Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 10 kwietnia 2018 r., Sąd Rejonowy dla Łodzi – Widzewa w Łodzi:

1.  uchylił wyrok zaoczny Sądu Rejonowego dla Łodzi – Widzewa w Łodzi z dnia 21 października 2013 r., wydany w sprawie o sygn. akt I C 857/13 i oddalił powództwo;

2.  zasądził od powódki S. W. na rzecz pozwanej S. K. kwotę 3.058 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania;

3.  przyznał na rzecz adwokata B. O. – Kancelaria Adwokacka w Ł., kwotę 2.952 zł tytułem wynagrodzenia za pomoc prawną udzieloną powódce S. W. z urzędu i nakazał kwotę tę wypłacić ze Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego dla Łodzi – Widzewa w Łodzi;

4.  nieuiszczone koszty sądowe przeniósł na rachunek Skarbu Państwa.

Apelację od powyższego wyroku wywiodła powódka, zaskarżając go w części, tj. w zakresie pkt 1 i 2 i zarzucając mu:

1.  naruszenie przepisów postępowania, które miało wpływ na rozstrzygnięcie, tj.:

a)  art. 227 k.p.c. w zw. z art. 217 k.p.c., polegające na oddaleniu wniosku o dopuszczenie dowodu z przesłuchania świadków, podczas gdy dowód ten miał istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy, zaś fakt, iż pozwana sprzeciwiła się jego przeprowadzeniu świadczy o tym, że obawiała się tego, iż świadkowie potwierdzą, że otrzymała pożyczkę od powódki;

b)  art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 6 k.c. poprzez dokonanie dowolnej, w miejsce swobodnej, oceny materiału dowodowego, w szczególności poprzez przyjęcie, że twierdzenie powódki o tym, iż doszło do zawarcia umowy pożyczki, nie jest wystarczające, a tym samym odmówienie wiary twierdzeniom powódki;

c)  art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 102 ust. 1 u.k.s.c., polegające na niezwolnieniu powódki od kosztów sądowych w całości i obciążenie jej obowiązkiem zwrotu kosztów postępowania na rzecz pozwanej w sytuacji, gdy nie jest ona w stanie ponieść kosztów sądowych bez uszczerbku dla utrzymania koniecznego siebie i rodziny;

2.  błąd w ustaleniach faktycznych poprzez przyjęcie, że strony nie zawarły skutecznie umowy pożyczki, co w konsekwencji skutkowało oddaleniem powództwa.

W oparciu o tak sformułowane zarzuty, apelująca domagała się:

1.  zmiany wyroku w zaskarżonej części poprzez uwzględnienie powództwa, ewentualnie uchylenia wyroku w zaskarżonej części i przekazania sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania;

2.  zwolnienia jej od ponoszenia kosztów postępowania apelacyjnego ze względu na trudną sytuację finansową, w której się znajduje;

3.  zasądzenia od pozwanej na jej rzecz kosztów postępowania apelacyjnego, w tym kosztów pomocy prawnej udzielonej z urzędu, które nie zostały uiszczone w całości ani w części, według norm przepisanych.

W odpowiedzi na apelację, pozwana wniosła o jej oddalenie jako niezasadnej oraz o obciążenie strony powodowej kosztami procesu i o zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego w II instancji według norm przepisanych.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja jest bezzasadna, w związku z czym podlega oddaleniu.

W ocenie Sądu odwoławczego, rozstrzygnięcie Sądu I instancji odpowiada prawu i w konsekwencji, musi się ostać.

Zgodnie z brzmieniem art. 720 k.c., obowiązującym w czasie, gdy powódka i pozwana rzekomo zawarły umowę pożyczki, opiewającą na kwotę 24.000 zł, tj. w lutym 2012 r., przez umowę pożyczki dający pożyczkę zobowiązywał się przenieść na własność biorącego określoną ilość pieniędzy albo rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a biorący zobowiązywał się zwrócić tę samą ilość pieniędzy albo tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości (§ 1). Umowa pożyczki, której wartość przenosiła pięćset złotych, winna była zostać stwierdzona pismem (§ 2).

Zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie wątpliwości nie budzi, że zawarty w treści art. 720 § 2 k.c., wymóg, by pożyczka przenosząca wartość 500 zł, była „stwierdzona pismem”, oznaczał, że forma owej umowy jest zastrzeżona wyłącznie dla celów dowodowych – forma ad probationem, o której mowa w art. 74 k.c.

Zgodnie z treścią przywołanego przepisu, obowiązującą w lutym 2012 r., zastrzeżenie formy pisemnej (czynności prawnej) bez rygoru nieważności ma ten skutek, że w razie niezachowania zastrzeżonej formy nie jest w sporze dopuszczalny dowód ze świadków ani dowód z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności. Przepisu tego nie stosuje się, gdy zachowanie formy pisemnej jest zastrzeżone jedynie dla wywołania określonych skutków czynności prawnej (§ 1). Jednakże, mimo niezachowania formy pisemnej przewidzianej dla celów dowodowych, dowód ze świadków lub dowód z przesłuchania stron jest dopuszczalny, jeżeli obie strony wyrażą na to zgodę, jeżeli żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą albo jeżeli fakt dokonania czynności prawnej jest uprawdopodobniony za pomocą pisma (§ 2).

Sformułowanie „za pomocą pisma”, o którym mowa w cytowanym wyżej brzmieniu art. 74 § 2 k.c., oznacza uprawdopodobnienie dokonania czynności w formie pisemnej, np. poprzez wystawienie faktury lub pokwitowania. Dokument, który taką czynność uprawdopodabnia, w doktrynie i judykaturze nazywany jest „początkiem dowodu na piśmie”. W wyroku z dnia 29 września 2004 r. (II CK 527/03, L.), Sąd Najwyższy uznał, że początkiem dowodu na piśmie może być każdy dokument, z którego treści bezpośrednio lub pośrednio wynika fakt dokonania czynności – zarówno dokument prywatny, jak i urzędowy. W szczególności, wystarczający jest list, dowód wpłaty, wycinek prasowy, wydruk komputerowy lub telegram. Zarazem, pismo potwierdzające fakt dokonania czynności nie musi pochodzić od stron tej czynności (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 maja 2001 r., IV CKN 290/00, L.). Formuła ustawowa „na fakt dokonania czynności prawnej” oznacza z kolei wykazanie przez dowodzącego faktu złożenia zgodnych oświadczeń woli obu stron umowy, pozwalających na przyjęcie, że umowa o określonej kwalifikacji prawnej doszła do skutku (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 listopada 2008 r., II CK 321/08, L.).

Konsekwencją powyższego wywodu jest stwierdzenie, że w stanie prawnym obowiązującym w lutym 2012 r., dla samej ważności umowy pożyczki żadna forma szczególna nie była wymagana, jednakże dla celów dowodowych jej postanowienia winny zostać spisane, przy czym możliwe było również zachowanie formy ad probationem poprzez pisemne potwierdzenie otrzymania pożyczonej kwoty, np. w formie pokwitowania. W sytuacji, gdy ów wymóg nie został spełniony, zgodnie z treścią przywołanego wyżej art. 74 k.c., na fakt zawarcia umowy pożyczki nie można przeprowadzić dowodu ani z zeznań świadków, ani z przesłuchania stron, chyba, że obie strony wyrażą na to zgodę albo, że fakt zawarcia umowy pożyczki zostanie uprawdopodobniony za pomocą pisma.

Przenosząc ów wywód na grunt sprawy, będącej przedmiotem kontroli instancyjnej, stwierdzić należy, że umowa pożyczki, na mocy której – zgodnie z twierdzeniami powódki – miała ona przekazać pozwanej kwotę 24.000 zł, nie została sporządzona w formie pisemnej. Fakt jej zawarcia nie został również w jakikolwiek inny sposób potwierdzony za pomocą pisma – np. poprzez wystawienie pokwitowania lub poprzez oświadczenie pozwanej, że w określonym dniu przyjęła od powódki przekazaną jej na mocy umowy pożyczki kwotę. W następstwie powyższego, w sytuacji, gdy pozwana nie wyraziła zgody na dopuszczenie dowodu z przesłuchania stron lub z zeznań świadków na okoliczność zawarcia przedmiotowej umowy pożyczki, zaś fakt dokonania owej czynności prawnej nie został przez powódkę uprawdopodobniony za pomocą pisma, Sąd I instancji nie mógł uznać twierdzeń powódki o tym, iż udzieliła pozwanej pożyczki, za udowodnione.

Nawiązując do powyższego, skonstatować trzeba, że Sąd Rejonowy trafnie wywiódł, iż samo twierdzenie strony nie jest dowodem, zaś twierdzenie dotyczące okoliczności istotnej dla sprawy (art. 227 k.p.c.) powinno być udowodnione przez stronę to twierdzenie zgłaszającą (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 2001 r., I PKN 660/00, L.).

Zgodnie z jedną z naczelnych zasad polskiego prawa cywilnego, ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z tego faktu wywodzi skutki prawne (art. 6 k.c.). Zasada ta znajduje swój procesowy odpowiednik w art. 232 k.p.c., który stanowi, że obowiązek wskazania dowodów obciąża przede wszystkim strony. Innymi słowy ten, kto występuje z określonym żądaniem, zobowiązany jest udowodnić okoliczności faktyczne, żądanie to uzasadniające.

W niniejszej sprawie należy zgodzić się z Sądem I instancji, że powódka dowodów takich nie przedstawiła, nie była bowiem w stanie przedłożyć jakiegokolwiek pisemnego potwierdzenia faktu udzielenia pozwanej pożyczki.

W tym miejscu podkreślenia wymaga, że wbrew przekonaniu powódki, fakt, iż pozwana nie wyraziła zgody na przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron lub z zeznań świadków na okoliczność faktu zawarcia przedmiotowej umowy, nie może przemawiać za przyjęciem, że pożyczka została jej udzielona. W ocenie Sądu Okręgowego, nie można czynić pozwanej zarzutu z tego, że skorzystała z uprawnienia, przewidzianego w art. 74 § 1 k.c., gdyż to powódka – jako strona rzekomo udzielającą pożyczki, opiewającej na znaczną sumę pieniędzy – winna dochować należytej staranności celem zabezpieczenia swoich interesów, zwłaszcza, że owa należyta staranność nie wiązała się z żadnym innym obowiązkiem poza sporządzeniem umowy w formie pisemnej. Skoro powódka się z tego obowiązku nie wywiązała, obciążają ją konsekwencje prawne owego zaniechania.

W następstwie powyższego wywodu stwierdzić należy, że zarówno zarzuty naruszenia przez Sąd I instancji prawa procesowego w postaci art. 227 k.p.c. w zw. z art. 217 k.p.c. oraz art. 233 § 1 k.p.c., jak i zarzut naruszenia prawa materialnego w postaci art. 6 k.c., nie zasługują na uwzględnienie.

Odnosząc się z kolei do zarzutu naruszenia przez Sąd I instancji art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 102 ust. 1 u.k.s.c., które miało polegać na odmowie zwolnienia powódki od kosztów sądowych w całości oraz na niezwolnieniu jej od obowiązku uiszczenia na rzecz drugiej strony kosztów postępowania w sytuacji, gdy przegrała sprawę w całości, stwierdzić należy, iż zarzut ten został sformułowany w sposób całkowicie błędny, co dziwi o tyle, że powódka reprezentowana była przez fachowego pełnomocnika. Analiza zarówno materiału dowodowego, jak i uzasadnienia podniesionego zarzutu doprowadziła bowiem Sąd odwoławczy do wniosku, że apelująca w rzeczywistości zarzuca Sądowi Rejonowemu naruszenie art. 102 k.p.c., gdyż kwestionuje jedynie fakt, iż Sąd, pomimo, że zwolnił ją od kosztów sądowych w całości – który to fakt najwyraźniej umknął uwadze strony apelującej – odmówił zwolnienia jej z obowiązku zwrotu przeciwniczce procesowej kosztów postępowania.

Zarzut ten jest jednak chybiony.

Zgodnie z treścią art. 102 k.p.c., w wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko część kosztów albo nie obciążać jej w ogóle kosztami.

Cytowany przepis, jako lex specialis wobec przepisu art. 98 k.p.c., statuującego zasadę odpowiedzialności za wynik procesu, winien być w praktyce sądowej stosowany z rozwagą i należytą wnikliwością. Zakwalifikowanie konkretnego przypadku jako „szczególnie uzasadnionego” wymaga rozważenia całokształtu okoliczności sprawy, łączących się z charakterem żądania poddanego pod osąd, przy uwzględnieniu zasad współżycia społecznego.

Na gruncie orzecznictwa wypracowano przesłanki, których zaistnienie warunkuje możliwość obciążenia strony przegrywającej jedynie częścią kosztów albo nieobciążania jej w ogóle kosztami. Obejmują one wystąpienie w sprawie „wypadków”, które skutkują tym, że zasądzenie kosztów na rzecz wygrywającego przeciwnika w całości, a nawet w części, byłoby sprzeczne z powszechnym odczuciem sprawiedliwości oraz zasadami współżycia społecznego. Do tychże „wypadków” zalicza się okoliczności związane z przebiegiem postępowania, takie jak charakter dochodzonego roszczenia, jego znaczenie dla strony, przedawnienie roszczenia, subiektywne przekonanie o zasadności roszczenia wsparte na obiektywnych podstawach, które jednak doznaje osłabienia w postępowaniu apelacyjnym, jak również okoliczności z nim nie związane, tj. sytuacja majątkowa i życiowa strony (tak m. in. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 19 września 2013 r., I CZ 183/12, L., czy Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z dnia 25 stycznia 2018 r., sygn. akt III AUa 609/17, L.).

Ustalenie, czy w sprawie zachodzi „wypadek szczególnie uzasadniony” zależy od swobodnej oceny sądu orzekającego, a ingerencja w powyższe uprawnienie jurysdykcyjne, w ramach rozpoznawania środka zaskarżenia, może być usprawiedliwiona jedynie w razie stwierdzenia, że dokonana w zaskarżonym postanowieniu ocena jest dowolna, oczywiście bezpodstawna i dokonano jej z rażącym naruszeniem reguł, przewidzianych w art. 102 k.p.c. (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia 2013 r., II CZ 154/12, L., czy postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia 2013 r., III CZ 75/12, Lex nr 1353220).

Przenosząc powyższy wywód na grunt sprawy, będącej przedmiotem rozpoznania, stwierdzić trzeba, iż brak jest podstaw do zmiany kwestionowanego przez apelującą rozstrzygnięcia o kosztach postępowania przed Sądem I instancji.

W ocenie Sądu Okręgowego, ze względu na specyfikę niniejszego postępowania, trudno jest ustalić, jakie motywy kierowały powódką, gdy występowała z roszczeniem inicjującym przedmiotowe postępowanie, jak również, czy rzeczywiście była przekonana o słuszności wytoczonego powództwa. Co więcej, poza obrazującymi sytuację materialną powódki dokumentami, które przedłożyła ona w 2013 r. i które stanowiły podstawę do zwolnienia jej od kosztów sądowych w całości, S. W. nie dostarczyła jakichkolwiek innych dowodów, które pozwoliłby na ustalenie, jak jej sytuacja materialna kształtuje się obecnie.

W konsekwencji, należy zgodzić się z Sądem I instancji, iż nie zachodziły podstawy do zastosowania wobec powódki dobrodziejstwa, o którym mowa w art. 102 k.p.c.

Mając na uwadze przeprowadzony wyżej wywód, Sąd odwoławczy nie znalazł podstaw do uwzględnienia apelacji, w związku z czym, na podstawie art. 385 k.p.c., oddalił ją jako bezzasadną.

Z uwagi na oddalenie apelacji w całości, strona skarżąca, jako strona przegrywająca postępowanie apelacyjne, powinna na podstawie art. 98 § 1 k.p.c. zwrócić pozwanej koszty postępowania apelacyjnego, na które składają się koszty pomocy prawnej, udzielonej pozwanej z urzędu w postępowaniu przed Sądem II instancji, tj. kwotę 1.476 zł, której wysokość ustalono na podstawie § 16 ust. 1 pkt 1 w zw. z § 8 pkt 5 w zw. z § 4 ust. 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 października 2016 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego z urzędu (Dz.U. z 2017 r. poz. 1798).

Sąd Okręgowy nie zdecydował się na skorzystanie wobec apelującej z dobrodziejstwa, o którym mowa w art. 102 k.p.c., albowiem biorąc pod uwagę treść uzasadnienia Sądu I instancji, trudno uznać, by strona powodowa w dalszym ciągu – o ile w ogóle kiedykolwiek – mogła usprawiedliwiać swoje działania w postaci wniesienia i podtrzymywania apelacji subiektywnym przekonaniem o słuszności dochodzonego roszczenia, zwłaszcza, że była reprezentowana przez fachowego pełnomocnika.

Podnieść ponadto należy, że o ile można zgodzić się ze skarżącą, iż jej sytuacja majątkowa jest trudna, to jednak Sąd II instancji podziela pogląd Sądu Apelacyjnego w Łodzi, wyrażony w wyroku z dnia 29 listopada 2017 r., sygn. akt I ACa 422/17 (L.), zgodnie z którym trudności finansowe nie mogą stanowić argumentu wystarczającego do odstąpienia od obciążenia strony kosztami postępowania apelacyjnego, zwłaszcza, gdy – tak, jak ma to miejsce w przedmiotowej sprawie – nie są one rezultatem jakiegoś nagłego i niespodziewanego zdarzenia, którego zaistnienia i skutków nie można było się wcześniej spodziewać.

Z uwagi na fakt, iż apelująca reprezentowana była przez pełnomocnika z urzędu, Sąd odwoławczy zasądził na jego rzecz, tytułem nieodpłatnej pomocy prawnej udzielonej powódce w postępowaniu drugoinstancyjnym, kwotę 1.476 zł, której wysokość ustalił w oparciu o § 16 ust. 1 pkt 1 w zw. z § 8 ust. 5 w zw. z § 4 ust. 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 października 2016 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu (Dz.U. z 2017 r. poz. 1796).