Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 14.10.2024 roku Zakład Ubezpieczeń Społecznych(...) w Ł. po rozpatrzeniu wniosku E. K. z dnia 23.09.2024 r. odmówił jej prawa do renty rodzinnej po zmarłym w dniu(...). W. K..

W uzasadnieniu decyzji, organ rentowy wskazał, że rozwiedziona małżonka – wdowa ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli, oprócz spełnienia w/w warunków, wymaganych od wdowy w dniu śmierci męża, miała prawo do alimentów, z jego strony, ustalonych wyrokiem sądu lub ugodą sądową nie wcześniej niż 5 lat przed śmiercią.

Konkludując, ZUS wskazał, że w związku z tym, że od orzeczenia rozwodu upłynął okres dłuższy niż 5 lat, brak jest podstaw prawnych do przyznania renty rodzinnej.

(decyzja – k. 9 plik III załączonych do sprawy akt organu rentowego)

E. K. wniosła odwołanie od w/w decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. W odwołaniu ubezpieczona podała, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych odmówił jej prawa do renty rodzinnej po byłym mężu, uzasadniając tym, że od orzeczenia rozwodu upłynął okres dłuższy niż 5 lat i brak jest wyroku przedłużającego obowiązek alimentacyjny to brak jest podstaw prawnych do przyznania renty rodzinnej. Odwołująca nie zgodziła się z taką interpretacją przepisów art. 70 ust. 3 ustawy z dnia 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych mając na względzie wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 maja 2014 r., sygn. akt SK 61/13 ( Dz.U. z 2014 r., poz. 683). Zgodnie z ww. wyrokiem wymieniony przepis stracił moc w zakresie, w jakim uprawnienie małżonki rozwiedzionej do uzyskania renty rodzinnej poza spełnieniem przesłanek określonych w art. 70 ust. 1 i 2 oraz wymogu posiadania w dniu śmierci męża prawa do alimentów z jego strony uzależnia od tego, aby alimenty były ustalone wyrokiem sądowym lub ugodą sądową. Odwołująca w chwili śmierci męża osiągnęła wiek 50 lat, nie zawarła nowego związku małżeńskiego, wniosła o przyznanie renty rodzinnej, bowiem początkowo przez okres 5 lat otrzymywała alimenty przyznane jej na podstawie wyroku z dnia 18.02.2014 roku Sądu Okręgowego w Łodzi, sygn. akt XII C 1292/13, a w późniejszym okresie zmarły W. K., dobrowolnie płacił na jej rzecz alimenty.

(odwołanie – k. 3)

Zakład Ubezpieczeń Społecznych wniósł o oddalenie odwołania.

(odpowiedź na odwołanie – k. 4-4 verte)

W dniu 20.01.2025 r. odwołująca złożyła do tutejszego sądu wniosek o przyznanie jej profesjonalnego pełnomocnika z urzędu.

(pismo – k .14)

Postanowieniem z dnia 19.03.2025 r. Sąd Okręgowy oddalił wniosek ubezpieczonej o ustanowienie na jej rzecz pełnomocnika z urzędu.

(postanowienie – k. 25)

Na rozprawie w dniu 28.05.2025 r. wnioskodawczyni poparła odwołanie, a pełnomocnik ZUS wniósł o jego oddalenie.

(końcowe stanowiska stron – rozprawa z dnia 28.05.2025 r. 00:05:45-00:06:20 – płyta CD – k. 37)

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny:

Wnioskodawczyni urodziła się w dniu (...)

(bezsporne)

Wnioskodawczyni pozostawała w związku małżeńskim z W. K. do dnia 17.02.2014 r. Wyżej wymienieni mieli wspólne dziecko. Wyrokiem z dnia 18.02.2014 roku, Sąd Okręgowy w Łodzi (...), w sprawie (...) rozwiązał przez rozwód (bez orzekania o winie) związek małżeński W. K. i E. K., zawarty w dniu (...) w USC w Ł. oraz zasądził od W. K. alimenty na rzecz E. K. w kwocie po 300 złotych miesięcznie, płatne do rąk E. K. do dnia 10 -go każdego miesiąca z ustawowymi odsetkami w przypadku uchybienia terminu płatności każdej z rat, nadto zniósł wzajemnie między stronami koszty zastępstwa procesowego i nie obciążył stron kosztami procesu.

(okoliczność bezsporna -wyrok Sądu Okręgowego z dnia 18.02.2014 roku - k. 7 plik III załączonych do sprawy akt organu rentowego, wyrok – k. 76 w aktach o sygn.(...) plik III załączonych do sprawy akt organu rentowego, zeznania wnioskodawczyni na rozprawie w dniu 28.05.2025 r. e-protokół 00:05:28-00:05:39 w związku z 00:01:55 – 00:04:32 – płyta CD – k. 37)

W. K. zmarł w dniu 31.08.2024 r.

(okoliczność bezsporna, kopia odpisu skróconego aktu zgonu – k. 6 plik III załączonych do sprawy akt organu rentowego )

W dniu 23.09.2024 r. ubezpieczona złożyła w organie rentowym wniosek o ustalenie prawa do renty rodzinnej po zmarłym W. K..

(wniosek - k. 1 – 5 plik III załączonych do sprawy akt organu rentowego)

Zaskarżoną decyzją z dnia 14.10.2024 roku Zakład Ubezpieczeń Społecznych(...)w Ł. odmówił ubezpieczonej prawa do renty rodzinnej po zmarłym w dniu 31.08.2024 r. W. K.. W uzasadnieniu decyzji organ rentowy wskazał, że w przypadku ubezpieczonej brak jest prawa do przyznania renty rodzinnej, gdyż w związku z tym, że od orzeczenia rozwodu upłynął okres dłuższy niż 5 lat i brak jest wyroku sądu przedłużającego obowiązek alimentacyjny, to tym samym brak jest podstaw prawnych do przyznania jej renty rodzinnej.

(decyzja – k. 9 plik III załączonych do sprawy akt organu rentowego)

W. K. do końca swojego życia przekazywał ubezpieczonej alimenty. Po 5 latach od orzeczenia rozwodu (w 2019 r.), wnioskodawczyni nie wystąpiła do sądu o przedłużenie obowiązku alimentacyjnego. Wnioskodawczyni nie widziała takiej potrzeby. Nie wyszła ponownie za mąż, obecnie utrzymuje się z emerytury.

(zeznania wnioskodawczyni na rozprawie w dniu 28.05.2025 r. e-protokół 00:05:28-00:05:39 w związku z 00:01:55 – 00:04:32 – płyta CD – k. 37)

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił na podstawie dokumentów zgromadzonych w aktach ZUS, w aktach sądowych, w tym w oparciu o załączone do akt niniejszej sprawy akta o sygn. XII C 1292/13 oraz w oparciu o zeznania odwołującej jako strony.

Sąd Okręgowy zważył co następuje:

Odwołanie ubezpieczonej jest niezasadne i podlega oddaleniu.

Zgodnie z art. 65 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U.2024.0.1631), renta rodzinna przysługuje uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń. Przy ocenie prawa do renty przyjmuje się, że osoba zmarła była całkowicie niezdolna do pracy.

Wdowa, zgodnie z treścią art. 70 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli:

1) w chwili śmierci męża osiągnęła wiek 50 lat lub była niezdolna do pracy albo

2) wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym mężu, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole - 18 lat życia, lub jeżeli sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej.

Prawo do renty rodzinnej nabywa, również, wdowa, która osiągnęła wiek 50 lat lub stała się niezdolna do pracy po śmierci męża, nie później jednak niż w ciągu 5 lat od jego śmierci lub od zaprzestania wychowywania osób wymienionych w ust.1 pkt 2 (art. 70 ust.2 ustawy).

Małżonka rozwiedziona lub wdowa, która do dnia śmierci męża nie pozostawała z nim we wspólności małżeńskiej, ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli oprócz spełnienia warunków określonych w ust. 1 lub 2, miała, w dniu śmierci męża, prawo do alimentów z jego strony, ustalonych wyrokiem lub ugodą sądową (art.70 ust.3 ustawy emerytalnej). Ubezpieczona, w treści odwołania podniosła, iż decyzja organu rentowego została wydana na podstawie niekonstytucyjnego przepisu, bowiem przepis art.70 ust.3 został uznany przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją. Należy wskazać, iż wyrokiem z dnia 13.05.2014r. w sprawie SK 61/13 (Dz.U. z 2014r. poz. 683) Trybunał Konstytucyjny istotnie orzekł, iż art.70 ust.3 powołanej powyżej ustawy jest niezgodny z art.67 ust.1 w związku z art.32 ust.1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, jednakże, tylko w zakresie, w jakim uprawnienie małżonki rozwiedzionej, do uzyskana renty rodzinnej uzależnia, od wymogu posiadania, w dniu śmierci męża, prawa do alimentów z jego strony, ustalonych wyłącznie wyrokiem lub ugodą sądową. W uzasadnieniu orzeczenia Trybunał wskazał, iż nie znalazł argumentów przemawiających za pozbawieniem prawa do renty rodzinnej osób rozwiedzionych, które również miały prawo do alimentów, ale nie występowały na drogę sądową celem ich ustalenia. Bowiem renta rodzinna jest świadczeniem o charakterze alimentacyjnym, które ma na celu rekompensatę osobom uprawnionym źródła dochodu utraconego wraz ze śmiercią byłego małżonka. Zgodnie z celem tego świadczenia i sposobem jego uregulowania, rentę rodzinną powinna otrzymać osoba, której prawo do alimentów przysługiwało, niezależnie od tego czy obowiązek alimentacyjny byłego małżonka został potwierdzony przez sąd wyrokiem czy ugodą, czy był on dobrowolnie realizowany do momentu śmierci zobowiązanego.

W niniejszej sprawie bezsporne, jest małżeństwo odwołującej oraz jej męża W. K. zostało rozwiązane przez rozwód. Rozwiedziona małżonka – wdowa ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli oprócz spełnienia w/w warunków wymaganych od wdowy w dniu śmierci męża miała prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem sądu lub ugodą sądową nie wcześniej niż 5 lat przed śmiercią. W toku postępowania wnioskodawczyni zeznała, że po 5 latach od orzeczenia rozwodu (w 2019 r.), nie wystąpiła do sądu o przedłużenie obowiązku alimentacyjnego. Wobec tego nie została spełniona przesłanka określona w art. 70 ust.3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych warunkująca przyznanie odwołującej prawa do renty rodzinnej po zmarłym małżonku.

Ustalenie prawa do alimentów jest zwrotem języka potocznego, niemniej ten powszechnie jasno rozumiany termin, ma swoje określone denotacje prawne, które wyznaczają standard interpretacyjny. W Kodeksie rodzinnym jest mowa o zwykłym obowiązku alimentacyjnym (art. 60 § 1 k.r.o.), który obliguje do dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego (por. J. Winiarz: Obowiązek alimentacyjny między rozwiedzionymi małżonkami, Rzeszowskie Zeszyty Naukowe 1988, t. 6, s. 9). Natomiast w art. 60 § 2 k.r.o. uregulowany jest rozszerzony obowiązek alimentacyjny małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia, którego zachowanie spowodowało rozpad więzi rodzinnych. Przy tej okazji należy też zauważyć, że obowiązek alimentacyjny z art. 60 k.r.o. jest ograniczony czasowo i ten aspekt nabiera w sprawie istotnego znaczenia, nadto podyktowany jest niedostatkiem uprawnionego. W odniesieniu do pierwszej zmiennej, obowiązek wygasa w razie zawarcia przez tego małżonka nowego małżeństwa. Jednakże, gdy zobowiązanym jest małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia, obowiązek ten wygasa także z upływem pięciu lat od orzeczenia rozwodu, chyba że ze względu na wyjątkowe okoliczności sąd, na żądanie uprawnionego, przedłuży wymieniony termin pięcioletni (art. 60 § 3 k.r.o.)

W orzecznictwie Sądu Najwyższego (zob. wyrok z dnia 22 stycznia 2009 r., II UK 135/08, LEX nr 693440) przyjmuje się wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego wobec nieuzyskania wyroku przedłużającego realizację tego prawa. W takiej sytuacji bez znaczenia jest dobrowolne niesienie pomocy materialnej, gdyż nawet takie rozwiązanie nie może stanowić przesłanki do wnioskowania o dorozumianym oświadczeniu woli w zakresie realizacji obowiązku alimentacyjnego (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada 1981 r., III CRN 239/81, LEX nr 2754).

W tej sytuacji, nawet dobrowolna alimentacja, zwłaszcza w okresie ponad pięciu lat od daty rozwodu, nie powoduje uprawnienia byłego małżonka do renty rodzinnej w myśl art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej. Dobrowolna alimentacja eliminuje obowiązek uruchomienia drogi sądowej na rzecz konsensusu byłych małżonków. Jednak źródłem tej powinności jest nadal ustawa, zaś, umowa (nawet dorozumiana), jedynie ten obowiązek potwierdza i konkretyzuje. Jeżeli dana przesłanka został objęta dorozumianą umową byłych małżonków i wyrażała się dalszym dostarczaniem należności pieniężnych, to należy zauważyć, że po upływie pięciu lat od orzeczenia rozwodu obowiązek ten wygasa. Tak ukształtowane prawo tworzy zasadę (zob. Kodeks rodzinny i opiekuńczy z komentarzem: J. Pietrzykowski [red.], Wydawnictwo Prawnicze 1990 r., s. 317) oraz wpisuje się w systemowe założenia alimentacyjne, w których znaczną rolę ogrywa obowiązek alimentacyjny krewnych, zwłaszcza dzieci, bowiem on wyprzedza obowiązek alimentacyjny byłego małżonka (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 1969 r., III CRN 92/69, LEX nr 6520). Z kolei przedłużenie obowiązku alimentacyjnego jest możliwe jedynie w razie istnienia „wyjątkowych okoliczności”. Zakresu znaczeniowego tego pojęcia nie można interpretować rozszerzająco (exceptiones non sunt extendendae). Tym samym, nie należy obejmować jego zakresem normalnych okoliczności, które występują w życiu człowieka i są związane z procesem starzenia się i utratą sił w odniesieniu do możliwości zarobkowych (zob. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 1975 r., III CZP 22/75, OSNC 1976 nr 3, poz. 36). Te okoliczności ekstraordynaryjne nie powstają, jeżeli krewni małżonka (dzieci) są w stanie dostarczyć rozwiedzionemu małżonkowi całkowitych środków utrzymania (zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 31 października 1973 r., III CZP 58/73, OSNC 1974 nr 5, poz. 85). Innymi słowy, uiszczanie sum pieniężnych wiele lat po rozwodzie nie może być potraktowane jako dorozumiane oświadczenie woli przedłużenia obowiązku alimentacyjnego poza okres pięcioletni, gdyż o ile wyrok w sprawie o zmianę wysokości alimentów lub ograniczenie czasu ich trwania ma charakter deklaratywny (zob. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 16 listopada 1954 r., I CO 41/54, OSN 1956 nr 1, poz. 3), o tyle wyrok wydany w sprawie na podstawie art. 60 § 3 k.r.o. ma charakter konstytutywny. Nieuzyskanie z mocy wyroku sądowego przedłużenia terminu pięcioletniego, o którym mowa w art. 60 § 3 zdanie drugie Kodeksu rodzinnego, powoduje wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego rozwiedzionego małżonka, co oznacza niespełnienie jednego z warunków niezbędnych do przyznania renty rodzinnej, polegającego na posiadaniu prawa do alimentów ustalonego wyrokiem sądowym lub ugodą sądową w dniu śmierci byłego męża (art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej). W takiej sytuacji, bez znaczenia jest wspólne zamieszkiwanie byłych małżonków po rozwodzie, wspólne prowadzenie gospodarstwa domowego i dobrowolne niesienie sobie pomocy materialnej (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 2009 r., II UK 138/05, OSNP 2010 nr 15-16, poz. 196).

W konsekwencji, wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego (art. 60 § 3 k.r.o.) pociąga za sobą wszelkie skutki, jakie prawo wiąże z dobrodziejstwem alimentacji. Z pespektywy rozpoznawanej sprawy ustanie tego obowiązku sprzeciwia się możliwości uznania, że małżonka rozwiedziona jest w jakikolwiek sposób alimentowana, a tym samym, odpada podstawowy warunek z art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej. Prawo do alimentów w rozumieniu art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej nie może być oderwane od obowiązku alimentowania, który w tym przypadku nie istnieje (zob. także wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 lipca 2020 r., I UK 2/19, niepublikowany). Alimentowanie bez obowiązku z art. 60 k.r.o. może być rodzajem umowy renty (art. 907 k.c.). Krótko mówiąc, prawo do renty rodzinnej jest pochodne od alimentacji w rozumieniu ustawy, a nie umowy, albowiem nie może być ujmowane dowolnie (ad casum), skoro ma określoną treść i wyraża wspólną (jednakową) normę dla wszystkich adresatów prawa. Jeżeli więc decyduje ustawa, to transfer tego uprawnienia na grunt innej gałęzi prawa publicznego (ubezpieczenia społeczne) nie może z punktu aksjologicznego znosić jakichkolwiek warunków brzegowych dalszej alimentacji, czyli nie pozwala na korzystniejsze (umowne) ukształtowanie prawa alimentów po rozwodzie w rozumieniu art. 70 ust. 3 (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 16 marca 1999 r., II UKN 521/98, OSNP 2000 nr 9, poz. 373; z dnia 22 stycznia 2009 r., II UK 135/08, OSNP 2010 nr 15-16, poz. 196). Zerwanie ontologicznego związku między ustawowym obowiązkiem alimentacyjnym a konkretyzującą go umową między małżonkami powoduje, że istniejące między nimi stosunki mają charakter stosunków faktycznych, które jak już wspomniano, nie otwierają drogi do uzyskania renty rodzinnej. Realizacja obowiązku umownego poza granicami Kodeksu rodzinnego, także w ujęciu temporalnym, nie pozwala stwierdzić, że po rozwodzie małżonek ma prawo do alimentów, skoro drugi nie ma obowiązku alimentacji a tylko taki obowiązek ma na uwadze art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej, a nie dowolny (umówiony), do czego skłania zresztą wykładnia prawa po wyroku Trybunału Konstytucyjnego. Przede wszystkim zauważyć należy, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego (SK 61/13) odnosi się do art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej, a nie do art. 60 k.r.o. Można więc twierdzić, że sąd rozstrzygając o prawie do renty rodzinnej nadal musi sprawdzić spełnienie ustawowych przesłanek alimentacyjnych z art. 60 k.r.o.

Mechanizmu tej oceny nie modyfikuje odwołanie się do art. 353 ¹ k.c. Zasada swobody umów jawi się jako narzędzie pozwalające na szeroką autonomię woli stron (por. T. Wiśniewski: Kodeks cywilny. Komentarz do art. 353 ¹ , Księga trzecia. Zobowiązania, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, 2013). Przedmiotowa reguła ma także zastosowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, przy czym nie jest ona absolutna. Sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych są sprawami cywilnymi w ujęciu formalnym (art. 1 k.p.c.). Natomiast przepisy prawa ubezpieczeń mają moc przepisów powszechnie obowiązujących, które nie mogą być wolą stron zmieniane i modyfikowane. W tej sytuacji zawieranie umów dorozumianych, których uzewnętrznione cechy pozostają w opozycji do zasad i obowiązków wynikających z procesu alimentacji między byłymi małżonkami, nie może rodzić obowiązków wynikających z prawa ubezpieczeń społecznych (prawa do renty rodzinnej). Potwierdza to wyraźnie zakodowane w art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej określenie „prawo do alimentów”. Nie jest to formuła autonomiczna, która pozwala przyjąć dowolne postanowienia stron jako źródła przyszłych obowiązków Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W obrębie analizowanych problemów konieczna jest synonimiczna interpretacja określonych zwrotów, bowiem ich formuły znaczeniowe tworzą pewien system, w którym lokalne znaczenia zaburzają jego funkcjonowanie jako całości. Z tego względu dążenie, by, za pomocą odesłania do art. 353 ¹ k.c., uzyskać podstawy do uzyskania renty rodzinnej nie może być akceptowane, gdyż ukształtowanie umowy w sposób dowolny (sprzeczny z zasadami alimentacji) nie rodzi uprawnienia w segmencie prawa ubezpieczeń społecznych. Tym samym, ZUS nie dopuścił się uchybień w obrębie art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej.

Wobec powyższego należało uznać, że ubezpieczona nie spełniła przesłanek do przyznania prawa do renty rodzinnej. Zatem decyzja organu rentowego jest zasadna i odwołanie na podstawie art.477 ¹⁴ § 1 k.p.c. należało oddalić.