Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

UZASADNIENIE

Postanowieniem z 1 października 2015 roku Sąd Rejonowy w Łowiczu w sprawie z wniosku J. C. i T. M. z udziałem M. R., J. M., Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Ł. Inspektorat w Ł. o dział spadku:

- ustalił, że w skład spadku po H. M. (1), synu F. i M., zmarłym

dnia 26 października 1990 roku w Ł. i tu ostatnio stale zamieszkałym oraz po H. M. (2), córce J. i C., zmarłej dnia 18 grudnia 2007 roku w Ł. i tu ostatnio stale zamieszkałej wchodzą stanowiące ich małżeńską wspólność ustawową:

a)  zabudowana nieruchomość położona w Ł., obręb K., oznaczona
w ewidencji gruntów jako działki nr (...), opisane na mapie sytuacyjnej z projektem podziału sporządzonej przez biegłego sądowego geodetę E. G., wpisanej do państwowego zasobu geodezyjnego i kartograficznego prowadzonego przez Starostę (...) dnia 19.03.2015r. nr P. (...).2015.384, oraz jako działka (...), o łącznej powierzchni 0,6213ha, dla której to nieruchomości prowadzona jest księga wieczysta (...),

b)  niezabudowana nieruchomość położona w Ł., obręb K., oznaczona
w ewidencji gruntów jako działki nr (...) o łącznej powierzchni 1,7325ha, dla której prowadzona jest księga wieczysta (...)

wszystko to o łącznej wartości 621 910 złotych;

- ustalił, że w skład spadku po C. A. M., synu H. i H.,

zmarłym dnia 16 maja 2007r roku w Ł. i tu ostatnio stale zamieszkałym wchodzi między innymi udział wynoszący 1/8 (jedną ósmą) część w nieruchomościach opisanych w pkt 1. postanowienia;

- dokonał działu spadku po H. M. (1) i H. M. (2) oraz częściowego działu spadku po C. A. M. w ten sposób, że:

a)  M. R., córce C. i A. przyznać na własność niezabudowaną nieruchomość położoną w Ł., obręb K., oznaczoną w ewidencji gruntów jako działka nr (...) o powierzchni 0,0910ha, opisaną w pkt 1.a) postanowienia o wartości 112 109 złotych,

b)  J. C., córce H. i H. oraz T. M., synowi H. i H. przyznać na współwłasność w równych częściach po ½ (jednej drugiej) zabudowaną nieruchomość położoną w Ł., obręb K., oznaczoną w ewidencji gruntów jako działki nr (...) o łącznej powierzchni 0,5284ha oraz działki nr (...) o łącznej powierzchni 1,7325ha, opisane w pkt 1.a) i 1.b) postanowienia o wartości 509 800 złotych;

- zasądził od M. R. tytułem spłaty na rzecz:

a)  J. M. kwotę 38 869,37 złotych płatną w sześciu ratach półrocznych po
6 478,22 złotych każda rata – pierwsza rata płatna w terminie sześciu miesięcy od uprawomocnienia się postanowienia i z ustawowymi odsetkami w razie uchybienia terminowi płatności którejkolwiek z rat,

b)  J. C. kwotę 17 185,13 złotych płatną w terminie jednego miesiąca od uprawomocnienia się postanowienia z ustawowymi odsetkami w razie uchybienia terminowi płatności,

c)  T. M. 17 185,13 złotych płatną w terminie jednego miesiąca od uprawomocnienia się postanowienia z ustawowymi odsetkami w razie uchybienia terminowi płatności,

oraz orzekł o kosztach postępowania.

Sąd Rejonowy oparł swoje rozstrzygnięcie na ustaleniach, że H. M. (1), syn F. i M., zmarł dnia 26 października 1990 roku w Ł. i tu ostatnio stale zamieszkiwał. Prawa do spadku po nim, w tym do wchodzącego w skład spadku gospodarstwa rolnego na podstawie ustawy nabyli żona H. M. (2) oraz dzieci C. M., T. M. i J. C. po 1/4 części każde z nich. C. M., syn H. i H., zmarł dnia 16 maja 2007r. roku w G., ostatnio stale zamieszkiwał w Ł.. Prawa do spadku po nim na podstawie ustawy nabyły dzieci M. R. i J. M. po 1/2 części każde z nich.

H. M. (2), córka J. i C., zmarła dnia 18 grudnia 2007 roku w Ł. i tu ostatnio stale zamieszkiwała. Prawa do spadku po niej na podstawie testamentu nabyli T. M. i J. C. po 1/2 części każde z nich.

W skład spadku po H. M. (1) oraz po H. M. (2) wchodzą stanowiące ich małżeńską wspólność ustawową:

- zabudowana nieruchomość położona w Ł., przy dawnej ul. (...) (obecnie O. róg (...)) oznaczona w ewidencji gruntów jako działki nr (...) (poprzednio oznaczone jednym numerem (...)), opisane na mapie sytuacyjnej z projektem podziału sporządzonej przez biegłego sądowego geodetę E. G., wpisanej do państwowego zasobu geodezyjnego i kartograficznego prowadzonego przez Starostę (...) dnia 19.03.2015r. nr P. (...).2015.384 oraz jako działka nr (...), o łącznej powierzchni 0,6213ha, dla której to nieruchomości prowadzona jest księga wieczysta (...) o wartości 539 535 złotych;

- niezabudowana nieruchomość położona w Ł., na tzw. K. oznaczona
w ewidencji gruntów jako działki nr (...) o łącznej powierzchni 1,7325ha, dla której prowadzona jest księga wieczysta (...) o wartości 82 375 złotych

Łączna wartości spadku po H. i H. małżonkach M. wynosi 621 910 złotych.

W skład spadku po C. A. M. wchodzi miedzy innymi udział wynoszący 1/8 część w nieruchomościach stanowiących pierwotnie własność H.
i H. małżonków M., nabyty w wyniku dziedziczenia po ojcu. Przypadający J. M. udział wynoszący 1/16 część we współwłasności przedmiotowych nieruchomości został obciążony hipoteką przymusowa ustanowioną na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych I Oddział w Ł. Inspektorat w Ł. - zwykłą w kwocie 21 309 złotych oraz kaucyjna w kwocie 5 328,54 złotych. Wierzytelności zabezpieczone hipoteką przymusową zwykłą w kwocie 21 309 złotych wygasły wobec przedawnienia zabezpieczonych nimi należności.

Spadkodawcy H. M. (1) i H. M. (2) na objętych wnioskiem nieruchomościach prowadzili ogólnotowarowe gospodarstwo rolne, uprawiali zboża, warzywa, hodowali krowy, świnie. Stopniowo zaprzestali prowadzenia gospodarstwa rolnego na spadkowej nieruchomości od około 1982 – 1984 roku, gdy doszło do wywłaszczenia części gospodarstwa. Wnioskodawcy T. M. i J. C. niemal zmusili rodziców, by nie trzymali zwierząt, gdyż ojciec z powodu choroby sam wymagał opieki, którą sprawowała mieszkająca w pobliżu córka J.. Po śmierci H. M. (1) zaprzestano uprawy zbóż na działkach (...), które zamieniono w łąki. Do końca życia H. M. (2) były trzymane jedynie kury i kaczki na własne potrzeby, dla których trzeba było zakupić zboże, paszę. Przez kilka lat po śmierci H. M. (1) była jeszcze prowadzona produkcja warzyw i kwiatów pod tunelami na działkach (...), ale została ona zlikwidowana 10-15 lat temu. Dwa lata przed śmiercią, w 2005r. H. M. (2) doznała udaru, chorowała na zwyrodnienie stawów i poruszała się o kulach Obecnie na działkach tych rośnie 6 orzechów włoskich, 12 jabłoni, 1 wiśnia, 1 śliwa, z których owoce są wykorzystywane na potrzeby własne rodzin wnioskodawców. Rosnąca poza obszarem zabudowanym trawa jest koszona wynajmowanym sprzętem raz – dwa razy do roku i jest sprzedawana kuzynowi wnioskodawcy, który prowadzi hodowlę bydła. Od kilku lat w domu na działce (...) mieszka córka wnioskodawczyni J. C. i działka ta jest faktycznie wykorzystywana zgodnie z jej przeznaczeniem w palnie zagospodarowania przestrzennego na cele mieszkaniowe

Działki oznaczone numerami (...) (obecnie (...), (...)) oraz (...) o łącznej powierzchni 0,6231 ha przylegają do siebie i stanowią całość gospodarczą, w planie zagospodarowania miasta Ł. oznaczone są jako tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej z usługami. Działka nr (...) nie ma dostępu do drogi publicznej, natomiast działki nr (...) przylegają do obecnej ulicy (...) róg (...). Nieruchomość położona jest na osiedlu domów jednorodzinnych. Przy podziale tych działek na działki budowlane istnieje konieczność wydzielenia drogi wewnętrznej.

Działka (...) jest zabudowana budynkami z początków XX wieku - mieszkalnym drewnianym, gospodarczym murowanym i składowym (stodołą z zarwanym dachem), które są w złym stanie technicznym i kwalifikują się do rozbiórki. Na początku postępowania w sprawie nikt tam nie zamieszkiwał, nie było doprowadzonej bieżącej wody ani kanalizacji, była studnia .

Działki nr (...) o łącznej powierzchni 1,7325 ha położone na K. w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Ł. znajdują się w strefie rozwoju terenów zieleni. Za życia spadkodawcy H. M. (1) było na nich uprawiane zboże. Od kilkunastu lat są wykorzystywane jako łąki na siano, które jest sprzedawane. Działki te są objęte dopłatami unijnymi, które pobiera T. M. wraz z dopłatami do swojego gospodarstwa przy ul. (...).

Wnioskodawca T. M. ma 66 lat, z zawodu jest rolnikiem, wraz z żoną I. prowadzi własne gospodarstwo rolne zlokalizowane także w Ł. przy ul. (...) o powierzchni 5 ha, znajdujące się w odległości około 8 kilometrów od działek przy dawnej ulicy (...) i w jeszcze większej odległości od działek na K., które leżą w odległości 3-4 km od działek przy dawnej ul. (...). Uprawia w nim zboże na sprzedaż i ma pasiekę.

Wnioskodawczyni J. C. ma 60 lat, z wykształcenia jest zootechnikiem, wcześniej pracowała jako nauczyciel a od 1996r. prowadzi działalność gospodarczą – hurtownię dodatków paszowych. Nie jest właścicielką innego – poza spadkową nieruchomością – gospodarstwa rolnego.

Uczestniczka M. R. ma 38 lat, z wykształcenia jest pedagogiem, prowadzi dzielność gospodarczą z zakresu sprzedaży towarów i usług niezwiązanych z rolnictwem. Posiada zgromadzone oszczędności w wysokości 30 000 złotych.

Uczestnik J. M. nie bywa w Ł. od około 10 lat. M. R. ma wiedzę o miejscu pobytu brata J. M., ale odmówiła jego ujawnienia.

Powyższy stan faktyczny sąd ustalił w oparciu o powołane wyżej dowody z dokumentów urzędowych, opinie biegłych sądowych z zakresu szacowania nieruchomości A. S. (1), z zakresu geodezji E. G. oraz z zakresu rolnictwa W. W. (1) i w ograniczonym zakresie A. S. (2) a także w oparciu o zeznania stron.

Rozważania prawne Sąd Rejonowy rozpoczął od stwierdzenia, że jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom każdy z nich – w chwili otwarcia spadku – nabywa ipso iure określony ułamkowy udział spadkowy (oraz odpowiednie udziału w przedmiotach należących do spadku). Dochodzi wówczas do powstania wspólności majątku spadkowego, która nie jest tożsama ze współwłasnością w częściach ułamkowych w rozumieniu przyjętym w art. 196 §1 k.c., gdyż jej przedmiotem jest wyodrębniona masa majątkowa.

Jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z zachowaniem przepisów tytułu VIII Księgi czwartej Kodeksu cywilnego (art. 1035 k.c.). Każdy ze spadkobierców może żądać działu spadku (art. 1037 § 1 in finae k.c.). Przedmiotem działu spadku są wyłącznie aktywa. Skład i wartość spadku ulegającego podziałowi ustala sąd (art. 684 k.p.c.).

Zgodnie z art. 1038 § 1 k.c. sądowy dział spadku powinien obejmować cały spadek
(zd. 1). Jednakże z ważnych powodów może być ograniczony do części spadku (zd. 2). Ustawa nie wyjaśnia pojęcia ważnych powodów uzasadniających przeprowadzenie częściowego działu spadku. Powody te zawsze należy oceniać na tle konkretnych okoliczności sprawy, biorąc pod uwagę zarówno względy ekonomiczne, jak i interesy majątkowe spadkobierców. Ważnym powodem może być także złożenie przez spadkobierców zgodnego wniosku o przeprowadzenie działu częściowego. Dział spadku po C. M. został ograniczony do jego udziału w nieruchomości położonej w Ł. przy dawnej ulicy (...), oznaczonej w ewidencji gruntów jako działki nr (...), objętej pierwotnie księgą wieczystą KW (...). Sąd uznał za uzasadnione ograniczenie w tym postepowaniu działu spadku po C. M. jedynie do odziedziczonego przez niego po ojcu udziału wynoszącego 1/16 część w przedmiotowej nieruchomości z uwagi na powiązanie majątków spadkowych należących do rodziców i syna.

Poza sporem jest, że przedmiotem działu jest opisana we wniosku nieruchomość objęta obecnie księgami wieczystymi (...), która w wyniku dziedziczenia po H. M. (1), H. M. (2) i C. M. stanowi współwłasność T. M. w 7/16 częściach, J. C. w 7/16 częściach, M. R. w 1/16 części i J. M. w 1/16 części.

Wobec braku zgodnego wniosku stron co do sposobu podziału spadku sąd rozstrzygnął w tym przedmiocie przy odpowiednim zastosowaniu przepisów o zniesieniu współwłasności (art. 687 k.p.c. i 688 k.p.c. w związku z art. 623 k.p.c. i art. 211 k.c.).

Z art. 618 oraz 684, 685 i 688 k.p.c. wynika, że tak w postępowaniu o zniesienie współwłasności, jak i w postępowaniu o dział spadku chodzi o załatwienie całokształtu stosunków, jakie powstały między współwłaścicielami lub spadkobiercami. W obrębie tych stosunków podstawowym elementem jest oznaczenie wysokości spłaty lub dopłaty, terminu i sposobu ich uiszczenia oraz oznaczenie wysokości odsetek. Rozstrzygnięcie w tym zakresie należy do integralnych składników każdego postanowienia o zniesieniu współwłasności lub o dział spadku (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 29.11.2012r., V CSK 567/11, G. Prawna NO (...)).

Skoro zasadniczym składnikiem masy spadkowej była zabudowana nieruchomość,
a uczestnicy postępowania domagali się jej podziału w naturze, to rzeczą sądu było, w dążeniu do realizacji tego wniosku, czuwanie z urzędu, aby podział nie był sprzeczny nie tylko z przepisami ustawy, ale także ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy lub aby nie pociągał za sobą istotnej zmiany rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości (art. 211 k.c.) (tak też Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 17.02.1999r., II CKU 63/98, LEX nr 36553).

Istotną kwestią sporną w niniejszym postepowaniu była ocena charakteru spadkowej nieruchomości – czy jest to gospodarstwo rolne, czy nie.

Ustawodawca posługuje się dwoma odrębnymi pojęciami, a mianowicie: nieruchomości rolnej i gospodarstwa rolnego. Nieruchomość rolna jest niezbędnym składnikiem gospodarstwa rolnego, jednakże nie zawsze charakter nieruchomości rolnej przesądza o istnieniu gospodarstwa rolnego, ustawa bowiem wprowadza pewne wymogi dotyczące nieruchomości rolnych wchodzących w skład gospodarstw rolnych. Art. 46 ¹ k.c. stanowi, że nieruchomościami rolnymi (gruntami rolnymi) są nieruchomości, które są lub mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej. Grunty rolne są kategorią szczególną, wyróżnioną na podstawie kryterium funkcjonalnego (Z. R., J. O., Prawo cywilne, 2011, s. 115). W każdym przypadku chodzi o nieruchomości, które są lub mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej. O uznaniu nieruchomości za grunt rolny decyduje konkretne lub potencjalne jej wykorzystanie w celu prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie (R. Magnuszewski, Glosa do uchwały SN z dnia 20 lipca 1995 r., III CZP 88/95, Palestra 1996, z. 1-2, s. 192). Nie można jednak do tej kategorii gruntów zaliczyć takich, które nie mają i nie mogłyby mieć w przyszłości, nawet dzięki zastosowaniu odpowiednich zabiegów agroturystycznych, charakteru nieruchomości rolnej (W.J. Katner (w:) System prawa prywatnego, t. 1, s. 1181). Tym samym o charakterze nieruchomości decyduje jej przeznaczenie, a nie aktualny sposób jej wykorzystania. Art. 55 ³ k.c. stanowi, że za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Legalna definicja gospodarstwa rolnego zawarta w art. 55 ³ k.c. jest o tyle istotna, że wiele przepisów kodeksu cywilnego posługuje się tym pojęciem. W szczególności chodzi o art. 213-218 k.c. dotyczące zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego. Koniecznym
i niezbędnym składnikiem każdego gospodarstwa rolnego jest grunt rolny, inne składniki nie są konieczne dla bytu samego gospodarstwa (post. SN z dnia 7 maja 1997 r., II CKN 197/97, Wokanda 1997, nr 9, s. 9; wyr. NSA z dnia 20 września 1991 r., II SA 669/91, ONSA 1992, nr 2, poz. 26). Ale obok gruntów, dla prawidłowego korzystania i prowadzenia na nich działalności rolniczej, niezbędne są także inne składniki, jak budynki lub ich części, np. dom z działką siedliskową, budynki gospodarcze, magazyny, silosy, urządzenia i inwentarz, np. maszyny rolnicze, zwierzęta, a także prawa związane z prowadzeniem gospodarstwa, np. umowy ubezpieczenia, kontraktacji, dostawy. Poszczególne składniki gospodarstwa powinny stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, przy czym są one gospodarstwem rolnym nie tylko wtedy, gdy aktualnie stanowią zorganizowaną całość gospodarczą, ale również wówczas, gdy potencjalnie mogą ją stanowić (post. SN z dnia 7 maja 1997 r., II CKN 197/97, cytowane wyżej). Artykuł 55 ³ k.c. nie zajmuje się normami obszarowymi gospodarstwa rolnego, jednakże art. 1058 k.c. oraz art. 2 pkt 2 ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego za gospodarstwo rolne uznają gospodarstwo o obszarze nie mniejszym niż 1 ha. Ponadto, art. 5 ust. 1 pkt 1 powołanej ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego za gospodarstwo rodzinne uznaje gospodarstwo o obszarze nie większym niż 300 ha. Należy więc stwierdzić, że normy obszarowe mogą mieć znaczenie dla stosowania niektórych przepisów, nie mają jednak znaczenia dla samej definicji gospodarstwa rolnego.

Obaj biegli z zakresu rolnictwa A. S. (2) i W. W. (1) uznali objętą wnioskiem o podział spadkową nieruchomość za nieruchomość rolną.

Sąd nie podzielił opinii biegłych, że cała przedmiotowa nieruchomość jest gospodarstwem rolnym. W ocenie sądu wskutek zmiany przeznaczenia w planie zagospodarowania przestrzennego a przede wszystkim wskutek zaprzestania faktycznego wykorzystywania ich do prowadzenia działalności rolniczej działki nr (...) nie są gruntami rolnymi i nie stanowią części składowej gospodarstwa rolnego. Są typową budowlaną nieruchomością miejską. O takiej ocenie decyduje stan zagospodarowania na dzień orzekania. Od lat nie jest na nich prowadzona produkcja rolna. W ocenie sądu nie można za taką uznać koszenia trawy na niewielkim, bliżej nieokreślonym obszarze raz, dwa razy w roku. Nasadzenia na działce po kilka egzemplarzy różnych drzew owocowych nie można uznać za sad – grunty obsadzone drzewkami o zwartym nasadzeniu – są to typowe działkowe nasadzenia na własne potrzeby, jak np. na działkach pracowniczych. Prognozy założenia szkółki roślin ozdobnych czy pasieki są w ocenie sądu snute przez wnioskodawców dla potrzeb uzyskania korzystnego dlań rozstrzygnięcia. Wnioskodawca T. M. od lat miał możliwość takiego zagospodarowania działek nr (...), gdyż faktycznie władał nimi. A jak wynika z zeznań J. C. ostatnia forma typowej aktywności rolniczej – tunele foliowe zostały zlikwidowane 10-15 lat temu. Od tego czasu zbierane są owoce z rosnących tam drzew na potrzeby własne i koszona jest trwa, jak na typowych działkach zajętych pod budownictwo mieszkaniowe. Gdyby działki (...) w minionych latach były wykorzystywane do produkcji rolnej wnioskodawca zabiegałby o przyznanie do nich dopłat unijnych, takich jakie uzyskał do działek nr (...) na K..

Natomiast działki (...) od kilkudziesięciu lat są wykorzystywane w ten sam sposób – jako łąka na siano. Znajdują się w strefie rozwoju terenów zieleni, co jest zbieżne z ich dotychczasowym sposobem zagospodarowania i z racji swej powierzchni 1,7325ha stanowią gospodarstwo rolne w rozumieniu powołanych wyżej przepisów. Nieruchomość tej wielkości, o takiej klasie gruntów, w takim rozdrobnieniu i znacznej odległości pomiędzy jej częściami składowymi przy braku jakiejkolwiek infrastruktury przydatnej do prowadzenia produkcji rolnej jeszcze przed podziałem nie dawało szans na uzyskania efektywnego wyniku ekonomicznego. Jedynie możliwość zaistnienia funkcjonalnego związku spadkowej nieruchomości z gospodarstwem rolnym należącym wnioskodawcy i jego żony, położonym przy ul. (...) daje szanse na prowadzenie dochodowej produkcji rolnej.

Gdyby nawet przyjąć, że działki (...) wespół z działkami (...) stanowią gospodarstwo rolne to bardziej przekonujące dla sądu jest stanowisko biegłego sądowego z zakresu rolnictwa W. W., który uznał za zgodny z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej fizyczny podział nieruchomości przy dawnej ul. (...) poprzez wyodrębnienie z niej działki na cele budowlane. Tym samym sąd nie podzielił wniosków opinii biegłego sądowego A. S. (2) o niezgodności podziału fizycznego nieruchomości wspólnej z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej.

Charakterystyczne jest, że wnioskodawcy prezentowali zróżnicowaną ocenę charakteru spadkowej nieruchomości - zależną od prezentowanego a zmieniającego się w toku postępowania ich stanowiska co do sposobu wyjścia ze współwłasności – w pierwszej fazie chcieli otrzymać całą nieruchomość i spłacić uczestników, w drugiej wersji dopuścili fizyczny podział nieruchomości i przyznanie jej części (najbardziej zbliżonej do udziału uczestniczki w spadku), odmawiając prawa do przyznania fizycznie wydzielonej części uczestnikowi.

Początkowo dopuszczali podział działki (...) celem ewentualnego wydzielenia w naturze działki dla uczestniczki z jednoczesnym rozliczeniem przypadających jej udziałów w pozostałych działkach. Dopiero po dwóch latach trwania postępowania w piśmie procesowym z dnia 17 października 2011r. wnioskodawcy podnieśli, że nieruchomość objęta wnioskiem jest gospodarstwem rolnym i powołali się na ograniczenia dopuszczalności podziału gospodarstwa rolnego jako zorganizowanej całości gospodarczej (187-192). Od tego momentu wnioskodawcy podtrzymywali żądanie przyznania im całego spadkowego gospodarstwa rolnego na współwłasność po ½ części (k.259-262).

Wnioskodawcy popadają w wewnętrzną sprzeczność – z jednej strony żądają uznania całej spadkowej nieruchomości za gospodarstwo rolne, z drugiej strony w przypadku fizycznego podziału żądają uznania poszczególnych składowych gruntów rolnych za odrębne nieruchomości (w tym celu w toku postępowania samowolnie, bo bez zgody pozostałych współwłaścicieli, dokonali sztucznego wydzielenia części nieruchomości spadkowej do odrębnej księgi wieczystej) i odrębnego podziału fizycznego działek przy ul (...) oraz działek na K.. Nie może być skuteczna próba tworzenia przez wnioskodawców metodą faktów dokonanych – przez przeniesienie działek (...) z księgi wieczystej (...) do nowej księgi wieczystej (...) – wrażenia, że wchodzące w skład spadku działki ewidencyjne jako odrębna nieruchomość nie mogą być objęte łącznym podziałem z działkami nr (...). Wręcz przeciwnie w sprawie o dział spadku, w której chodzi generalnie o podział pewnej masy majątkowej dopuszczalne jest – przy wychodzeniu ze współwłasności ułamkowej poszczególnych przedmiotów wchodzących w skald spadku – na dokonanie rozliczenia pomiędzy spadkodawcami z tytułu wyrównania udziałów w spadku (spłaty, dopłaty) w odniesieniu do wartości całej masy majątkowej objętej podziałem (a nie odrębnie do każdego wchodzącego w skaład tej masy prawa majątkowego).

Sąd ustalił skład i wartość spadku, w tym spadkowego gospodarstwa rolnego, w szczególności obszar i rodzaj wchodzących w jego skład nieruchomości, stan ich zagospodarowania, typ gospodarstwa i sposób jego dotychczasowego prowadzenia oraz obszar i rodzaj nieruchomości stanowiących już własność współspadkobierców stosowanie do art. 619 § 1 k.p.c. W świetle warunków określonych w art. 211 k.c., znajdującym odpowiednie zastosowanie poprzez art. 1035 k.c. stwierdził, że podział w naturze nie jest sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzecz oraz nie pociągnie za sobą istotną zmianę rzeczy. Ustalenia te przesądziły o dziale spadku przez podział rzeczy wspólnej

Reasumują sąd uznał fizyczny podział spadkowej nieruchomości za dopuszczalny w świetle przesłanek z art. 21 k.c.

Stosownie do art. 682 k.p.c. sąd ustalił wiek, zawód, stan rodzinny, majątkowy i zarobki stron uczestniczących w podziale a także, w jaki sposób korzystały ze spadku dotychczas oraz inne okoliczności (np. posiadanie innych nieruchomości), które w ocenie sądu rzutowały na rozstrzygnięcie, co każdy ze współspadkobierców ma otrzymać w wyniku podziału.

Uczestnik J. M. od około 10 lat nie przebywa pod adresem zameldowania w Ł.. Uczestniczka M. R. ma wiedzę o miejscu pobytu brata, ale odmówiła jego ujawnienia. Uniemożliwiło to poczynienie ustaleń o aktualnej sytuacji majątkowej i życiowej uczestnika, które mogły mieć wpływ na rozstrzygnięcie co do sposobu podziału nieruchomości wspólnej. W tych okolicznościach podział fizyczny z uwzględnieniem udziału uczestnika i wyodrębnieniem dla niego części nieruchomości wspólnej był w ocenie sądu nieracjonalny. Brak jest ze strony uczestnika zainteresowania objęciem części nieruchomości wspólnej we władanie dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych własnych lub najbliższej rodziny. Ponadto wydzielona fizycznie działka mogła zostać zlicytowana na zaspokojenie długów uczestnika wobec ZUS, co przyniosłoby dla niego ujemne skutki, np. obciążenie kosztami egzekucji.

Zaprojektowany przez biegłego geodetę podział poprzez wyodrębnienie działki nr (...) o powierzchni 910m ² uwzględnia jej położenie na zakręcie przy zbiegu ul. (...) z ul. (...) i zapewnia nienależyty dostęp z działki przyznaje uczestniczce do drogi publicznej bez koniczności pozostawiania we współwłasności stron ewentualnej drogi wewnętrznej a jednocześnie umożliwia wnioskodawcom urządzenie na przypadającej im części drogi wewnętrznej, która jest wymagane przez zapisy planu zagospodarowania przestrzennego w przypadku podziału pozostałej części nieruchomości na działki budowlane. Taki sposób podziału wyeliminuje też konieczność dokonania rozbiórki istniejących na działce nr (...) naniesień (granica podziału nie przechodzi przez budynki). Przyznana uczestniczce działka o powierzchni 910m ² odpowiada w przybliżeniu wielkości połączonych udziałów obojga uczestników w spadku po ich dziadkach H. i H. M. (2). Zdaniem sądu bardziej uzasadnione z punktu widzenia zasad współżycia społecznego jest przyłączenie w naturze udziału przypadającego J. M. do udziału jego siostry z racji bliższych więzi rodzinnych, niż do udziałów przypadających wnioskodawcom (podział według stopni pokrewieństwa, tzw. klanów – udział siostry i brata połączony przy podziale w naturze). Wielkość wydzielonej dla uczestniczki działki determinuje też konflikt pomiędzy stronami, który może w przyszłości powodować utrudnienia w korzystaniu z przygranicznych pasów wzdłuż wspólnej granicy.

Za przyznaniem uczestnikowi J. M. w wyniku działu spadku spłaty a nie nieruchomości w naturze przemawia także dokonana w toku postepowania z dniem 07 sierpnia 2013r. zmiana przepisów regulujących skutki obciążenia nieruchomości hipoteką.

Zgodnie z obecnie obowiązującym brzmieniem art. 76 ustawy z dnia 06 lipca 1982r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jednolity Dz.U.2013.707 ze zm.) hipoteka na części ułamkowej nieruchomości obciąża nieruchomość otrzymaną w wyniku zniesienia współwłasności przez współwłaściciela, którego udział był obciążony tą hipoteką (ust. 1 ¹ ). Jeżeli współwłaścicielowi nieruchomości, którego udział był obciążony hipoteką, przysługuje spłata, na wierzytelności z tego tytułu jego wierzycielowi hipotecznemu przysługuje ustawowe prawo zastawu. O pierwszeństwie ustawowego prawa zastawu na wierzytelności o spłatę rozstrzyga pierwszeństwo hipotek obciążających udział współwłaściciela (ust 1 ² ).

ZUS jako wierzycielowi hipotecznemu uczestnika J. M. przysługuje ustawowe prawo zastawu na przyznanej uczestnikowi spłacie. To uprawnienie uzasadniało interes prawny ZUS i wezwanie go jako uczestnika do udziału w sprawie w trybie art. 510 2 k.p.c.

W tej sytuacji obciążenie hipoteką nie wpływa na wartość nieruchomości i nie wymaga odliczenia należności zabezpieczonej hipoteką od spłaty przyznanej uczestnikowi.

Szczególnie zadziwia argumentacja wnioskodawców, że nieruchomość przy ul. (...) to dorobek pokoleń ich rodziny i dlatego powinna przypaść w całości im na własność. Wszak uczestnicy to dzieci brata wnioskodawców, a więc członkowie tej samej rodziny.

Nie ma znaczenia powoływana przez wnioskodawców okoliczność, że kiedyś wnioskodawcy pracowali w tym gospodarstwie, skoro gospodarstwo faktycznie zaprzestało swojej działalności kilkanaście lat temu. Gdyby w istocie chodziło o funkcjonalne połączenie spadkowej nieruchomości z gospodarstwem wnioskodawcy T. M., to wnioskodawcy nie ubiegaliby się o przyznaniem im tych gruntów na współwłasność. J. C. nie jest bowiem rolnikiem, nie prowadzi z wnioskodawcą jego gospodarstwa ani też nie ma własnego gospodarstwa rolnego i nigdy zawodowo nie pracowała w rolnictwie poza okazjonalną pomocą w gospodarstwie rodziców. Wydzielanie działki nr (...) i przyznanie jej na własność uczestniczce nie zmieni charakteru pozostałej części nieruchomości, na której są łąki sad, nie spowoduje całkowitej likwidacji prowadzonej obecnie przez wnioskodawców działalności ani nie stanie na przeszkodzie zorganizowaniu w przyszłości na działkach (...) planowanej przez nich szkółki roślin ozdobnych czy pasieki.

Art. 1044 k.c. stanowi, że na żądanie dwóch lub więcej spadkobierców sąd może wydzielić im schedy spadkowe w całości lub w części w taki sposób, że przyzna im pewien przedmiot lub pewne przedmioty należące do spadku jako współwłasność w określonych częściach ułamkowych i na tej podstawie prawnej znosząc współwłasność spadkowej nieruchomości objętej wnioskiem sąd pozostawił znaczną jej część we współwłasności wnioskodawców T. M. i J. C..

Dokonując działu spadku przez przyznanie w naturze jego składników wnioskodawcom i uczestniczce sąd zasądził od uczestniczki stosowną spłatę na rzecz uczestnika J. M. oraz dopłaty na rzecz wnioskodawców J. C. i T. M.. Stosownie do art. 216 § 1 k.c. w związku z art. 212 § 1 k.c. sąd wyrównał wartość 1/16 udziału J. M. w spadku spłatą pieniężną i zasądził od M. R. na jego rzecz tytułem spłaty kwotę 38 869,37 złotych. Na tej samej podstawie sąd wyrównał przez dopłatę różnicę między wartością udziałów J. C. i T. M. wynoszących po 7/16 spadku a wartością przyznanej im na współwłasność części spadku, zasądzając od M. R. na rzecz każdego z nich kwoty po 17 185,13 złotych. Stosownie do art. 212 § 3 k.c. sąd oznaczył termin uiszczenia dopłat dla wnioskodawców na płatne w terminie jednego miesiąca od uprawomocnienia się postanowienia z ustawowymi odsetkami w razie uchybienia terminowi płatności. O odroczeniu terminu spłaty sąd zadecydował biorąc pod uwagę wskazane przez uczestniczkę w ostatnich zeznaniach okoliczności, w szczególności, że przedłużające się postepowanie spowodowało iż uczestniczka zainwestowała resztę posiadanych oszczędności w inne cele. Prowadząc postępowanie działowe od 2009r. uczestniczka winni liczyć się z koniecznością spłaty brata, gdyż od początku forsowała koncepcje przejęcia na własność fizycznie wydzielonej części spadkowej nieruchomości.

W uzasadnieniu stanowiska prezentowanego w wielu pismach wnioskodawcy podnosili, że za życia spadkodawców doszło do przekazania przez nich C. M. darowizny działki budowlanej przy ul. (...), którą ten przekazał później swoim dzieciom, ale mimo, że byli reprezentowani przez profesjonalnego pełnomocnika nie zgłosili formalnego wniosku o zaliczeni przedmiotu darowizny na schedę spadkową po H. M. (1) (po którym doszło do dziedziczenia ustawowego) - stosownie do art. 1039 k.c.

Sąd przyznał kuratorowi nieznanego z miejsca pobytu uczestnika radcy prawnemu M. F. wynagrodzenie w kwocie 4 800 złotych oraz zwrot wydatków w kwocie 56 złotych i kwoty te nakazuje wypłacić do wysokości 4 360,50 złotych z zaliczek uiszczonych przez strony - T. M. dnia 07.07.2015r. poz. ks. zal. 161/15, J. C. dnia 15.02.2010r. poz. ks. zal. 64/10, M. R. dnia 20.01.2015r. poz. ks. zal. 17/15 - a w pozostałej wysokości, tj. w kwocie 495,50 złotych ze środków Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego w Łowiczu

O kosztach postępowania sąd orzekł na podstawie art. 520 §2 k.p.c. uwzględniając, że strony były w różnym stopniu zainteresowane wynikiem postępowania i obciążył wnioskodawców tymi kosztami do wysokości po 7 731 złotych każdego z nich a uczestników do wysokości po 5 000 złotych każdego z nich.

Apelację od powyższego postanowienia złożyli wnioskodawcy, zarzucając mu:

- nierozpoznanie istoty sprawy, polegające na ustaleniu przez Sąd tylko

łącznego składu spadku ulegającego podziałowi po spadkodawcach H. M. (1) i H. M. (2) i jego wartości, z pominięciem ustalenia poszczególnych składników majątkowych i ich wartości wchodzących do poszczególnych mas spadkowych, które pozostawili po sobie w/w spadkodawcy, z wyszczególnieniem tych mas, tj. z pominięciem obowiązku Sądu wynikającego z przepisu art. 1038 § 1 k.c. i art. 684 k.p.c. ustalenia składu i wartości spadku ulegającego podziałowi;

- art. 233 § 1 k.p.c. przez jego niezastosowanie i pominięcie w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę rozstrzygnięcia okoliczności, że niezabudowana nieruchomość położona w Ł., oznaczona jako działki ew. nr (...) i (...), dla której jest prowadzona księga wieczysta nr (...) nie ma dostępu do drogi publicznej;

- art. 236 k.p.c. przez jego niezastosowanie i brak rozstrzygnięcia (pozytywnego lub negatywnego) o wnioskach dowodowych wnioskodawców o dopuszczenie dowodu z opinii biegłych z zakresu rolnictwa lub instytutu, przez co doszło do naruszenia zasady kontradyktoryjności;

- art. 278 § k. p. c. w zw. z art. 233 § 1 k.p.c. przez jego niezastosowanie i dowolne uznanie przez Sąd Rejonowy w Łowiczu, że nieruchomości podlegające podziałowi nie stanowią gospodarstwa rolnego, podczas gdy ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego w postaci opinii biegłych sądowych ds. rolnictwa wynika, że nieruchomości podlegające podziałowi stanowią gospodarstwo rolne;

- art. 278 § 1 k.p.c. w zw. z art. 286 k.p.c. przez jego niezastosowanie, i bezpodstawną odmowę dopuszczenia dowodu z opinii innego biegłego lub instytutu w sytuacji, w której Sąd dopatrzył się w sporządzonych w sprawie opiniach nieścisłości i luk uniemożliwiających stanowcze wyjaśnienie istotnej dla rozstrzygnięcia sprawy kwestii spornej dotyczącej charakteru przedmiotowych nieruchomości;

- art. 618 oraz 684, 685 i 688 k.p.c. przez jego niezastosowanie i błędne uznanie, że w sprawie o dział spadku dopuszczalne jest – przy wychodzeniu ze współwłasności ułamkowej poszczególnych przedmiotów wchodzących w skład spadku – dokonanie rozliczenia pomiędzy spadkobiercami z tytułu wyrównania udziałów w spadku (spłaty, dopłaty) w odniesieniu do wartości całej masy majątkowej objętej podziałem, a nie odrębnie do każdego wchodzącego w skład tej masy prawa majątkowego, podczas gdy dokonując działu spadku sąd, zgodnie z art. 688 k.p.c., przepisy dotyczące zniesienia współwłasności stosuje odpowiednio, a zatem rozważa sposób podziału masy z uwzględnieniem art. 211 i art. 212 § 2 k.c. oraz art. 213 k.c. tak w odniesieniu do całej masy jak i jej poszczególnych składników, w konsekwencji czego doszło do przyznania uczestniczce postępowania nieruchomości, której powierzchnia niemal trzykrotnie przekracza przypadający jej udział w nieruchomości, podlegającej podziałowi;

- art. 278 § 1 k.p.c. i art. 228 k.p.c. przez ich niezastosowanie i bezzasadne oddalenie wniosku dowodowego wnioskodawców o dopuszczenie dowodu z uzupełniającej opinii biegłego sądowego geodety, w której biegły opracowałby projekt podziału działki ew. (...) poprzez wydzielenie w jej południowo zachodniej części działki o powierzchni około 500 m ², jako działki o powierzchni najbardziej zbliżonej do przypadającego uczestniczce udziału, w wyniku czego nieruchomość przyznana uczestniczce przekracza trzykrotnie przypadający jej w nieruchomości udział;

- art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. przez jego niezastosowanie i sporządzenie przez Sąd Rejonowy w Łowiczu uzasadnienia zaskarżonego postanowienia z pominięciem sposobu określenia wysokości spłat i dopłat należnych odpowiednio uczestnikowi nieznanemu z miejsca pobytu i wnioskodawcom przez co brak jest możliwości zweryfikowania przeprowadzonego przez Sąd matematycznego działania, w wyniku którego otrzymane zostały kwoty stanowiące w/w spłaty i dopłaty;

-art. 46 § 1 k.c. i art. 24 ustawy z dnia z dnia 6 lipca 1982r. o księgach

wieczystych i hipotece (Dz. U. z 2013r., poz. 707 ze zm.) przez jego niezastosowanie i bezpodstawne uznanie, że zabudowana nieruchomość położona w Ł., oznaczona w ewidencji gruntów jako działki nr (...), dla której to nieruchomości prowadzona jest księga wieczysta nr (...) oraz niezabudowana nieruchomość położona w Ł., oznaczona w ewidencji gruntów jako działki nr (...), dla której jest prowadzona księga wieczysta nr (...) stanowi jedną rzecz (nieruchomość) w rozumieniu przepisów k.c.;

- art. 46 ¹ k.c. i 55 ³ k.c. przez jego błędną wykładnię i uznanie, że nieruchomości wchodzące w skład spadku nie są gospodarstwem rolnym z tego powodu, że nie jest obecnie na nich prowadzona redukcja rolna, w sytuacji gdy ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego wynika, że mogą być one wykorzystywane na cele związane z produkcją rolną;

- art. 1035 k.c. przez jego niezastosowanie i bezpodstawne połączenie przy ustalaniu schedy spadkowej uczestniczki postępowania przypadającego jej udziału z udziałem, jaki przypada uczestnikowi postępowania nieznanemu z miejsca pobytu;

- art. 212 k.c. w zw. z art. 1035 k.c. przez jego niezastosowanie i nieodliczenie należności zabezpieczonej hipoteką od spłaty przyznanej uczestnikowi oraz brak określenia wysokość schedy spadkowej każdego z uczestników postępowania.

W oparciu o powyższe zarzuty, skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego

postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja jest o tyle zasadna, że skutkowała uchyleniem zaskarżonego rozstrzygnięcia i przekazaniem sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania.

Analiza zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, zaskarżonego orzeczenia jak i jego pisemnych motywów czyni nieodzownym wniosek, że Sąd Rejonowy w ogóle nie rozpoznał istoty sprawy w rozumieniu art. 386 § 4 k.p.c.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się jednolicie, że do nierozpoznania istoty sprawy dochodzi wówczas, gdy rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy, gdy zaniechał on zbadania materialnej podstawy żądania albo merytorycznych zarzutów strony (por. wyrok Sądu Najwyższego z 9 stycznia 1936 r., C 1839/36, Zb. Orz. 1936, poz. 315; postanowienia Sądu Najwyższego z 23 września 1998 r., II CKN 897/97, OSNC 1999, Nr 1, poz. 22; z 15 lipca 1998 r., II CKN 838/97, Lex nr 50750; z 3 lutego 1999 r., III CKN 151/98, Lex nr 519260; wyroki Sądu Najwyższego z 12 lutego 2002 r., I CKN 486/00, OSP 2003 Nr 3, poz. 36; z 21 października 2005 r., III CK 161/05, Lex nr 178635.; z 12 listopada 2007 r., I PK 140/07, OSNP 2009, nr 1-2, poz. 2).

Rozpoznanie istoty sprawy ma zatem co do zasady miejsce wtedy, gdy sąd wydaje rozstrzygnięcie stanowiące odpowiedź na zgłoszone w danym postępowaniu żądanie. O tym w realiach niniejszej sprawy mówić zaś zdecydowanie nie sposób.

Wnioskodawcy żądali w ramach niniejszego postępowania dokonania działu spadku po H. M. (2), H. M. (1) oraz C. M.. Obowiązkiem Sądu w niniejszej sprawie – wobec braku ze strony wnioskodawców i uczestników zgodnej propozycji podziału- było dokonanie działu spadku na podstawie odpowiednio stosowanych przepisów dotyczących zniesienia współwłasności, a w szczególności art. 618 § 2 i 3 k.p.c. W tym celu, Sąd Rejonowy powinien w pierwszej kolejności ustalić skład i wartość spadku ulegającego podziałowi (art. 684 k.p.c.).Analiza przedstawionych dowodów oraz uzasadnienia zaskarżonego postanowienia nasuwa wniosek, że Sąd Rejonowy w istocie nie ustalił składu i wartości spadku po H. M. (2), H. M. (1) oraz C. M.. W konsekwencji nie dokonał podziału składników majątkowych wchodzących w skład poszczególnych mas spadkowych.

Błędnie natomiast Sąd Rejonowy ustalił łącznie, co wchodzi w skład spadku po H. M. (1) i H. M. (2), wskazując na stanowiące ich wspólność małżeńską ustawową nieruchomości położone w Ł., dla których prowadzone są księgi wieczyste o nr (...), wszystko o łącznej wartości 621.910,00 zł. Dość wskazać przy tym, że Sąd Rejonowy ustala dalej, że udział w prawie własności tej nieruchomości w wysokości 1/8 wchodzi w skład spadku po C. M., nie określając jednak wartości tego udziału. Już z powyższego wynika, że w skład spadku po H. M. (1) i H. M. (2) wchodzi jedynie udział w wysokości 7/8 prawa własności nieruchomości, którego wartość również nie została określona przez Sąd Rejonowy. Powyższe ustalenia prowadzą do niepewności co do przysługiwania H. M. (1) i H. M. (2) prawa własności nieruchomości opisanych w pkt 1 ppkt a) i b) zaskarżonego postanowienia na prawach ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej czy też udziału w tym prawie.

Należy przy tym podkreślić, mając na uwadze art. 689 k.p.c., że w sytuacji gdy w skład spadku wchodzi udział spadkodawcy w majątku objętym małżeńską wspólnością ustawową, do dokonania działu spadku niezbędne jest uprzednie albo jednoczesne z działem spadku, połączone w tym samym postępowaniu przeprowadzenie podziału majątku wspólnego. Dopóki nie zostanie przesądzone, jakie są ostatecznie udziały spadkodawcy i jego małżonka w majątku wspólnym, dopóty nie jest możliwe ustalenie przez sąd spadku, w myśl dyspozycji art. 684 k.p.c, składu i wartości spadku, skoro równe udziały małżonków w majątku wspólnym są do tej chwili hipotetyczne. Z tego więc punktu widzenia dział spadku mógłby nastąpić, gdyby pomimo nieprzeprowadzenia uprzednio postępowania o podział majątku wspólnego żądanie ustalenia nierównych udziałów zostało już rozstrzygnięte prawomocnym wyrokiem. W przeciwnym wypadku niezbędne byłoby uprzednie lub jednoczesne, połączone w jednym postępowaniu z działem spadku, dokonanie podziału majątku wspólnego, po prawomocnym bowiem dokonaniu tego podziału żądanie ustalenia nierównych udziałów nie mogłoby już nastąpić - ze względu na swoistą prekluzję z art. 618 § 3 k.p.c., która odnosi się również do żądań przewidzianych w art. 567 § 1 k.p.c., a to w związku z treścią § 3 tego artykułu oraz treścią art. 688 k.p.c.

Przepis art. 45 k.r.o. przewiduje rozliczenia wynikające z wydatków, nakładów i innych świadczeń poczynionych z majątku wspólnego na majątek odrębny oraz poczynionych z majątku odrębnego na majątek wspólny. W wyniku dokonanych rozliczeń może się okazać, że pomimo równych udziałów małżonków w majątku wspólnym cały ten majątek, po dokonaniu odpowiednich zaliczeń, przysługuje tylko jednemu z małżonków, a w omawianej tu sytuacji - spadkobiercom zmarłego małżonka. Rozstrzygnięcie o tym w zasadzie może nastąpić w postępowaniu nieprocesowym o podział majątku wspólnego (art. 45 § 1 k.r.o., art. 567 § 1 k.p.c.), a w procesie tylko wtedy, gdy wcześniej zwrot jest niezbędny ze względu na dobro rodziny. Dopóki więc kwestia zwrotu nie zostanie przesądzona we właściwym trybie, dopóty nie jest możliwe ostateczne, a niezbędne do dokonania działu spadku ustalenie składu i wartości tego spadku. Z tego więc względu potrzebne jest uprzednie lub jednoczesne z działem spadku przesądzenie tych kwestii.

Te rozważania prowadzą do wniosku, że nie jest możliwe dokonanie działu spadku dopóty, dopóki we właściwym trybie nie zostanie przesądzona kwestia ewentualnych nierównych udziałów w majątku wspólnym oraz kwestia ewentualnych zwrotów z tytułu nakładów, wydatków oraz innych świadczeń z majątku wspólnego na majątek odrębny i odwrotnie. Jeżeli strony tak jak w niniejszej sprawie nie wnosiły o dokonanie podziału majątku wspólnego małżonków H. i H. M. (2) i podział ten uprzednio nie nastąpił, Sąd Rejonowy winien zwrócić stronom uwagę na taką konieczność i udzielić stosownego terminu na złożenie wniosku w tym przedmiocie, celem jednoczesnego rozpoznania z działem spadku pod rygorem zawieszenia postepowania o dział spadku.

W konsekwencji należy zgodzić się z apelującymi, że Sąd Rejonowy nie rozpoznał istoty sprawy w zakresie roszczenia o działu spadku po H. M. (2), H. M. (1) oraz C. M., co powodowało konieczność uchylenia postanowienia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu.

Wobec powyższego, jako że pozostałe podniesione w apelacji wady rozstrzygnięcia, dotyczące naruszeń prawa materialnego czy procesowego nie uzasadniały uchylenia postanowienia Sądu Rejonowego i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, rozpoznawanie ich na obecnym etapie postępowania było niecelowe.

Jednakże należy zwrócić uwagę na pewne aspekty sprawy, a mianowicie, że ustalenie, czy w skład spadu wchodzi gospodarstwo rolne i czy jego ewentualny podział jest sprzeczny z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej wymaga wiadomości specjalnych i opinii biegłego z zakresu rolnictwa. Zgodnie z art. 619 k.p.c, w postępowaniu o zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego, sąd ustala jego skład i wartość, w szczególności obszar i rodzaj nieruchomości wchodzących w skład tego gospodarstwa oraz obszar i rodzaj nieruchomości stanowiących już własność współwłaścicieli i ich małżonków, a w miarę potrzeby także okoliczności przewidziane w art. 216 k.c.. Według art. 619 § 2k.p.c, podział w naturze nastąpi po zasięgnięciu opinii biegłych co do sposobu podziału. Zniesienie współwłasności gospodarstwa przez jego podział nie może zostać przeprowadzone bez uwzględnienia zasad prawidłowej gospodarki rolnej. Pojęcie zasad prawidłowej gospodarki rolnej nie zostało zdefiniowane, jednak nie powinno ulegać wątpliwości, że należy brać pod uwagę nie abstrakcyjne zasady odnoszące się w ogóle do działalności rolniczej, lecz zasady odniesione do konkretnego gospodarstwa rolnego, funkcjonującego w określonych okolicznościach.

Sąd Rejonowy co prawda przeprowadził dowód z dwóch opinii biegłych z zakresu rolnictwa na okoliczność, czy przedmiotowa nieruchomość spadkowa jest gospodarstwem rolnym i czy jej podział fizyczny będzie sprzeczny z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej, jednakże sam zdyskwalifikował obie opinie. Wbrew ustaleniom obu biegłych, że objęta wnioskiem o podział spadkowa nieruchomość jest gospodarstwem rolnym, Sąd I instancji nie podzielił tego poglądu i sam ocenił, że nie cała nieruchomość jest gospodarstwem rolnym, a mianowicie uznał, że nie stanowią gospodarstwa rolnego działki (...) z uwagi na zmianę ich przeznaczenia w planie zagospodarowania przestrzennego pod zabudowę mieszkaniowa jednorodzinną. Jednakże w dostateczny sposób nie została przez Sąd wyjaśniana kwestia wpływu zmiany przeznaczenia działek w planie zagospodarowania przestrzennego na charakter rolny nieruchomości, a w szczególności czy te działki utraciły swój charakter i nie stanowią już części składowej gospodarstwa rolnego.

Należy podnieść, że dowód z opinii biegłych ma szczególny charakter, gdyż korzysta się z niego w wypadkach wymagających wiadomości specjalnych (art. 278 § 1 k.p.c.). W świetle bowiem art. 286 k.p.c., sąd ma obowiązek dopuszczenia dowodu z dodatkowej opinii tych samych lub innych biegłych, gdy zachodzi tego potrzeba, a więc wówczas, gdy opinia złożona do sprawy zawiera istotne braki, sprzeczności, względnie nie wyjaśnia istotnych okoliczności. Do zwykłych zadań sądu podczas prowadzonego postępowania należy rozstrzygnięcie, która ze sprzecznych opinii biegłych powinna być przeważająca. Ponadto sąd nie jest obowiązany dążyć do sytuacji, aby opinią biegłego zostały przekonane również strony, co zresztą najczęściej wyklucza się wzajemnie, gdyż opinia korzystna dla jednej strony nie przekonuje strony przeciwnej. Wystarczy zatem, że opinia jest przekonująca dla sądu, który wiążąco ocenia, czy biegły wyjaśnił wątpliwości zgłoszone przez stronę. Dlatego też Sąd I instancji skoro sam uznał, że opinie przeprowadzone w niniejszej sprawie nie są jasne, zawierają wewnętrzne sprzeczności, to winien albo w drodze uzupełniających opinii je wyjaśnić, albo rozważyć konieczność dopuszczenia dowodu z innego biegłego. Dopiero po uzyskaniu opinii, która będzie przekonująca dla Sądu, będzie możliwe ustalenie czy może nastąpić wydzielenie działki dla uczestniczki z działek siedliskowych i tym samym ustalenie czy przedmiotem działu spadku i podziału majątku jest gospodarstwo rolne i czy jest dopuszczalny podział gospodarstwa rolnego.

W przypadku ustalenia zaś, iż możliwe będzie wydzielenie dla uczestniczki działki, to winno to nastąpić z jak najmniejszym obciążeniem działek siedliskowych, wielkość nowopowstałej działki powinna w miarę możliwości odpowiadać wielkości i wartości udziału przypadającego uczestniczce w wyniku działu spadku po ojcu, z uwzględnieniem oczywiście zapisów miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dotyczących wielkości działek budowlanych i ich szerokości, a kształt działki winien być w miarę regularny.

Mając wszystko powyższe na uwadze, stosownie do treści art. 386 § 4 k.p.c., koniecznym stało się uchylenie postanowienia Sądu Rejonowego i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu sądowi na podstawie art. 108 § 2 k.p.c. rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego.

Badając sprawę ponownie Sąd Rejonowy, mając na względzie powyżej poczynione rozważania, powinien ustalić składu i wartość spadku po H. M. (2), H. M. (1) – przeprowadzając podział ich majątku wspólnego- oraz C. M., po czym dokonać podziału tak ustalonych składników majątkowych wchodzących w skład poszczególnych mas spadkowych mając na uwadze powyżej wskazane zalecenia.