Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

UZASADNIENIE

Zaskarżonym postanowieniem z dnia 3 lipca 2015 r., uzupełnionym następnie postanowieniem z dnia 27 lipca 2015 r., Sąd Rejonowy w Skierniewicach w sprawie z wniosku M. F. z udziałem J. F., P. F. i Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo – Kredytowej im. F. S. w G. o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych nie złożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku, orzekł zgodnie z żądaniem wnioskodawcy, przyjmując iż M. F. skutecznie uchylił się od skutków prawnych nie złożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku po D. S. zmarłej w dniu 31 lipca 2010 r. w S. oraz ponadto rozstrzygnął o kosztach nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej wnioskodawcy z urzędu, przyznając radcy prawnej A. K. kwotę 147,60 zł z funduszy Skarbu Państwa.

W ramach ustaleń faktycznych Sąd Rejonowy stwierdził że:

M. F. w okresie od stycznia 2008 r. do lipca 2010 r. nie utrzymywał kontaktów z innymi członkami rodziny, to jest matką J. F., bratem P. F. i babką D. S., jak również nie interesował się ich sytuacją życiową i materialną. Taki stan rzeczy wynikał z rodzinnego konfliktu powstałego na tle braku akceptacji przez bliskich partnerki życiowej wnioskodawcy. W szczególności małżeństwu syna sprzeciwiała się J. F., która uważała, że przyszła synowa w ogóle nie nadaje się do tej roli. Wnioskodawca zdecydował się jednak zamieszkać ze swoją partnerką i jej rodzicami w K.. Po pół roku małżonkowie wyprowadzili się do własnego lokum w K..

Wnioskodawca zdawał sobie sprawę, że babcia pobiera rentę. Natomiast nie miał świadomości, że zaciągnęła ona pożyczkę na zakup telewizora i mebli. Z kolei stosowną wiedzę w tym przedmiocie posiadali matka i brat. J. F. informacje o pożyczce uzyskała bezpośrednio od swojej matki D., a następnie przekazała je synowi P.. Żadne wieści na ten temat nie dotarły już do M. F., który nie został o tym powiadomiony przez bliskich.

D. S. zmarła w dniu 31 lipca 2010 r. w S..

Wnioskodawca nie uczestniczył w organizacji pogrzebu babci, mimo że na taką pomoc liczyła jego matka. Niedługo potem małżeństwo M. F. się rozpadło, a wnioskodawca wrócił do matki i wspólnie z nią zamieszkał.

J. F. odrzuciła spadek w dniu 27 stycznia 2011 r.

W dniu 19 lutego 2013 r. M. F. otrzymał z Sądu zawiadomienie o tym, że jego matka odrzuciła spadek po D. S.. W dniu 27 sierpnia 2013 r. wnioskodawca otrzymał z Sądu identyczne zawiadomienie odnoszące się do jego brata P., który także odrzucił spadek. Odbiór przesyłek poleconych pokwitowała w imieniu wnioskodawcy konkubina – J. G..

W międzyczasie wierzyciel zmarłej D. S., tj. (...) im. (...) zainicjował postępowanie spadkowe w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku (sprawa o sygn. I Ns 574/13), wskazując jako uczestnika M. F.. Po otrzymaniu dnia 7 kwietnia 2014 r. wniosku wraz z załącznikami M. F. zajął merytoryczne stanowisko na rozprawie w dniu 28 sierpnia 2014 r., domagając się oddalenia wniosku.

Obecnie M. F. wciąż zamieszkuje u matki razem ze swoją konkubiną – J. G.. Stosunki pomiędzy J. F. a wnioskodawcą nadal są napięte. Wynika z ich trudnych relacji w przeszłości, a także z faktu, że wnioskodawca nie partycypuje w kosztach utrzymania mieszkania i nie pomaga finansowo matce w tym zakresie.

Fakt zaciągnięcia niespłaconej przez babkę pożyczki dotarł do M. F. w toku sprawy o stwierdzenie nabycia spadku po D. S.. Wnioskodawca nie zrozumiał ponadto treści korespondencji sądowej – zawiadomienia o odrzuceniu spadku po D. S. przez J. F. i P. F.. Sądził, że jego matka i brat „chcą go wydziedziczyć”.

Merytorycznie Sąd I instancji uznał, że zgłoszony przez M. F. wniosek o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych nie złożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku po zmarłej babce D. S. nadaje się do uwzględnienia w świetle art. 1019 § 2 k.c. Zdaniem Sądu w przedmiotowej sprawie zaistniała bowiem wada oświadczenia woli wnioskodawcy w postaci błędu. Z uwagi zaś na to, że błąd dotyczył przedmiotu spadku stosowne uchylenie poprzez art. 1019 § 1 k.c. mogło nastąpić w rocznym terminie przewidzianym w art. 88 § 2 k.c., a biegnącym od chwili wykrycia błędu. W przypadku wnioskodawcy wiedza o zadłużeniu pojawiła się dopiero w ramach sprawy o stwierdzenie nabycia spadku wszczętej przez wierzyciela zmarłej dłużniczki. Dokładnie nastąpiło to zaś w dniu 7 kwietnia 2014 r., kiedy to M. F. doręczono odpis tegoż wniosku. Tym samym wnioskodawca zachował wskazany termin ustawowy. Wedle Sądu powstały po stronie wnioskodawcy błąd co do stanu spadku usprawiedliwiony był okolicznościami sprawy. Mianowicie wnioskodawca był skonfliktowany z rodziną, przez co nie utrzymywał z nią kontaktów. Z tej też przyczyny nie miał podstaw do przypuszczeń, że babka pozostawiła po sobie długi. Trudno tez mówić o braku staranności wnioskodawcy odnośnie ustalenia stanu spadku, zwłaszcza przy uwzględnieniu jego realnych możliwości w tym zakresie. Żadne informacje na ten temat nie dotarły do niego poprzez samą dłużniczkę ani też za pośrednictwem innych członków rodziny (choć matka i brat wiedzieli o tym wcześniej). Co prawda swoistego rodzaju sygnałem ostrzegawczym winna być dla M. F. informacja z Sądu o odrzuceniu spadku przez matkę i brata, jednakże wnioskodawca z uwagi na wyjątkowo niski poziom świadomości prawnej nie był w stanie prawidłowo odczytać tej informacji. Sąd podkreślił tutaj, iż wnioskodawca w ogóle nie rozumiał istoty dziedziczenia oraz nie potrafił właściwie zinterpretować skutków śmierci człowieka w sferze jego praw i obowiązków majątkowych. W konkluzji Sąd Rejonowy, odwołując się do treści postanowienia SN z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 72/12, uznał, że ujawnione na łonie niniejszej sprawy kwalifikacje i predyspozycje wnioskodawcy nie pozwalały na wymaganie od niego takich aktów staranności.

Rozstrzygnięcie w przedmiocie kosztów zapadło na podstawie art. 520 § 1 k.p.c.

Z zapadłym orzeczeniem nie zgodził się (...) im. (...) w G., wywodząc apelację dotyczącą całości postanowienia. Postawione rozstrzygnięciu zarzuty obejmowały:

1) naruszenie prawa materialnego, a mianowicie art. 1019 § 1 i § 2 k.c. w zw. z art. 84 § 1 i § 2 k.c. i art. 88 § 2 k.c. poprzez ich błędne zastosowanie i uznanie, iż w sprawie zachodzi podstawa do zatwierdzenia uchylenia się przez wnioskodawcę M. F. od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku, pomimo iż uchybił on terminowi z art. 88 § 2 k.c., wobec czego uprawnienie do uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku wygasło;

2) naruszenie prawa procesowego tj. art. art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. poprzez przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów i dokonanie przez Sąd I instancji ustaleń sprzecznych z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego na skutek ustalenia, iż wnioskodawca M. F. dowiedział się o długu spadkowym pozostawionym przez D. S. w dacie otrzymania odpisu wniosku o stwierdzenie nabycia spadku, czyli w dniu 7 kwietnia 2014 r., podczas gdy w dniu 19 lutego 2013 r. otrzymał on z Sądu zawiadomienie o tym, że jego matka odrzuciła spadek po D. S., a w dniu 27 sierpnia 2013 r. otrzymał on z Sądu zawiadomienie o tym, że spadek po D. S. odrzucił również jego brat P. F..

W konkluzji strona skarżąca wniosła o zmianę zaskarżonego postanowienia drogą oddalenia wniosku M. F. o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych upływu terminu do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku po zmarłej D. S. oraz zwróciła się o zasądzenie kosztów postępowania za obie instancje.

W odpowiedzi na apelację wnioskodawca M. F. wniósł o jej oddalenie oraz zasądzenie od skarżącego uczestnika kosztów postępowania apelacyjnego, w tym kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja podlega uwzględnieniu, a podniesione w niej zarzuty znajdują potwierdzenie w okolicznościach sprawy. Przyjmując ustalenia faktyczne Sądu I instancji za swoje, Sąd Okręgowy nie podziela jednak oceny prawnej tego stanu faktycznego oraz wyciągniętych z tej oceny wniosków.

Na wstępie zauważyć należy, że jakkolwiek strona skarżąca sformułowała zarzut naruszenia przepisów postępowania w postaci obrazy art. 233 § 1 k.p.c., to w istocie rzeczy zakwestionowała jednak poczynioną przez Sąd Rejonowy ocenę ustalonego stanu faktycznego w kontekście przepisów prawa materialnego, tj. art. 1019 § 2 k.c. w zw. z art. 84 k.c. i art. 88 § 2 k.c. Podkreślenia wymaga bowiem fakt, iż uczestniczący w sprawie (...) im. (...) nie wskazywał na jakiekolwiek błędy Sądu Rejonowego w zakresie przeprowadzonej przez tenże Sąd oceny materiału dowodowego, lecz powołując się właśnie na te ustalenia przedstawił zupełnie odmienne zapatrywanie sprowadzające się do tego, że wnioskodawca M. F. wiedzę na temat zadłużenia babki D. S. posiadał o wiele wcześniej, aniżeli przyjęta przez Sąd data 7 kwietnia 2014 r. równoznaczna z doręczeniem mu w sprawie I Ns 574/13 odpisu wniosku o stwierdzenie nabycia spadku. Wedle apelującego decydujące znaczenie miały dwa inne wydarzenia łączące się z odrzuceniem tegoż spadku przez innych zstępnych w osobach córki J. F. i wnuka P. F.. Skoro więc wnioskodawca dowiedział się o tych czynnościach z korespondencji sądowej w dniach 19 lutego 2013 r. i 27 sierpnia 2013 r., to już wtedy dysponował pozytywną wiedzą o obciążeniu długami spadku, którym nie byli zainteresowani najbliżsi członkowie rodziny. To z kolei oznacza, że dla wnioskodawcy upłynął określony w art. 88 § 2 k.c. termin warunkujący możliwość uchylenia się od niezłożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku. Zresztą zarzut naruszenia prawa materialnego został wyraźnie wyeksponowany, wobec czego to on będzie przedmiotem rozpoznania.

Wyrażone przez stronę apelującą stanowisko jest trafne co do zasady. Wady oświadczenia woli w postaci przyjęcia lub odrzucenia spadku wprost reguluje art. 1019 § 1 k.c. Przepis ten dotyczy tylko dwóch wad oświadczenia woli, a mianowicie błędu i groźby, przy czym nakazuje on do tych dwóch wad stosować przepisy o wadach oświadczenia woli z art. 84 – 88 k.c. ze zmianami w tym przepisie przewidzianymi. Zgodnie zaś z art. 1019 § 1 k.c. w zw. z art. 88 § 2 k.c., uprawnienie do uchylenia się od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wygasa w razie błędu – z upływem roku od jego wykrycia. W tym miejscu należy wskazać, że oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd, a zatem podlega ono także merytorycznej kontroli, która jest prowadzona na rozprawie (art. 690 § 1 k.p.c.). Kontrola ta obejmuje badanie, czy spełnione zostały przesłanki decydujące o skuteczności takiego oświadczenia ustalone w art. 1019 § 1 k.c., to jest czy składając przed sądem takie oświadczenie, spadkobierca złożył zarazem oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku oraz czy zachodzą pozostałe przesłanki decydujące o skuteczności takiego oświadczenia, wynikające z konieczności zastosowania przepisów o wadach oświadczeń woli do oceny poprzednio złożonego oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku albo do zaniechania złożenia tego oświadczenia. Badanie tych okoliczności wiąże się z koniecznością udzielenia odpowiedzi na pytania, czy spadkobierca poprzednio działał pod wpływem błędu lub groźby, jakie były okoliczności powstania tych wad względnie czy pod wpływem błędu lub groźby zaniechał złożenia oświadczenia w przedmiocie przyjęcia lub odrzucenia spadku oraz czy uchylając się od skutków swego poprzedniego oświadczenia lub zaniechania jego złożenia zachował termin określony w art. 88 § 2 k.c. (zob. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 6 lipca 2012 r., V CSK 313/11, z dnia 30 czerwca 2005, IV CK 799/04, opubl. OSNC Nr 5/2006 poz. 94, z dnia 18 marca 2010 r., V CSK 337/09, opubl. baza prawna L. oraz z dnia 1 grudnia 2011 r., I CSK 85/11).

Złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku jednoczesne ze złożeniem przed sądem oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia w przedmiocie przyjęcia lub odrzucenia spadku jest jedną z przesłanek materialnoprawnych, których spełnienie decyduje o uwzględnieniu wniosku w sprawie o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (art. 690 k.p.c.) i zatwierdzeniu przez sąd uchylenia się od skutków prawnych poprzedniego oświadczenia albo od skutków prawnych jego niezłożenia. Przesłanka ta musi być spełniona w zastrzeżonym dla niej terminie materialnoprawnym (art. 88 § 2 k.c.) i do czasu zakończenia postępowania sądowego, w którym jest rozpatrywana (art. 316 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Z powyższego płynie z kolei jednoznaczny wniosek, że wspomniane wady nie pociągają za sobą bezwzględnej nieważności złożonego oświadczenia, a jedynie umożliwiają uchylenie się od jego skutków (sankcja nieważności względnej). Tym samym uchylenie się od skutków błędu lub groźby następuje przez złożenie oświadczenia mającego charakter prawno-kształtujący (art. 88 § 2 k.c.). Niezwykle istotne jest przy to, że ustalony w art. 1019 § 1 k.c. w zw. z art. 88 § 2 k.c. termin do wykonania uprawnienia do uchylenia się od skutków prawnych swego oświadczenia woli lub jego braku ma charakter zawity, prekluzyjny. Nie podlega ani przerwie, ani zawieszeniu, nie stosuje się do niego przepisów o przedawnieniu. Jego bezskuteczny upływ prowadzi do konwalidacji czynności prawnej (w tym wypadku domniemanie przyjęcia spadku wprost), co oznacza, że staje się ona w pełni ważna i nie może być skutecznie kwestionowana.

Przekładając powyższe uwagi na realia niniejszej sprawy nie sposób zgodzić się ze Sądem Rejonowym, że M. F. dowiedział się o istnieniu długów spadkowych, obciążających majątek pozostawiony przez zmarłą babkę, dopiero w dniu 7 kwietnia 2014 r., kiedy to na gruncie sprawy o sygn. I Ns 574/13 doręczono mu odpis wniosku (...) o stwierdzenie nabycia spadku po D. S.. Prawidłowo oceniony stan faktyczny powinien bowiem prowadzić do wniosku, iż wnioskodawca stosowną wiedzę w tym przedmiocie uzyskał najpóźniej z dniem 27 sierpnia 2013 r. Wtedy to M. F. dostał przecież z Sądu zawiadomienie o odrzuceniu spadku przez jego brata P. F.. Ta chwila miała więc decydujące znaczenie dla ustalenia stanu wiedzy zainteresowanego zwłaszcza, że już wcześniej tzn. dnia 19 lutego 2013 r. otrzymał analogiczne zawiadomienie sądowe o odrzuceniu spadku przez matkę J. F.. Dokładnie rzecz biorąc we wspomnianym przedziale czasowym M. F. bez żadnych przeszkód mógł się zorientować, iż po pierwsze należy do kręgu spadkobierców ustawowych dochodzących do dziedziczenia oraz po drugie miał realną szansę dowiedzieć się, że spadek po babce dotknięty jest długiem w postaci zaciągniętej, a niespłaconej pożyczki. Za wystarczające usprawiedliwienie dla wnioskodawcy nie mogą też być uznane jego własne słowa, sprowadzające się do stwierdzenia, że brak terminowego złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku był podyktowany niewiedzą co do takiej możliwości rezygnacji ze spadku czy o błednej interpretacji znaczenia oświadczeń o odrzuceniu spadku przez brata i matkę. W świetle ugruntowanego dorobku orzecznictwa z całą stanowczością należy stwierdzić, iż nieznajomość przepisów prawa nie może być uznana za niezawinioną przyczynę uchybienia dokonania czynności procesowej w terminie. Innymi słowy nikt nie może zasłaniać się nieznajomością norm prawnych. Dokładnie w ten właśnie sposób zachował się M. F., który w toku niniejszego postępowania wprost powoływał się na ogólny brak wiedzy odnośnie dziedziczenia ustawowego i próbował z tego wywodzić korzystne da siebie skutki prawne. Nawet jeżeli wnioskodawca był w tej dziedzinie niezorientowany, to mimo wszystko koniecznym było podjęcie minimalnej choćby aktywności celem sprawdzenia jakie skutki pociąga za sobą odrzucenie spadku przez inne osoby najbliższe dziedziczące z pierwszeństwem (matka jako zstępną I – go stopnia) lub w tej samej grupie (brat jako zstępny II – go stopnia). Tymczasem wnioskodawca pozostał całkowicie bierny.

Skoro zatem, o błędzie pod wpływem którego wnioskodawca nie złożył oświadczenia o odrzuceniu spadku, dowiedział się on w dniu 27 sierpnia 2013 r., to termin do uchylenia się od jego skutków wygasł z upływem roku od tego dnia, czyli dnia 27 sierpnia 2014 r. Natomiast oświadczenie o odrzuceniu spadku M. F. złożył w dniu 22 grudnia 2014 r., a więc już ewidentnie po upływie roku od wykrycia błędu. Na tej płaszczyźnie wnioskodawca ogólnie rzecz biorąc wykazał się dużą beztroską połączoną z lekkomyślnością przez co uchybił ustawowemu i zawitemu terminowi z art. 88 § 2 k.c., wobec czego nie można było uwzględnić przedmiotowego wniosku.

Reasumując w ocenie Sądu odwoławczego, wbrew poglądowi Sądu Rejonowego, uznać należy, że istnieją podstawy do odmowy zatwierdzenia oświadczenia M. F. o uchyleniu się od skutków prawnych nieterminowego złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku po D. S.. Skoro zaś Sąd I instancji orzekł odmiennie, to kontrolowane rozstrzygnięcie z racji swej wadliwości nie mogło się ostać w obrocie prawnym. Wyrazem tego jest, dokonana na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. zmiana postanowienia, wyrażająca się oddaleniem wniosku (pkt I 1 sentencji).

O kosztach za obie instancje (pkt I 2 i pkt II) Sąd Okręgowy rozstrzygnął na podstawie art. 520 § 1 k.p.c., pozostawiając uczestników przy poniesionych kosztach. Zważyć bowiem należy, iż niniejsza sprawą jest sprawą rozpoznawaną w postępowaniu nieprocesowym, a każdy z uczestników był w równym stopniu zainteresowany w jej rozstrzygnięciu.

Uwzględniając okoliczność, iż wnioskodawca M. F. korzystał w postępowaniu apelacyjnym z pomocy prawnej udzielonej z urzędu o wynagrodzeniu należnym pełnomocnikowi (pkt III) orzeczono na podstawie § 12 ust. 1 pkt 1 w zw. z § 8 pkt 1 oraz w z zw. z § 2 ust 3 i § 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (tekst jednolity Dz. U. z 2013 r. poz. 490 ze zm.). Tym samym reprezentującej wnioskodawcę radcy prawnej A. K. przysługiwała z funduszy Skarbu Państwa kwota 73,80 zł (stawka podstawowa 60 zł + 23% podatek VAT).