamy do czynienia z takim szczególnym przypadkiem, albowiem powód działał w uzasadnionym przekonaniu o słuszności swoich roszczeń. Przyczyną powstania stanu rzeczy istniejącego w chwili obecnej był akt nacjonalizacyjny. Z tych względów Sąd jedynie częściowo obciążył powoda kosztami zastępstwa Skarbu Państwa - (...) i nie obciążył powoda kosztami sądowymi w poniesionymi w sprawie.

Apelację od powyższego wyroku wniósł pełnomocnik powoda, na podstawie art. 367 § 1, art. 369 § 1 oraz art. 368 § 1 pkt 1 k.p.c., zaskarżając go w całości.

Na podstawie art. 368 § 1 pkt 2 k.p.c. zaskarżonemu wyrokowi zarzucił:

1. naruszenie przepisów postępowania, które miało istotny wpływ na wynik sprawy:

a) art. 227 k.p.c. wraz z art. 278 § 1 k.p.c. poprzez bezpodstawne oddalenie wniosku dowodowego o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego z zakresu geodezji w celu ustalenia przez biegłego, na jakim obszarze znajdował się i znajduje w chwili obecnej zespół pałacowo-parkowy, będący między innymi działką siedliskową z pałacem i parkiem, a także czy ww. nieruchomość podzielona była prawnie lub faktycznie przed dniem 1-go września 1939 r. na parcele nie większe niż 25 ha, co uniemożliwiło ustalenie Sądowi okoliczności istotnych w sprawie;

b) art. 233 § 1 k.p.c. poprzez dowolną, w miejsce swobodnej, ocenę zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, a to dowolne pominięcie okoliczności, iż sporna nieruchomość podlegała podziałowi prawnemu, chociażby poprzez wyłączenie części nieruchomości do odrębnej księgi wieczystej;

2. naruszenie prawa materialnego:

a) art. 6 k.c. poprzez jego błędne zastosowanie, podczas gdy ciężar dowodu, że określone lasy lub grunty leśne przeszły ex lege na własność Skarbu Państwa, spoczywa nie na dotychczasowym właścicielu, ale na Skarbie Państwa, co doprowadziło do oddalenia powództwa;

b) art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece przez jego niezastosowanie, co doprowadziło do oddalenia powództwa.

Na podstawie przepisu art. 380 k.p.c. wniósł o rozpoznanie postanowienia Sądu I instancji, wydanego na rozprawie w dniu 5 grudnia 2019 r., o oddaleniu wniosku o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego z zakresu geodezji w celu ustalenia przez biegłego, na jakim obszarze znajdował się i znajduje w chwili obecnej zespół pałacowo- parkowy, będący między innymi działką siedliskową z pałacem i parkiem, a także czy ww. nieruchomość podzielona była prawnie lub faktycznie przed dniem 1 września 1939 r. na parcele nie większe niż 25 ha.

Na podstawie art. 368 § 1 pkt 5 k.p.c. wniósł o:

1. nakazanie odłączenia z księgi wieczystej numer (...) działki ewidencyjnej o numerze (...) oraz założenie dla niej nowej księgi wieczystej z wpisem własności na rzecz powoda A. J., syna C. i A., z udziałem 1/1 w prawie własności;

2. zwolnienie powoda od kosztów niniejszego postępowania w całości, w tym od opłaty od apelacji, z uwagi na fakt, iż powód nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i swojej rodziny.

W odpowiedzi na apelację działająca w imieniu pozwanego Skarbu Państwa, reprezentowanego przez (...), w związku z zaskarżeniem przez powoda wyroku Sądu Rejonowego w Bełchatowie z dnia 5 grudnia 2019 r. (...) wniosła o:

1. oddalenie apelacji powoda w całości;

2. zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego Skarbu Państwa - (...) kosztów postępowania apelacyjnego według norm przepisanych, w tym na rzecz Skarbu Państwa - (...) kosztów zastępstwa procesowego według norm prawem przepisanych.

Sąd Okręgowy dodatkowo ustalił co następuje:

Dla majątku ziemskiego oznaczonego początkowo jako (...) została w dniu 28 sierpnia 1928 r. założona księga wieczysta. Powierzchnia tego majątku wynosiła (...) ha.

W lutym 1929 r. z powyższej księgi odłączono do księgi o nazwie „(...)” (...) ha. Następnie w maju i w grudniu 1935 r. do odrębnej księgi o nazwie „(...) odłączono odpowiednio (...) ha i (...) ha.

Grunty wchodzące w skład majątku (...) stanowiły jedną parcelę, która według stanu na dzień 31 sierpnia 1939 r. obejmowała (...) ha. Działka nr (...) o powierzchni (...) ha objęta wnioskiem należała w części do nieruchomości należącej do Księgi hipotecznej o nazwie (...). Pozostałą część działki jest objęta księgą hipoteczną o nazwie (...).

Grunty znajdujące się w księdze wieczystej (...) stanowiły jednolitą całość.

(dowód: opinia biegłego z zakresu geodezji K. S. k. 387 – 393)

Sąd Okręgowy zważył co następuje:

Apelacji podlega oddaleniu.

W pierwszej kolejności wskazać należy, że o przedmiocie sporu decyduje strona powodowa, która co do zasady określa jego zakres w piśmie wszczynającym postępowanie. Jednocześnie podnieść należy, że przedmiot ten może ulec stosownej modyfikacji, i jedną z form tej modyfikacji jest złożenie oświadczenia o rozszerzeniu lub cofnięciu powództwa.

W przedmiotowej sprawie powód początkowo domagał się uzgodnienia treści księgi wieczystej numer (...) prowadzonych przez Sąd Rejonowy w Bełchatowie poprzez odłączenie z księgi wieczystej numer (...) działek o numerach ewidencyjnych (...) lub im odpowiadających i założenie dla nich nowej księgi wieczystej z wpisem własności na rzecz powoda A. J., syna C. i A. z udziałem 1/1 w prawie własności oraz nakazanie wpisana w dziale II księgi wieczystej numer (...) jako właściciela powoda A. J., syna C. i A. z udziałem 1/1 w prawie własności w miejsce dotychczasowego właściciela Skarbu Państwa w zarządzie (...) z udziałem 1/1 w prawie własności. Następnie w piśmie procesowym z dnia 9 listopada 2017 r. pełnomocnik powoda dokonał modyfikacji powództwa cofając powództwo w zakresie roszczenia odłączenie z księgi wieczystej numer (...) działek o numerach ewidencyjnych (...) lub im odpowiadających i założenie dla nich nowej księgi wieczystej z wpisem własności na rzecz powoda A. J., syna C. i A. z udziałem 1/1 w prawie własności i wniósł o nakazanie odłączenia z księgi wieczystej numer (...) działki o numerze ewidencyjnym (...) oraz założenie dla niej nowej księgi wieczystej i wpisanie jako właściciela powoda A. J., syna C. i A. z udziałem 1/1 w prawie własności.

Ocena powyższej przedstawionej zmiany powództwa nie została dokonana przez Sąd pierwszej instancji. W zaskarżonym wyroku brak również rozstrzygnięcia o pierwotnym żądaniu dotyczącym uzgodnienia księgi wieczystej numer (...). W ocenie Sądu Okręgowego zmiana powództwa polegająca na zastąpieniu roszczenia dotychczasowego roszczeniem nowym jest czynnością procesową złożoną, składającą się z dwóch działań, z których pierwsze obejmuje cofnięcie powództwa w zakresie dotychczasowego roszczenia, a drugie – wniesienie innego powództwa obejmującego roszczenie nowe. Jeżeli z kolei zmiana powództwa obejmująca zgłoszenie nowego roszczenia na miejsce roszczenia dotychczasowego rodzi co do tego drugiego roszczenia skutki identyczne jak "zwykłe" cofnięcie powództwa, to uzasadnione jest stanowisko, że taka zmiana powództwa w części dotyczącej wycofania roszczenia dotychczasowego powinna być oceniania nie tylko w świetle art. 193 k.p.c., lecz także dodatkowo z punktu widzenia przesłanek określonych w art. 203 k.p.c. (zgoda pozwanego, jeżeli zmiana powództwa jest dokonywana po rozpoczęciu rozprawy, i kontrola sądu). Brak jest podstaw do odmiennej oceny cofnięcia powództwa w sytuacji, gdy zostaje ono dokonane w sposób samodzielny, bez zmiany powództwa, oraz w sytuacji, gdy wiąże się ono ze zmianą powództwa. Z przepisu art. 203 k.p.c. nie wynika bowiem, aby przepis ten miał zastosowanie tylko do wypadków, w których cofnięcie powództwa nie pozostaje w związku ze zmianą powództwa (por. wyr. SN z 4.2.2015 r., IV CSK 188/14, Legalis).

Powyższe uchybienie Sądu Rejonowego nie ma jednak wpływu na przebieg postępowania apelacyjnego.

Z treści zaskarżonego wyroku (oddalającego powództwo) oraz jego uzasadnienia wynika, że wydając go Sąd pierwszej instancji rozstrzygnął o roszczeniu sprecyzowanym w piśmie procesowym z 9 listopada 2017 r., nie rozstrzygnął natomiast o pierwotnym żądaniu obejmującym również uzgodnienie treści księgi wieczystej numer (...). Jednocześnie powód wnosząc skargę apelacyjną wniósł o zmianę zaskarżonego orzeczenia poprzez nakazanie odłączenia z księgi wieczystej numer (...) działki ewidencyjnej o numerze (...) oraz założenie dla niej nowej księgi wieczystej z wpisem własności na swoją rzecz, z udziałem 1/1 w prawie własności.

Powyższe uwagi mają istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia przedmiotowej sprawy przed Sądem Okręgowym; określają granicę rozpoznania sprawy w postępowaniu apelacyjnym. Upoważniają one do stwierdzenia, że powód w niniejszym postępowaniu domagał się ostatecznie (po modyfikacji dokonanej w piśmie procesowym datowanym na dzień 9 listopada 2017 r.) odłączenia z księgi wieczystej numer (...) działki ewidencyjnej o numerze (...) oraz założenie dla niej nowej księgi wieczystej z wpisem własności na rzecz powoda. Tak określone żądanie zostaje w konsekwencji objęte oceną Sądu drugiej instancji.

Wydając zaskarżone orzeczenie Sąd pierwszej instancji dopuścił się naruszenia wskazanych w skardze apelacyjnej przepisów postępowania. Powyższe stanowisko dotyczy naruszenia przepisu art. 227 k.p.c. oraz art. 278 § 1 k.p.c. poprzez bezpodstawne oddalenie wniosku o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego z zakresu geodezji, z tym zastrzeżeniem że przedmiotem dowodu winno być ustalenia czy nieruchomość obejmująca działkę ewidencyjną nr (...) podzielona była prawnie lub faktycznie przed dniem 1 września 1939 r. na parcele nie większe niż 25 ha. Oddaleniu natomiast podlegał zgłoszony przez powoda wniosek o ustalenie na jakim obszarze znajdował się i znajduje się obecnie bliżej nie określony w wniosku dowodowym zespół pałacowo-parkowy. Ustalenie powyższej okoliczności nie ma bowiem żadnego znaczenia dla rozstrzygnięcia.

Potrzeba dopuszczenia dowodu z opinii biegłego z zakresu geodezji wynikała w ocenie Sądu Okręgowego z faktu, że właśnie ten dowód zmierzał bezpośrednio do ustalenia kluczowego dla rozstrzygnięcia faktu czy wskazana nieruchomość podlegała przejęciu przez państwo w drodze nacjonalizacji lasów. Tym samym stwierdzenie Sądu Rejonowego, że powód nie przedstawił jakichkolwiek dowodów, że nieruchomość oznaczona numerem (...) nie podlegała dekretowi z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa, w szczególności, że podzielona była faktycznie lub prawnie przed dniem 1 września 1939 r. na parcele mniejsze niż 25 ha. uznać należało za przedwczesne.

Sanując powyższe uchybienie Sąd Okręgowy dopuścił dowód z opinii biegłego z zakresu geodezji. Wnioski wynikające z opinii biegłego nie potwierdzają jednak twierdzeń skarżącego, co za tym idzie również dla potrzeb postępowania odwoławczego należy przyjąć ustalenie, że działka o aktualnym numerze (...) posiadała w dniu 1 września 1939 r. powierzchnię zbliżoną do aktualnej powierzchni (...) ha. Stanowi ona teren leśny z zabudowaniami oraz zbiornikami wodnymi.

W tym miejscu należy przypomnieć, że odnosząc się do powyższej opinii pełnomocnik powoda wniósł pismo procesowe, w którym zgłosił wniosek o dopuszczenie dowodu z ustnej uzupełniającej opinii biegłego (k. 411).

Oddalając powyższy wniosek dowodowy Sąd drugiej instancji uznał, że jego uwzględnienie nie zmierzało do ustalenia okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia.

W tym miejscu przypomnieć należy, że przedmiotem niniejszej sprawy było żądanie odłączenia z księgi wieczystej numer (...) działki ewidencyjnej o numerze (...) oraz założenie dla niej nowej księgi wieczystej z wpisem własności na rzecz powoda. Przy tak określonym żądaniu bez znaczenia dla rozstrzygnięcia pozostaje ustalenie w jakich księgach wieczystych ujawniono aktualnie ujawniono odłączone przed 1939 r. działki opisane w opinii biegłego jako dołączone do ksiąg hipotecznych oznaczonych jako „(...)” i „(...)”. Bez znaczenia dla rozstrzygnięcia pozostaje również ustalenie aktualnej numeracji odłączonych działek. Z kolei dalsze szczegółowe ustalenie jakie tereny w 1939 r. odpowiadały objętej wnioskiem działce nr (...) o powierzchni (...) jak wynika z opinii biegłego okazało się niemożliwe. Podkreślić należy, że dopuszczając przedmiotowy dowód Sąd Okręgowy uznał, że jedynie profesjonalna analiza dostępnych dokumentów obrazujących „historię” nieruchomości należącej do spadkodawcy powoda pozwoli na dokonanie ustaleń niezbędnych dla rozstrzygnięcia. Powyższe nie oznacza jednak, że biegły formułując przedmiotową opinię miał obowiązek czynić ponad standardowe poszukiwania stosownych dokumentów i tym samym zastępować strony w działaniach mających na celu wykazania istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy okoliczności faktycznych.

Na koniec tej części rozważań należy z całą mocą podkreślić, że kluczowe dla rozstrzygnięcia przedmiotowej sprawy pozostawało ustalenie czy objęta żądaniem działka w dacie 31 sierpnia 1939 r. stanowiła część jednolitego majątku leśnego i odpowiedź na tak postawione pytanie tak w świetle omówionej wyżej opinii jak i ustaleń Sądu pierwszej instancji musi być twierdząca.

Przechodząc do dalszej części rozważań wyjaśnić należy, że ma rację skarżący podnosząc, że wpis w dziale II księgi wieczystej o numerze (...) dotknięty był w błędem. Błąd ten jednak nie dotyczył osoby właściciela, ale podstawy nabycia przysługującego mu prawa własności. Z faktu, iż nieruchomość (...) nie podpadała pod działanie dekretu o reformie rolnej, nie wynika bowiem, że Skarb Państwa nie stał się właścicielem przedmiotowej nieruchomości. Ustalenia poczynione w przedmiotowej sprawie w sposób dostateczny potwierdzają, że nacjonalizacja majątku należącego do ojca powoda w skład którego wchodziła objęta żądaniem pozwu nieruchomość nastąpiła w trybie art. 1 ust. 3 lit. b dekretu PKWN o przejęciu niektórych lasów na rzecz Skarbu Państwa. W konsekwencji nie sposób się zgodzić z twierdzeniami zawartymi w skardze apelacyjnej jakoby Sąd I instancji naruszył przepis art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece przez jego niezastosowanie. Niezastosowanie powyższego przepisu, rozumiane jako brak zgody na zmianę treści wpisu dotyczącego prawa własności w księdze wieczystej, stanowiło konsekwencję uznania, że wpis ten odpowiada prawu, a więc że pozwany ujawniony jako właściciel nieruchomości legitymuje się prawem własności. Sąd drugiej instancji przedmiotowe stanowisko przyjmuje za własne.

Ocenę prawidłowości zastosowania w omawianej sprawie art. 10 ust 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 790 ze zm.) należy rozpocząć od odwołania się do treści art. 3 ust 1 tej ustawy, zgodnie z którym domniemywa się, że prawo jawne z księgi wieczystej jest wpisane zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym. Skuteczność wytoczenia powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej zależy więc od obalenia wskazanego wyżej domniemania. Obowiązek ten ciąży na powodzie, który winien obalić domniemanie z art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece. Uwzględnienie roszczenia zależy bowiem od stwierdzenia niezgodności wpisu w księdze wieczystej (stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej) z rzeczywistym stanem prawnym. Według zasad powszechnych ciężar dowodu obciąża tutaj powoda zgłaszającego swoje roszczenie. Dodatkowo trzeba jednak nadmienić, że w przeciwieństwie do postępowania nieprocesowego o wpis do księgi wieczystej, przy rozpoznawaniu roszczenia o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym możliwe i uzasadnione jest korzystanie z wszelkich dostępnych środków dowodowych. Stosownie zatem do inicjatywy dowodowej powoda (i obronnej inicjatywy pozwanego) sąd procesowy ocenia ujawniony dotychczas w księdze wieczystej stan prawny nieruchomości, czyniąc to w granicach zgłoszonego żądania. Ocenia więc, wykraczając poza badanie dokumentów (co czynił sąd wieczystoksięgowy), zdarzenia prawne stanowiące materialnoprawną podstawę dotychczasowego wpisu w nawiązaniu do zastrzeżeń powoda i obrony pozwanego.

W przedmiotowej sprawie, pomimo niewątpliwie wyjątkowej sytuacji prawnej stanowiącej konsekwencję ustalenia, że dekret PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej nie mógł stanowić podstawy przejęcia nieruchomości objętej nacjonalizacją powyżej przedstawiona zasada ma nadal swoje zastosowanie. Ustalenie to, wynika z decyzji Wojewody (...) z dnia 14 grudnia 2015 r. (Nr (...)), której wydanie stanowiło konsekwencję uznania, że nieruchomość, w skład której wchodziła wskazana w pozwie działka miała w dacie przejęcia przez Skarb Państwa charakter leśny i stanowiła jedną całość gospodarczą, a co za tym idzie, że jej przejęcie nastąpiło z mocy prawa na podstawie art. 1 ust 1 dekretu o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa.

W tych okolicznościach rzeczą powoda było w przedmiotowej sprawie wykazanie, że do nieruchomość objętej powództwem o uzgodnienie treści księgi wieczystej wskazany wyżej przepis nie miał zastosowania. Powód nie sprostał temu obowiązkowi.

Przypomnieć należy, że okoliczność iż w dacie nacjonalizacji majątek B. D. obejmował około (...) ha lasów wynika z rejestru pomiarowego załączonego do Rep. H. (...) , protokołu zdawczo odbiorczego z 29 marca 1946 w sprawie przekazania Ministerstwu Leśnictwa, ewidencji nieruchomości ziemskich podlegających uwłaszczeniu. Nie budzi wątpliwości, że nieruchomość objęta wnioskiem wchodziła w skład tego majątku. Posiada leśny charakter również obecnie.

Ustalenie to uwzględnia treść powołanych wyżej dokumentów oraz wskazanej na wstępie tej części rozważań decyzji administracyjnej, którą w zakresie treści rozstrzygnięcia jest związany.

Ma rację skarżący, że pozwany nie przedstawił protokołu przejęcia lasu lub gruntu leśnego. Powyższe nie może jednak prowadzić do wniosku, że przejęcie przez Skarb Państwa nieruchomości należącej do poprzednika prawnego powoda było bezprawne. Sporządzenie protokołu nie było warunkiem przejęcia lasów przez Skarb Państwa, powołany wyżej dekret przewidywał nabycie lasów z mocy prawa.

W uchwale z dnia 22 kwietnia 1994 r., (sygn. akt III CZP 50/94, publ. OSNC 1994/11/212), Sąd Najwyższy wyjaśnił, że „treść powyższych przepisów [dekretu i rozporządzenia] nie daje podstaw do uznania, że warunkiem nabycia przez Skarb Państwa lasów i gruntów leśnych na podstawie dekretu PKWN z dnia 12 grudnia 1944 r. było sporządzenie protokołu przejęcia, takiego bowiem charakteru protokołów ani dekret, ani rozporządzenie wykonawcze nie nadawały”.

W tym miejscu należy się odnieść do zaprezentowanego w uzasadnieniu skargi apelacyjnej stanowiska odwołującego się do poglądów wyrażonych w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 2010 r., (sygn. akt IV CSK 402/09). W wskazanym wyroku wyjaśniono, że „niewątpliwie zatem w sytuacji, gdy nie został sporządzony protokół przejęcia lasu lub gruntu leśnego, ciężar dowodu, że określone lasy lub grunty leśne przeszły ex lege na własność Skarbu Państwa, spoczywa nie na dotychczasowym właścicielu, ale na Skarbie Państwa”. W ocenie Sądu Okręgowego powołanie powyższego poglądu w przedmiotowej sprawie jest nieuprawnione; został on bowiem wyrażony w innym niż w przedmiotowej sprawie stanie faktycznym, w którym brak było dowodu, że przejęta na własność Skarbu Państwa nieruchomość leśna była większa niż 25 ha. Powyższe uwagi prowadzą w konsekwencji do wniosku, że wydając zaskarżony wyrok Sąd pierwszej instancji nie dopuścił się naruszenia art. 6 k.c.

Reasumując, również w ocenie Sądu Okręgowego nieruchomość objęta pozwem zgodnie z art. 1 ust. 1 i 2 dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa przeszła na własność Skarbu Państwa. Wraz z lasami i gruntami leśnymi przeszły na własność Skarbu Państwa, o ile stanowiły własność lub współwłasność tej samej osoby wszelkie śródleśne grunty, łąki i wody, wszelkie nieruchomości i ruchomości położone na terenie obiektu leśnego, przechodzącego na własność Skarbu Państwa, niezależnie od swego przeznaczenia, oraz wszelkie nieruchomości i ruchomości, służące do prowadzenia gospodarstwa leśnego (zabudowania, urządzenia techniczne, transportowe, komunikacyjne itp.) niezależnie od swego położenia. Powołany materiał dowodowy (znajdujący się w aktach administracyjnych) potwierdza, iż majątek (...) spełniał przesłanki z dekretu o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa.

Mając powyższe na uwadze Sąd Okręgowy na podstawie przepisu art. 385 k.p.c. orzekł o oddaleniu apelacji.

Sąd drugiej instancji nie obciążył powoda obowiązkiem zwrotu kosztów procesu na rzecz pozwanego, uznając że w sprawie ma zastosowanie przepis art. 102 k.p.c. Podkreślić należy, nie tylko trudną sytuację majątkową powoda potwierdzoną stosownymi oświadczeniami, ale również wyjątkowy charakter przedmiotowej sprawy.

Paweł Hochman