Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 31 stycznia 2025 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych (...) Oddział w Ł. po rozpatrzeniu wniosku z dnia 13 stycznia 2025 r. odmówił J. M. ponownego ustalenia wysokości emerytury.

W uzasadnieniu organ rentowy wyjaśnił, że deputat węglowy przysługuje byłym pracownikom kolejowym pobierającym emeryturę przyznaną na podstawie ustawy emerytalnej, jeżeli ostatnio przed przejściem na emeryturę byli zatrudnieni na kolei. Wykonywanie innej pracy lub działalności wyklucza możliwość przyznania deputatu węglowego. Prawo do tego deputatu również nie przysługuje przy pobieranej emeryturze, jeżeli deputat ten przysługuje w związku z kontynuowaniem lub podjęciem pracy na kolei. Zakład odmówił ubezpieczonemu przyznania deputatu węglowego, ponieważ bezpośrednio przed przejściem na emeryturę w/w był zatrudniony w (...) Sp. z o.o., w związku z powyższym prawo do deputatu węglowego nie przysługuje - brak jest możliwości wypłaty deputatu węglowego, w formie ekwiwalentu pieniężnego wraz z emeryturą. Zatem wniosek z dnia 13 stycznia 2025 r. został załatwiony decyzją odmowną.

(decyzja - k. 16 pliku (...) akt ZUS)

Odwołanie od przedmiotowej decyzji wniósł J. M., reprezentowany przez profesjonalnego pełnomocnika, zaskarżając ją w części, tj. w zakresie, w jakim organ odmówił ubezpieczonemu prawa do deputatu węglowego w formie ekwiwalentu pieniężnego.

Decyzji zarzucono:

1.  naruszenie przepisów postępowania, tj.:

a)  art. 7 k.p.a. zgodnie, z którym, w toku postępowania organy administracji publicznej stoją na straży praworządności, z urzędu lub na wniosek stron podejmują wszelkie czynności niezbędne do dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego oraz do załatwienia sprawy, mając na względzie interes społeczny i słuszny interes obywateli;

b)  art. 8 k.p.a. zgodnie z którym organy administracji prowadzą postępowanie w sposób budzący zaufanie jego uczestników do władzy publicznej, kierując się zasadami proporcjonalności, bezstronności i równego traktowania;

poprzez ich niezastosowanie i w konsekwencji nie wyjaśnienie wszelkich okoliczności sprawy mających znaczenie dla ustalenia okoliczności decydujących o przyznaniu J. M. prawa do deputatu węglowego w formie ekwiwalentu pieniężnego;

2.  naruszenie art. 74 ustawy z dnia 8 września 2000 r. o komercjalizacji i restrukturyzacji przedsiębiorstwa państwowego (...) (Dz. U. 2023, poz. 1720) poprzez jego niewłaściwe zastosowanie i uznanie, iż J. M. nie przysługuje prawo do deputatu węglowego w formie ekwiwalentu pieniężnego - w sytuacji gdy właściwe zastosowanie przypisu skutkować powinno uznaniem, iż z uwagi na okres ponad 30 lat pracy na kolei oraz pobierania w trakcie jego zatrudnienia deputatu węglowego odwołującemu przysługuje prawo do deputatu węglowego w formie ekwiwalentu pieniężnego.

W konsekwencji wniesiono o zmianę zaskarżonej decyzji poprzez przyznanie ubezpieczonemu prawa do deputatu węglowego w formie ekwiwalentu pieniężnego oraz o zasądzenie od organu rentowego na rzecz odwołującego kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od daty uprawomocnienia się orzeczenia zasądzającego te koszty.

(odwołanie - k. 3-5)

W odpowiedzi na odwołanie organ rentowy wniósł o oddalenie odwołania podnosząc tożsamą argumentację, jak w zaskarżonej decyzji. Jednocześnie organ rentowy zauważył, że ubezpieczonemu nie przysługuje prawo do deputatu węglowego, ponieważ nie nabył on prawa do emerytury powstałej z tytułu zatrudnienia na kolei (powołując się na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 2022 r., sygn. akt III UZP 7/22).

(odpowiedź na odwołanie - k. 12-12 verte)

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny:

J. M. urodził się (...)

(bezsporne)

W okresie od 18 listopada 1982 r. do 30 czerwca 2015 r. ubezpieczony był zatrudniony w (...) S.A. Centralny Zakład Spółki w pełnym wymiarze czasu pracy. W okresie zatrudnienia wykonywał pracę: rzemieślnik-specjalista, tokarz, operator, operator maszyn skrawających, st. operator maszyn skrawających, specjalista operator maszyn skrawających, st. specjalista operator maszyn skrawających. W okresie od 18 listopada 1982 r. do 31 grudnia 2008 r. wykonywał pracę w szczególnych warunkach.

(świadectwo pracy z dnia 30 czerwca 2015 r. - k. 10-10 verte, świadectwo wykonywania prac w szczególnych warunkach z dnia 30 czerwca 2015 r. - k. 5 pliku (...) akt ZUS)

Przez cały okres zatrudnienia w (...) S.A Centralny Zakład Spółki odwołujący był uprawniony do ekwiwalentu za deputat węglowy.

(zaświadczenie z dnia 14 września 2023 r. - k. 6 pliku (...) akt ZUS)

Bezpośrednio przez nabyciem prawa do emerytury, tj. w okresie od 2 marca 2020 r. do 22 grudnia 2023 r., skarżący pozostawał w zatrudnieniu w (...) Sp. z o.o. na stanowisku tokarza.

(świadectwo pracy z dnia 22 grudnia 2023 r. - k. 9-9 verte pliku (...) akt ZUS)

(...) Sp. z o. o. nie powstała w ramach komercjalizacji, restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego (...). Wnioskodawcy nie przysługiwał w okresie zatrudnienia deputat węglowy.

(bezsporne)

Wnioskodawca nabył prawo do emerytury w związku z osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego od 1 grudnia 2023 r. na podstawie art. 24 ustawy emerytalnej. Wysokość emerytury została ustalona wraz z rekompensatą za 15 lat pracy w szczególnych warunkach.

(decyzja z dnia 4 stycznia 2024 r. - k. 7)

W dniu 13 stycznia 2025 r. ubezpieczony złożył w organie rentowym wniosek o przyznaniu ekwiwalentu pieniężnego za deputat węglowy. Skarżący wskazał, że przez okres ponad 30 lat, tj. od dnia 18 listopada 1982 r. do 30 czerwca 2015 r. pracował na kolei, ostatnio w (...) S.A. Wnioskodawca podkreślił, że otrzymał decyzję o przyznaniu emerytury, ale nie ma w niej żadnej wzmianki o prawie do ekwiwalentu za deputat węglowy.

(wniosek z dnia 13 stycznia 2025 r. - k. 15 pliku (...) akt ZUS)

W konsekwencji organ rentowy wydał zaskarżoną decyzję.

(decyzja - k. 16 pliku (...) akt ZUS)

Powyższy stan faktyczny był niesporny między stronami, a Sąd ustalił go na podstawie zgromadzonych dokumentów załączonych do akt sprawy. Podkreślić należy, że strony
z ustalonego w zakresie koniecznym dla rozstrzygnięcia sprawy stanu faktycznego wywodziły odmienne skutki prawne, ta zaś kwestia należy do oceny prawnej zebranego w sprawie materiału dowodowego, czego Sąd dokona w ramach rozważań prawnych.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Odwołanie jako niezasadne podlega oddaleniu.

W myśl art. 74 ust. 1 ustawy z dnia 8 września 2000 r. o komercjalizacji i restrukturyzacji przedsiębiorstwa państwowego (...) (tekst jedn. Dz. U z 2024 r., poz. 561, dalej ustawa o komercjalizacji) byłemu pracownikowi kolejowemu pobierającemu emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy, przyznaną na podstawie przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin lub przepisów ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. z 1983 r. poz. 144, ze zm.) albo przepisów ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2022 r. poz. 504 i 1504), a także członkom rodziny tego pracownika pobierającym po nim rentę rodzinną przyznaną na podstawie wymienionych przepisów, przysługuje prawo do deputatu węglowego w ilości 1800 kg węgla kamiennego rocznie, w formie ekwiwalentu pieniężnego. Zgodnie zaś z art. 74 ust. 10 i 11 ww. ustawy emeryci i renciści nabywają prawo do ekwiwalentu pieniężnego z dniem przyznania emerytury lub renty. Prawo do pobierania ekwiwalentu pieniężnego ustaje lub ulega zawieszeniu wraz z ustaniem prawa do emerytury lub renty.

W świetle przywołanych regulacji prawo do deputatu węglowego przysługuje pracownikom pracującym na kolei. Przysługuje ono również byłym pracownikom kolejowym, którzy na podstawie tego zatrudnienia nabyli emeryturę lub rentę.

Sąd Okręgowy zważył także, że już ustawa z dnia 28 kwietnia 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin (Dz. U. Nr 23, poz. 99 z późn. zm.), regulowała w art. 18 ust. 2, że emerytowi lub renciście, pobierającemu kolejową emeryturę lub rentę, przysługuje prawo do kolejowej opieki lekarskiej i deputatu węglowego oraz do bezpłatnego i ulgowego przejazdu kolejami, na zasadach określonych w odrębnych przepisach. Prawo do deputatu węglowego w formie ekwiwalentu pieniężnego dla pracowników kolejowych pobierających emeryturę lub rentę przewidywał także art. 46a ustawy z dnia 6 lipca 1995 r. o przedsiębiorstwie (...) (Dz.U. nr 95, poz. 474 ze zm.), dodany do tej właśnie ustawy przez art. 164 pkt 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS; przepis ten obowiązywał od 1 stycznia 1999 r., ale wraz z całą ustawą z dnia 6 lipca 1995 r. uchylony został z dniem 1 stycznia 2001 r. przez ustawę z dnia 8 września 2000 r. o komercjalizacji, restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego (...) (art. 82 ust. 1). Tej ostatniej ustawy przepis art. 74 stanowi aktualnie obowiązującą regulację
w przedmiocie prawa do ekwiwalentu pieniężnego za deputat węglowy dla osób uprawnionych do emerytur i rent.

Prawo do ekwiwalentu za deputat węglowy jest uprawnieniem o charakterze wyjątkowym o ustawowej podstawie, świadczenie to wypłaca Zakład Ubezpieczeń Społecznych z dotacji celowej z budżetu państwa. Początkowo było to prawo pracownika kolejowego do bezpłatnego przydziału węgla, co skutkowało zrównoważeniem jego utraty kwotą pieniężną (parytet towaru i pieniądza). Przydzielanie węgla pracownikom i rencistom lub emerytom (...) stanowiło przywilej, mający łagodzić trudności w nabywaniu węgla na wolnym rynku, należny oprócz i niezależnie od wynagrodzenia za pracę oraz od emerytury i renty. Stanowiło także swego rodzaju tradycję wywodzącą się z tego, że węgiel składowany był na terenach kolejowych. Z tych przyczyn deputat węglowy ustanowiony został jako bezpłatny przydział węgla, co realizowało cel wyposażenia pracowników w dobro reglamentowane także po ich przejściu na emeryturę lub rentę, spełniane w pieniądzu tylko wówczas, gdy przydział węgla był zbędny (por. uchwałę Sądu Najwyższego w składzie 7 sędziów z dnia 6 lipca 2000 r., III ZP 9/00, OSNAP 2000 nr 24, poz. 902).

Zgodnie z treścią przytoczonego wyżej art. 74 ustawy z dnia 8 września 2000 r., ustawodawca określił krąg podmiotów, którym przysługuje prawo do deputatu węglowego,
tj. byłym pracownikom kolejowym pobierającym rentę lub emeryturę (lub członkom ich rodzin), którzy prawo do renty lub emerytury uzyskali na podstawie jednego z wyżej wymienionych aktów prawnych, a ponadto w okresie zatrudnienia na kolei mieli prawo do deputatu węglowego.

Bezsporne jest, że wnioskodawca przez okres zatrudnienia w (...) S.A., tj. od 18 listopada 1982 r. do 30 czerwca 2015 r., czyli przez okres ponad 30 lat, był uprawniony do deputatu węglowego lub jego ekwiwalentu.

Decyzją z dnia 31 stycznia 2025 r. organ rentowy odmówił wnioskodawcy prawa do deputatu węglowego, wskazując, że bezpośrednio przed przejściem na emeryturę odwołujący pozostał w zatrudnieniu innym niż na kolei, tj. w (...) Sp. z o.o. Ponadto w toku trwania przedmiotowego postępowania ZUS podnosił, że ubezpieczonemu nie przysługuje prawo do deputatu węglowego, ponieważ nie nabył on prawa do emerytury powstałej z tytułu zatrudnienia na kolei.

Zauważenia w tym miejscu wymaga, że odwołujący jest uprawniony do emerytury, która została mu przyznana w oparciu o przepis art. 24 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2024 r. poz. 1631).

W ocenie Sądu Okręgowego spór w przedmiotowej sprawie sprowadzał się przede wszystkim do ustalenia, czy stanowisko organu, wywiedzione z treści art. 74 ust. 4 ustawy o komercjalizacji, w myśl którego emerytura przyznana zgodnie z art. 24 ustawy emerytalnej nie jest emeryturą powstałą z tytułu zatrudnienia na kolei, ale przysługującą ubezpieczonemu w związku z osiągnieciem określonego wieku – wobec czego pobieranie emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wyłącza możliwość nabycia przez byłego pracownika kolejowego prawa do deputatu węglowego w formie ekwiwalentu pieniężnego, o którym mowa w art. 74 ustawy o komercjalizacji, jest zasadne.

Przywołane przepisy były wielokrotnie przedmiotem wykładni w orzecznictwie sądów apelacyjnych. Początkowo orzeczenia dotyczyły stanów faktycznych, w których wnioskodawcy pobierali świadczenia rentowe, a których związek (lub jego brak)
z zatrudnieniem na kolei nie budził wątpliwości. Inne orzeczenia dotyczyły sytuacji, kiedy wnioskodawcy byli uprawnieni do emerytury pomostowej, przyznanej z tytułu pracy
w szczególnych warunkach na kolei. Wreszcie, odrębne orzeczenia dotyczyły byłych pracowników kolejowych pobierających emeryturę na zasadach ogólnych przewidzianych
w art. 24 ustawy o emeryturach i rentach z FUS dla wszystkich tzw. młodszych ubezpieczonych (tj. urodzonych po 31 grudnia 1948 r.). W tym ostatnim przypadku pojawiały się różnorodnie rozstrzygane wątpliwości, tj. czy pobieranie takiej emerytury wyłącza możliwość nabycia przez byłego pracownika kolejowego prawa do deputatu węglowego w formie ekwiwalentu pieniężnego, o którym mowa w art. 74 ustawy o komercjalizacji.

W uchwale z dnia 18 lipca 2023 r. (III UZP 1/23, OSNP 2024, nr 2, poz. 18) Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że osobie pobierającej emeryturę z art. 24 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2023 r. poz. 1251) nie przysługuje prawo do deputatu węglowego w formie ekwiwalentu pieniężnego, o którym mowa w art. 74 ustawy z dnia 8 września 2000 r.
o komercjalizacji, restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego (...) (tekst jedn.: Dz. U. z 2021 r. poz. 146).»

Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 6 grudnia 2022 r. (III UZP 7/22, LEX nr 3438211), wskazując, iż «pobieranie emerytury z art. 24 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn. Dz. U.
z 2021 r. poz. 29) wyłącza możliwość nabycia przez byłego pracownika kolejowego prawa do deputatu węglowego w formie ekwiwalentu pieniężnego, o którym mowa w art. 74 ustawy
z dnia 8 września 2000 r. o komercjalizacji, restrukturyzacji, i prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego (...) (tekst jedn. z 2021 r. poz. 146), gdyż emerytura
z art. 24 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych nie jest emeryturą „powstałą” z tytułu jakiegokolwiek zatrudnienia (w tym dającego prawo do deputatu węglowego), ale przysługującą w związku z osiągnieciem określonego wieku emerytalnego.»

Sąd Okręgowy podziela w tym zakresie stanowisko Sądu Najwyższego.

Jak podkreślił Sąd Najwyższy, potwierdzeniem takiego kierunku wykładni musi być zwłaszcza posłużenie się przez ustawodawcę stwierdzeniem „z tytułu którego”. Chodzi więc
o osoby, dla których tytułem nabycia prawa do emerytury lub renty jest zatrudnienie na kolei.
Z drugiej jednak strony może być uznane za niejasne, dlaczego ustawodawca posłużył się
w art. 74 ust. 1 ustawy z dnia 8 września 2000 r. pojęciem „byłego pracownika kolejowego”,
a nie pojęciem emeryta lub rencisty uprawnionego do renty z kolei bądź emerytury kolejowej lub renty kolejowej. Świadczenia te zostały określone w przeszłości w dekrecie z dnia 19 stycznia 1957 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin, tekst jedn.: Dz. U. z 1958 r. Nr 55, poz. 273, ustawie z dnia 23 stycznia 1968 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin, Dz. U. Nr 3, poz. 10, a następnie w ustawie z dnia 28 kwietnia 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin, Dz. U. Nr 23, poz. 99 z późn. zm. i nadal przysługują osobom do nich uprawnionym w okresie obowiązywania ustawy emerytalnej, na podstawie art. 180 tej ustawy, przy czym jeśli chodzi
o emeryturę kolejową, to ustawa emerytalna też przewiduje ją dla ubezpieczonych urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r. (art. 40 i następne ustawy) oraz dla ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1949 r., a przed dniem 1 stycznia 1969 r., jeśli warunki do uzyskania tego świadczenia spełnili do dnia 31 grudnia 2008 r. (art. 50 ustawy).

Kwestię tę wyjaśnił Sąd Najwyższy również w uzasadnieniu uchwały z dnia 11 stycznia 2011 r., (...) UZP 4/10 (OSNP 2011 nr 11-12, poz. 157), stwierdzając, że podział uprawnionych na pracowników i byłych pracowników oznacza, że można być albo pracownikiem, albo byłym pracownikiem. Inaczej rzecz ujmując, nie można należeć do obu grup równocześnie. Posłużenie się przez ustawodawcę zwrotem „były pracownik” jest także uzasadnione tym, że w dniu wejścia w życie ustawy (1 stycznia 2001 r.) określenie „emeryt” oznaczało zawsze osobę będącą byłym pracownikiem, gdyż zgodnie z obowiązującym wówczas art. 103 ust. 2a ustawy o emeryturach i rentach z FUS prawo do emerytury mogło zostać zrealizowane dopiero po rozwiązaniu stosunku pracy. Na tej podstawie można stwierdzić, że „byłym pracownikiem” pobierającym emeryturę jest tylko ten emeryt, który nie jest jednocześnie pracownikiem. Wynika też z tego, że podjęcie pracowniczego zatrudnienia w (...) S.A. oznacza brak ustawowej przesłanki prawa do deputatu. W tej sytuacji prawo to ustaje.

Sąd Najwyższy we wskazanych uchwałach uznał, że użycie w art. 74 ust. 1 ustawy
z dnia 8 września 2000 r. zwrotu „byłemu pracownikowi kolejowemu pobierającemu emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy” ma zatem tylko takie znaczenie, że ogranicza krąg uprawnionych wyłącznie do takich emerytów i rencistów kolejowych (osób pobierających te świadczenia), którzy nie są równocześnie pracownikami kolejowymi (nie pozostają
w zatrudnieniu na kolei). Inaczej rzecz ujmując, ustawodawca wprowadził w omawianym przepisie dodatkowy warunek, którego nie przewidywały wcześniejsze regulacje dotyczące zaopatrzenia emerytalnego pracowników kolejowych. Te bowiem posługiwały się pojęciami osób pobierających z kolei renty (art. 32 ust. 1 dekretu z dnia 19 stycznia 1957 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin), osób pobierających z kolei emerytury lub renty (art. 22 ust. 1 ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin) i emeryta lub rencisty pobierającego kolejową emeryturę lub kolejową rentę (art. 18 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 28 kwietnia 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin), a więc nie przewidywały pozbawienia uprawnień do deputatu lub jego ekwiwalentu w przypadku podjęcia zatrudnienia w okresie pobierania świadczeń emerytalno-rentowych.

W ocenie Sądu Najwyższego przyjętej wcześniej wykładni sformułowania „w okresie zatrudnienia, z tytułu którego powstało prawo do emerytury lub renty” nie sprzeciwia się również to, że ustawodawca w art. 74 ust. 4 ustawy z dnia 8 września 2000 r. nie nawiązał wprost do przepisów określających warunki nabycia prawa do świadczeń kolejowych,
w których obok okresów zatrudnienia na kolei wymienia się także okresy równorzędne
i zaliczalne do okresów zatrudnienia na kolei. Z jednej strony, ustawodawcy zapewne chodziło bowiem o zbiorcze potraktowanie wszystkich okresów zatrudnienia wymienionych w art. 43 - 45 ustawy emerytalnej, a wcześniej w dekrecie i kolejnych ustawach o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych, łącznie stanowiących tytuł do ubiegania się o prawo do emerytury lub renty kolejowej, zwłaszcza że art. 74 ust. 3 ustawy z dnia 8 września 2000 r. przewiduje prawo do deputatu także dla tych emerytów i rencistów, którzy pobierają emeryturę lub rentę z tytułu zatrudnienia w okresach równorzędnych z okresami zatrudnienia na kolei, oraz dla osób, którym przyznano kolejową emeryturę lub rentę w drodze wyjątku. Z drugiej zaś strony, omawiane sformułowanie stanowi powtórzenie sformułowań użytych
w powołanych wcześniej art. 32 ust. 1 dekretu z dnia 19 stycznia 1957 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin, art. 22 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin oraz art. 18 ust. 2
i 3 ustawy z dnia 28 kwietnia 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych
i ich rodzin, które przewidywały analogiczne świadczenia, ale jedynie dla emerytów i rencistów kolejowych.

Zastosowanie reguł wykładni systemowej, funkcjonalnej oraz historycznej potwierdza zatem, że zwrot „w okresie zatrudnienia, z tytułu którego powstało prawo do emerytury lub renty” należy rozumieć w ten sposób, że chodzi w nim o emerytów i rencistów kolejowych, to jest takich, którym prawo do świadczeń emerytalno-rentowych przyznano po spełnieniu przez nich warunku legitymowania się odpowiednim okresem zatrudnienia na kolei wraz z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi do okresu zatrudnienia na kolei. Prawo do deputatu węglowego w formie ekwiwalentu pieniężnego przysługuje więc emerytowi lub renciście tylko wówczas, gdy jego prawo do emerytury powstało z tytułu zatrudnienia, w ramach którego przysługiwało mu prawo do takiego deputatu, to jest zatrudnienia na kolei.

Sąd Okręgowy podziela również pogląd Sądu Najwyższego, że systemowym potwierdzeniem przyjętego wcześniej kierunku wykładni jest również umiejscowienie art. 74 ustawy z dnia 8 września 2000 r. w rozdziale przepisy przejściowe i końcowe, które podkreśla czasowy charakter tej regulacji powiązany z również ograniczoną czasowo możliwością ubiegania się o emeryturę kolejową. Tutaj należy zwrócić uwagę na szersze znaczenie powyższego, związane z procesem stopniowego wygaszania dotychczasowych uprawnień emerytalnych (oraz dodatkowych przywilejów przysługujących niektórym grupom zawodowym) na rzecz jednolitego, powszechnego systemu. Proces ten jest zaś w pełni akceptowany zarówno o orzecznictwie, jak i w doktrynie prawa ubezpieczeń społecznych (tak: szerzej na ten temat wyroki Trybunału Konstytucyjnego: z dnia 22 czerwca 1999 r., K. 5/99, OTK ZU 1999 Nr 5, poz. 100, z dnia 4 stycznia 2000 r., K. 18/99, OTK ZU 2000 Nr 1, poz. 1 oraz K. 1/00, OTK 2000 Nr 6, poz. 185 oraz wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 16 czerwca 2011 r., III UK 217/10, LEX nr 950438 i z dnia 26 kwietnia 2016 r., (...) UK 151/15, LEX nr 2050671).

W ramach wykładni systemowej należy podkreślić i to, że art. 74 ust. 1 ustawy z dnia
8 września 2000 r., jako osoby uprawnione do deputatu węglowego w formie ekwiwalentu pieniężnego wymienia jedynie byłych pracowników kolejowych pobierających emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy, przyznaną na podstawie przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin lub przepisów „starej” ustawy wypadkowej (obowiązującej jeszcze w czasie uchwalania ustawy). Wymienia też wprawdzie osoby pobierające emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy na podstawie ustawy emerytalnej, jednakże przy wzięciu pod uwagę zastrzeżenia wynikającego z art. 74 ust. 4 dotyczącego „zatrudnienia, z tytułu którego powstało prawo do emerytury lub renty”, a nadto powołanego wcześniej art. 74 ust. 3, odwołanie do przepisów ustawy emerytalnej należy ograniczyć wyłącznie do tych, które regulują prawo do emerytury kolejowej.

Sąd Okręgowy, za Sądem Najwyższym, zwraca również uwagę na funkcjonalny aspekt deputatu węglowego w formie ekwiwalentu pieniężnego, o którym mowa w art. 74 ust. 1 i 4 ustawy z dnia 8 września 2000 r. Zgodnie z art. 74 ust. 5 tej ustawy świadczenie to nie ma bowiem charakteru ubezpieczeniowego i w związku z tym nie stanowi elementu emerytury lub renty, gdyż jest wprawdzie wypłacane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych w dwóch terminach wraz z wypłatą emerytury lub renty: w marcu - za okres od 1 stycznia do 30 czerwca i we wrześniu - za okres od 1 lipca do 31 grudnia każdego roku, ale pochodzi z dotacji celowej z budżetu państwa (na co już wcześniej Sąd Okręgowy wskazywał). Ustawodawca zdecydował zatem, w ramach komercjalizacji, restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego (...), o przejęciu w stosunku do byłych pracowników kolejowych pobierających emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy obowiązku wypłaty tego świadczenia, skoro nie zostało ono przewidziane (tak jak we wcześniejszych ustawach zaopatrzeniowych)
w przepisach ustawy emerytalnej regulujących uprawnienia do emerytury kolejowej.

Odnosząc powyższe rozważania do emerytury, o której mowa w art. 24 (i następnych) ustawy emerytalnej należy podkreślić, że prawo do tej emerytury (w odróżnieniu od emerytury kolejowej, na przykład przyznanej na podstawie art. 40 powołanej ustawy) nie „powstaje”
z tytułu jakiegokolwiek zatrudnienia, w tym zatrudnienia na kolei, lecz wyłącznie po spełnieniu warunku osiągnięcia wieku emerytalnego, wynoszącego obecnie co najmniej 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn (z zastrzeżeniem art. 46, art. 47, art. 50, art. 50a, art. 50e i art. 184). Wprawdzie ustalenie jej wysokości następuje przez uwzględnienie składek na ubezpieczenia społeczne, także tych, które zostały opłacone w okresie zatrudnienia, również zatrudnienia na kolei, oraz kapitału początkowego, w ramach którego może być wzięte pod uwagę zatrudnienie na kolei, jednakże nie oznacza to, że prawo do tego świadczenia nabywa się „z tytułu zatrudnienia” na kolei. Emerytura z art. 24 ustawy emerytalnej może być bowiem przyznana również ubezpieczonemu, który nie legitymuje się jakimkolwiek okresem zatrudnienia, gdy wykaże opłacenie składek ubezpieczeniowych z innego tytułu. Treścią ryzyka emerytalnego realizowanego na podstawie tego przepisu jest zaprzestanie pracy po osiągnięciu wieku emerytalnego. Osiągnięty przed nabyciem prawa do tej emerytury staż ubezpieczeniowy ma zaś wpływ tylko na wysokość świadczenia.

W świetle powołanych wyżej przepisów zatrudnienie na kolei powinno być przesłanką przyznania emerytury w tym sensie, iż jedną z ustawowych przesłanek ustalenia prawa do tej emerytury jest właśnie zatrudnienie na kolei. Emerytura kapitałowa z art. 24 ustawy
o emeryturach i rentach z FUS warunku tego nie spełnia, albowiem jej przyznanie jest niezależne od długości okresu pozostawania w ubezpieczeniu, a tym bardziej od stażu pracy na kolei.

O emeryturze, do której prawo powstaje „z tytułu zatrudnienia” można natomiast mówić jedynie w odniesieniu do świadczenia zabezpieczającego ryzyko „długotrwałego zatrudnienia pozwalającego na zejście z rynku pracy”, a świadczenie emerytalne jest w takiej sytuacji świadczeniem „wypracowanym odpowiednio długim stażem pracy” (por. D. E. L., Adekwatność systemu emerytalnego a ryzyko emerytalne - przyczynek do dyskusji, (...) społeczne. Teoria i praktyka nr (...)). Taką emeryturą jest na przykład emerytura kolejowa, ale także emerytura górnicza oraz emerytura w obniżonym wieku emerytalnym z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, lecz
z całą pewnością nie emerytura z art. 24 ustawy emerytalnej.

Oznacza to, że emerytura z art. 24 ustawy o emeryturach i rentach z FUS nie jest emeryturą „powstałą” z tytułu jakiegokolwiek zatrudnienia (w tym także na kolei), ale przysługującą ubezpieczonemu w związku z osiągnięciem określonego wieku. W konsekwencji powyższych rozważań można uznać, że uzasadniona jest taka wykładnia art. 74 ust. 4 ustawy o komercjalizacji, zgodnie z którą prawo do deputatu węglowego przysługuje emerytowi tylko wówczas, gdy jego prawo do emerytury powstało z takiego tytułu zatrudnienia, w którym przysługiwało mu prawo do takiego deputatu. W omawianym zakresie chodzi o zatrudnienie na kolei rozumiane jako podstawa nabycia prawa do emerytury kolejowej, a zatem obejmujące pracę na kolei, pracę równorzędną z pracą na kolei oraz okresy zaliczane do pracy na kolei
w odpowiednim wymiarze (por. art. 40 ustawy emerytalnej). To zaś prowadzi do wniosku, że pobieranie emerytury z art. 24 ustawy o emeryturach i rentach z FUS wyłącza możliwość nabycia przez byłego pracownika kolejowego prawa do deputatu węglowego w formie ekwiwalentu pieniężnego, o którym mowa w art. 74 ustawy o komercjalizacji.

Z brzmienia art. 74 ust. 4 ustawy o komercjalizacji wynika, że prawo do deputatu węglowego przysługuje wyłącznie emerytowi tylko wówczas, gdy jego prawo do emerytury powstało z takiego tytułu zatrudnienia, w którym przysługiwało mu prawo do takiego deputatu. Zatem, warunkiem koniecznym dla nabycia prawa do deputatu węglowego jako szczególnego przywileju branżowego jest posiadanie prawa do emerytury powstałej z tytułu zatrudnienia na kolei, obejmującego pracę na kolei, pracę równorzędną z pracą na kolei oraz okresy zaliczane do pracy na kolei w odpowiednim wymiarze (art. 40 ustawy emerytalnej), a zatem prawa do emerytury kolejowej. Dlatego też, pobieranie emerytury z art. 24 ustawy o emeryturach
i rentach z FUS wyłącza możliwość nabycia przez byłego pracownika kolejowego prawa do deputatu węglowego w formie ekwiwalentu pieniężnego, o którym mowa w art. 74 ustawy
o komercjalizacji, gdyż emerytura z art. 24 ustawy o emeryturach i rentach z FUS nie jest emeryturą „powstałą” z tytułu jakiegokolwiek zatrudnienia (w tym także dającego prawo do deputatu węglowego), ale przysługującą w związku z osiągnięciem określonego wieku emerytalnego. Nawet odpowiednio długi staż „kolejowy” nie ma znaczenia w sytuacji, gdy podstawą ustalenia prawa do emerytury z art. 24 ustawy emerytalnej jest osiągnięcie określonego wieku, a nie praca na kolei.

Końcowo należy wskazać, że także Sąd Apelacyjny w Łodzi wypowiedział się jednoznacznie w tożsamy sposób w wyroku z dnia 18 października 2023 r. w sprawie III AUa 1488/22 (LEX nr 3650886), stwierdzając, iż nabycie prawa do emerytury na podstawie art. 24 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2023 r. poz. 1251 z późn. zm.) wyłącza możliwość przyznania byłemu pracownikowi kolejowemu prawa do deputatu węglowego w formie ekwiwalentu pieniężnego, o którym mowa w art. 74 ustawy z dnia 8 września 2000 r. o komercjalizacji, restrukturyzacji
i prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego (...).

Z tych względów brak jest podstaw do rozważania argumentacji podniesionej w odwołaniu, zgodnie z którą ubezpieczonemu z uwagi na okres ponad 30 lat pracy na kolei oraz pobierania w tym czasie deputatu węglowego przysługuje prawo do deputatu węglowego w formie ekwiwalentu pieniężnego, mimo iż bezpośrednio przed emeryturą nie był zatrudniony na kolei. Raz jeszcze podkreślenia wymaga, że odwołujący nie spełnił podstawowej przesłanki do przyznania prawa do deputatu węglowego w formie ekwiwalentu pieniężnego, tzn. nie uzyskał prawa do emerytury z tytułu zatrudnienia na kolei.

Reasumując, w ocenie Sądu Okręgowego, w świetle powołanego wyżej najnowszego orzecznictwa Sądu Najwyższego oraz ww. wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi, należało uznać, że odwołanie wnioskodawcy jako osoby pobierającej emeryturę z art. 24 ustawy emerytalnej, jest niezasadne i nie przysługuje mu prawo do deputatu węglowego
w formie ekwiwalentu pieniężnego, o którym mowa w art. 74 ustawy z dnia 8 września 2000 r.

Z tych względów Sąd Okręgowy, na podstawie art. 477 ¹⁴ § 1 k.p.c., oddalił odwołanie.