Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

31 marca 2023 r.

Sąd Apelacyjny w Łodzi w I Wydziale Cywilnym w składzie:

Przewodniczący Sędzia Michał Kłos

Protokolant Dominika Gębka

po rozpoznaniu 7 marca 2023 r. w Łodzi na rozprawie

sprawy z powództwa (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w Ł. przeciwko (...) Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością Spółce komandytowej z siedzibą w W., (...) Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w (...) Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W. o zapłatę na skutek apelacji powoda od wyroku częściowego Sądu Okręgowego w Łodzi z 14 września 2022 r., sygn. akt X GC 521/18

1.  oddala apelację;

2.  zasądza od (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w Ł. na rzecz (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W. kwotę 4.050 (cztery tysiące pięćdziesiąt) złotych z tytułu zwrotu kosztów procesu w postępowaniu apelacyjnym.

Sygn. akt I AGa 316/22

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem częściowym w sprawie o sygn. akt X GC 521/18 z powództwa (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w Ł. przeciwko (...) Sp. z o. o. Sk z siedzibą w W., (...) Sp. z o. o. z siedzibą w W., (...) Sp. z o. o. z siedzibą w W. o zapłatę 122.514 zł, Sąd Okręgowy w Łodzi oddalił powództwo w stosunku do (...) Sp. z o. o. z siedzibą w W., nakazał zwrócić na rzecz (...) Sp. z o. o. z siedzibą w Ł. kwotę 1.852,66 zł tytułem niewykorzystanej zaliczki uiszczonej 1 czerwca 2021 r. i zasądził od (...) Sp. z o. o. z siedzibą w Ł. na rzecz (...) Sp. z o. o. z siedzibą w W. kwotę 6.867 zł tytułem zwrotu kosztów procesu. Powyższe rozstrzygnięcie zapadło w oparciu o poczynione przez Sąd I instancji ustalenia faktyczne i rozważania prawne, które w zasadniczej części przedstawiają się następująco:

Powód (...) Sp. z o. o. z siedzibą w Ł. prowadzi działalność w zakresie m.in. produkcji konstrukcji metalowych i ich części. Pozwany (...) Sp. z o. o. Sp.k. w upadłości z siedzibą w W. prowadzi działalność w zakresie m.in. robót budowlanych związanych ze wznoszeniem budynków mieszkalnych i niemieszkalnych. Pozwany (...) Sp. z o. o. z siedzibą w W. prowadzi działalność w zakresie m.in. realizacji projektów budowlanych związanych ze wznoszeniem budynków. Pozwany (...) Sp. z o. o. w upadłości z siedzibą w W. prowadzi działalność w zakresie m.in. robót budowlanych związanych ze znoszeniem budynków mieszkalnych i niemieszkalnych.

(...) Sp. z o. o. z siedzibą w W., jako inwestor (zamawiający) i (...) Sp. z o. o. z siedzibą w W., jako generalny wykonawca zawarli 6 października 2016 r. umowę na wykonanie robót budowlanych w ramach zamówienia „Rozbudowa i przebudowa części Centrum Handlowego (...)”. Przedmiotem umowy było kompleksowe wykonanie robót budowlanych polegających na przebudowie i rozbudowie istniejącego Centrum, zgodnie z umową, dokumentacją przetargową, pozwoleniami i dokumentacją wykonawcy, w uzgodnionym czasie i zgodnie z harmonogramem realizacji, który stanowi część umowy. Częścią robót budowlanych była również koordynacja projektu i realizacji robót, a także zapewnienie niezbędnej współpracy z podmiotami trzecimi zatrudnionymi w związku z przebudową.

Generalnemu wykonawcy przysługiwało wynagrodzenie ryczałtowe, które nie mogło być przekroczone i które ustalono na 38.600.000 zł. Wynagrodzenie mogło zostać zmienione jedynie pisemnym aneksem do umowy. Wynagrodzenie pokrywało wszystkie koszty związane z realizacją robót. Wynagrodzenie miało być płacone miesięcznie z dołu na podstawie faktur wystawionych przez wykonawcę
i zaakceptowanych przez zamawiającego. W przypadku stwierdzenia przez zamawiającego, iż wykonawca nie zapłacił uzasadnionych i należnych faktur swoim podwykonawcom za wykonane prace, zamawiający był uprawniony do zatrzymania odpowiedniej kwoty z kwoty na fakturze wystawionej przez wykonawcę w związku z umową lub do zapłaty pozostałej kwoty bezpośrednio podwykonawcom w imieniu wykonawcy. Wykonawcy przysługiwała zaliczka równa kwocie 8 % wynagrodzenia ryczałtowego brutto płatna w terminie 5 dni od przekazania placu budowy.

Zakończenie robót w całości i części miało nastąpić w oparciu o niezbędną dokumentację przedłożoną zamawiającemu i po podpisaniu końcowego protokołu robót lub częściowego protokołu robót. Okres gwarancji miał wynosić 120 miesięcy dla elementów konstrukcyjnych, 36 miesięcy dla urządzeń mechanicznych (agregaty chłodnicze, liczniki ciepła, wentylatory), 6 miesięcy dla źródeł światła, 60 miesięcy dla instalacji.

Wykonawca nie mógł podzlecić jednorazowo całości robót budowlanych, natomiast za zgodą zamawiającego był uprawniony do podzlecenia wykonania części robót budowlanej podwykonawcy cieszącemu się dobrą opinią, lecz podwykonawcy nie byli uprawnieni do podzlecania wykonawstwa robót budowlanych swoim własnym podwykonawcom. Wykonawca nie mógł podzlecić jednemu podwykonawcy robót budowlanych odpowiadających więcej niż 25 % wynagrodzenia ryczałtowego. Wykonawca miał obowiązek nałożyć na swoich podwykonawców zobowiązanie samodzielnej realizacji części robót im powierzonych.

Przed podpisaniem umowy pomiędzy wykonawcą i podwykonawcą, wykonawca miał obowiązek poinformowania zamawiającego na piśmie o zamiarze rozpisania przetargu na podwykonawcę, przedłożyć ostateczny projekt umowy z podwykonawcą do akceptacji przez zamawiającego i uzyskać pisemną zgodę zamawiającego na jej podpisanie. Po doręczeniu takiego zawiadomienia zamawiającemu przysługiwało prawo odrzucenia proponowanego podwykonawcy w ciągu maksymalnie 5 dni roboczych bez rekompensaty dla wykonawcy. Zamawiający mógł odmówić zatrudnienia podwykonawcy do realizacji robót w przypadku wątpliwości co do kompetencji i niezawodności podwykonawcy w formie pisemnej w terminie maksymalnie 5 dni roboczych od doręczenia zawiadomienia o zamiarze wybrania podwykonawcy. W takim przypadku wykonawca miał zapewnić świadczenie takich robót własnymi środkami lub przez innego podwykonawcę.

Wykonawca ponosił odpowiedzialność względem zamawiającego za działania lub zaniechania swoich podwykonawców jak za działania własne.

W trakcie realizacji robót budowlanych zamawiający mógł wyznaczyć odrębne przetargi w celu wyłonienia nominowanych podwykonawców w celu realizacji szczególnych części zadania. Zamawiający był zobligowany do poinformowania o wyborze nominowanego podwykonawcy na piśmie. Wykonawca był zobowiązany do zaakceptowania mianowania nominowanego podwykonawcy pod warunkiem przejęcia przez niego warunków realizacji robót budowlanych objętych niniejszą umową.

6 października 2016 r. (...) Sp. z o. o. z siedzibą w W. (wykonawca) i (...) Sp. z o. o. z siedzibą w W. (podwykonawca) zawarli umowę o roboty budowlane, zgodnie z którą podwykonawca był zobowiązany do wykonania robót określonych w załączniku nr 1 do przedmiotowej umowy zgodnie z projektem budowlanym, wykonawczym oraz harmonogramem. Podwykonawcy przysługiwało wynagrodzenie w wysokości 2.256.811,16 zł wraz z VAT. Wynagrodzenie miało charakter szacunkowy. Podwykonawca zobowiązał się do niepodlecania robót dalszym podwykonawcom. Wynagrodzenie miało być płatne w częściach w oparciu o realną wartość robót wykonanych przez podwykonawcę w danym okresie rozliczeniowym na podstawie prawidłowo wystawionej faktury VAT. Końcowy odbiór robót miał być dokonany protokolarnie przez inwestora w obecności wykonawcy.

Generalny wykonawca i podwykonawca podpisali protokół częściowego odbioru robót z udziałem K. B. jako kierownika robót (...), G. B. jako kierownika robót (...) i T. P. jako inspektora nadzoru reprezentującego inwestora potwierdzając prawidłowe wykonanie powłok malarskich przeciwpożarowych i nawierzchniowych na słupach stalowych.

(...) Sp. z o. o. Sp. K. z siedzibą w W. złożyła powodowi następujące zamówienia:

⚫

zamówienie nr (...) z 30 listopada 2016 r. – obejmowało czyszczenie na terenie budowy (...) do Sa 2,5 i malowanie konstrukcji farba epoksydową na grubość 60÷70 µm jako podkład pod zabezpieczenie przeciwpożarowe (S. lub torkretowanie), malowanie zestawem farb P. –S. 205, koszt jednostkowy 0,55 zł/kg, w przypadku akceptacji na zabezpieczenie ogniowe w k. R15, R60 i R120 przez generalnego wykonawcę prace na budowie miały zostać rozszerzone po cenach jednostkowych: R15-43 zł/m ^{( 2)}, R60-120 zł/m ^{( 2)}, R120-500 zł/m ^{( 2)}, termin realizacji prac według harmonogramu;

⚫

zamówienie nr (...) z 31 marca 2017 r. – obejmowało modernizację wieży i podkonstrukcje pod żaluzje na zabezpieczenie antykorozyjne n/w konstrukcji : wieża, podkonstrukcja pod żaluzje, wartość zamówienia 7.812,63 zł plus VAT, termin realizacji prac do 31 marca 2017 r.;

⚫

zamówienie nr (...) z 18 kwietnia 2017 r. – malowanie konstrukcji elewacji z (...) 300 w ilości ok 22 ton., wartość zamówienia ok. 22.000 zł plus VAT, prace poprawkowe 8.000 zł plus VAT, termin realizację prac do 25 kwietnia 2017 r.

Termin płatności za wykonane prace strony określiły na 30 dni od wykonania tych prac, w tym od zaakceptowania przez zamawiającego protokołu rzeczowo-finansowego robót i prawidłowo wystawionej faktury VAT . Zamówienia zostały podpisane przez upoważnionego przedstawiciela (...) i wysłane drogą elektroniczną do powoda.

Powód wykonał prace objęte przedmiotowymi zleceniami. Były to prace malarskie ognioodporne i antykorozyjne konstrukcji stalowej. Część prac malarskich była wykonywana na warsztacie i następnie odbierana przez (...), natomiast bezpośrednio na obiekcie były robione poprawki. Prace na budowie były wykonywane głównie w porze nocnej. Zakres wykonywanych prac nie był uzgodniony z inwestorem. W celu wyrobienia przepustek dla pracowników powoda przedstawiciel (...) kontaktował się z pracownikiem (...), natomiast w zakresie wykonywanych poprawek powód kontaktował się również bezpośrednio z przedstawicielem (...).

Powód wystawił na rzecz (...) następujące faktury VAT:

nr FV 10/04/2107 z 26 kwietnia 2017 r. na 60.215,06 zł brutto, z terminem płatności 26 maja 2017 r. z tytułu zabezpieczenia ognioochronnego zgodnie z zamówieniem nr (...), poprzedzoną protokołem rzeczowo – finansowym zaawansowania robót z dnia 26 kwietnia 2017 roku za okres od 30 listopada 2016 roku do 26 kwietnia 2017 roku, stwierdzającym zaawansowanie robót w okresie rozliczeniowym o wartości 48.955,33 zł, w zakresie malowania do R15, malowania do R60, malowania do R120, podpisanym przez przedstawiciela spółki (...) i przedstawiciela powoda;

nr FV 5/06/2017 z 21 czerwca 2017 r. na kwotę 7.687,62 zł brutto z terminem płatności 21 lipca 2017 r. z tytułu wykonania prac zgodnie z zamówieniem nr (...), poprzedzoną protokołem rzeczowo – finansowym zaawansowania robót z 19 czerwca 2017 r. za okres od 1 maja 2017 r. do 19 czerwca 2017 r., stwierdzającym zaawansowanie robót w okresie rozliczeniowym o wartości 6.250,10 zł w zakresie malowania konstrukcji wieży i malowania konstrukcji pod żaluzje, podpisanym przez przedstawiciela spółki (...);

nr FV 6/06/2017 z 21 czerwca 2017 r. na 30.663,41 zł z terminem płatności 21 lipca 2017 r. z tytułu wykonania prac zgodnie z zamówieniem nr (...), poprzedzoną protokołem rzeczowo – finansowym zaawansowania robót z 19 czerwca 2017 r. za okres od 1 maja 2017 r. do 19 czerwca 2017 r., stwierdzającym zaawansowanie robót w okresie rozliczeniowym o wartości 24.929,60 zł w zakresie malowania konstrukcji fasady i prac poprawkowych, podpisanym przez przedstawiciela spółki (...);

nr FV 11/06/2017 na 45.946,95 zł z terminem płatności 30 lipca 2017 r. z tytułu wykonania prac zgodnie z zamówieniem nr (...), poprzedzoną protokołem rzeczowo – finansowym zaawansowania robót z dnia 30 czerwca 2017 roku za okres od 27 kwietnia 2017 r. do 30 czerwca 2017 r., stwierdzającym zaawansowanie robót w okresie rozliczeniowym o wartości 37.355,24 zł, w zakresie malowania do R15, malowania do R60, malowania do R120, malowania antykorozyjnego, podpisanym przez przedstawiciela spółki (...).

Należności z powyższych faktur zostały uregulowane częściowo – w zakresie kwoty 22.000 zł z faktury nr (...).

Pismem z 20 lutego 2018 r., doręczonym 26 lutego 2018 r., (...) Sp. z o.o. wezwał (...) Sp. z o.o. do zapłaty kwoty 175.850,05 zł z tytułu m.in. faktur objętych przedmiotowym pozwem w terminie 3 dni na wskazany rachunek bankowy pod rygorem skierowania sprawy na drogę postępowania sądowego.

15 marca 2018 r. powód dokonał swojego zgłoszenia jako podwykonawcy (...) Sp. z o. o. Sp. k. w związku z wykonaniem przez powoda prac na podstawie umowy zlecenia związanych z zabezpieczeniem antykorozyjnym i ogniochronnym konstrukcji stalowej na budowie Centrum Handlowego (...). Ponadto wezwał (...) Sp. z o. o. z siedzibą w W. jako inwestora i (...) Sp. z o. o. z siedzibą w W. jako generalnego wykonawcę do zapłaty solidarnie na rzecz powoda 122.513,04 zł tytułem wykonanych prac, na podstawie których wystawiono następujące faktury VAT - FV 10/04/2107, FV 5/06/2017, FV 6/06/2017, FV 11/06/2017. Przedmiotowe pismo inwestor i generalny wykonawca odebrali 20 marca 2018 r.

W piśmie z 28 marca 2018 r. (...) W. wskazał, iż z treści umów zawartych pomiędzy inwestorem, generalnym wykonawcą i podwykonawcą nie wynika, aby (...) był wykonawcą zgłoszonym bądź też zaakceptowanym przez inwestora. Ponadto podwykonawca nie miał prawa bez zgłoszenia do inwestora podpisywać umowy o dalsze podwykonawstwo z jakimkolwiek podmiotem.

Postanowieniem z 25 lipca 2018 r. Sąd Rejonowy dla m. st. Warszawy ogłosił upadłość (...) Sp. z o.o. Sp. k. z siedzibą w W..

Postanowieniem z 20 lutego 2020 r. Sąd Rejonowy dla m. st. Warszawy ogłosił upadłość (...) Sp. z o.o. Sp. k. z siedzibą w W..

Sąd pominął dowód z zeznań świadka T. P., R. B. (1), R. K., K. K. (1), K. K. (2), A. T. (1), M. R., M. P., L. M., R. C., P. S., S. D., J. B., M. F., którzy nie kojarzyli strony powodowej i nie posiadali wiedzy o pracach wykonywanych przez powoda na inwestycji. Ponadto świadek M. F. zasłaniał się niepamięcią, m.in. nie pamięta czy (...) zatrudniał podwykonawców, jakie były oznaczenia na kamizelkach na budowie. Z kolei M. P. nie wiedział, że (...) zatrudniał podwykonawców.

W celu ustalenia wartości prac wykonanych przez powoda oraz wysokości należnego powodowi wynagrodzenia Sąd dopuścił dowód z opinii biegłej sądowej B. W.. Biegła określiła łączną wartość wykonanych prac na kwotę 144.512,94 zł, czyli na kwotę na którą powód wystawił faktury na rzecz spółki (...). Niemniej biegła wskazała, że do wystawionych faktur brakuje protokołów odbioru częściowego robot i protokołu końcowego, podpisanych przez kierownika budowy (...), w związku z czym wartość wykonanych prac wynosi 144.512,94 zł, niemniej dopiero po przedstawieniu wskazanych dokumentów. Ponadto biegła wskazała, iż do wykonanych prac użyto materiałów firmy (...), które stosuje się do przeciwpożarowej ochrony konstrukcji stalowej. Użyte materiały były dobrej jakości i ich użycie było uzasadnione. Natomiast ze względu na braki w dokumentacji budowlanej i wykonawczej biegła podała, że nie ma możliwości sporządzenia kosztorysu wykonanych prac. Biegła podała, że nie jest w stanie podać powierzchni pomalowanych z uwagi na brak informacji, jakiego rodzaju elementy stalowe były malowane, ani liczby roboczogodzin potrzebnych do wykonania prac. Biegła sporządziła opinie po zapoznaniu się z całokształtem materiału dowodowego, w tym odpowiedziała wyczerpująco na pytania strony pozwanej. Biegła logicznie wyjaśniła brak celowości dokonania oględzin prac wykonanych przez powoda i brak możliwości wyszczególnienia zakresu faktycznie wykonanych prac. Opinia biegłej nie została skutecznie zakwestionowana przez żadną ze stron postępowania. należy również podkreślić, że rolą biegłego sądowego nie jest poszukiwanie dowodów i biegła nie mogła oprzeć się na dokumentach, które nie zostały złożone do akt. Zauważyć należy, że opinia biegłej sprowadza się w zasadzie do powtórzenia wartości robót wskazanej w fakturach wystawionych przez powódkę, bez weryfikacji rodzaju i ilości wykonanych robót i bez wyliczenia ich wartości czy to o stawki wskazane w zleceniach wystawionych przez K. czy w oparciu o stawki rynkowe. Przy czym brak tej weryfikacji, a tym samym brak sporządzenia kosztorysu wykonanych prac jest wynikiem braku dokumentów niezbędnych do prawidłowego określenia wartości prac.

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy wskazał na wstępie, że zgodnie z art. 317 § 1 k.p.c. w analizowanej sprawie zaistniały przesłanki do wydania wyroku częściowego. Ze względu na zawieszenie postępowania w stosunku do (...) Sp. z o.o. Sp. k. w upadłości z siedzibą w W. i (...) Sp. z o.o. w upadłości z siedzibą w W. w zakresie żądania powoda w stosunku do (...) Sp. z o. o. z siedzibą w W..

Zdaniem Sądu I instancji, w tej części powództwo, jako niezasadne, podlegało oddaleniu w całości. Sąd wskazał, że podstawą faktyczną powództwa była umowa o dalsze podwykonawstwo łącząca powoda z (...) Sp. z o.o. w upadłości z siedzibą w W., natomiast podstawę prawną odpowiedzialności pozwanej powód wywodzi z art. 647 ¹ k.c.

Przytoczył następnie treść art. 647 ¹ § 1 - § 5 k.c. w brzmieniu obowiązującym do 31 maja 2017 r. w umowie o roboty budowlane, a także treść art. art. 647 ¹ k.c. w wersji obowiązującej od 1 czerwca 2017 r., a regulujących kwestię podwykonawstwa. Podkreślił następnie, że odpowiedzialność inwestora wobec podwykonawcy ma charakter gwarancyjny, a jej ramy określa umowa wykonawcy z podwykonawcą, nie zaś zakres odpowiedzialności inwestora wobec wykonawcy. Inwestor na podstawie art. 647 ¹ § 5 k.c. zostaje zatem obciążony odpowiedzialnością za dług cudzy, za realizację umowy, której nie jest stroną i na której wykonanie nie ma bezpośredniego wpływu. Odpowiedzialność ta łączy się zatem z ryzykiem dwukrotnej zapłaty wynagrodzenia – tak wykonawcy, jak i podwykonawcy, jeśli wykonawca, mimo otrzymanej od inwestora zapłaty, nie zaspokoił podwykonawcy. Dla ustalenia podstaw odpowiedzialności inwestora wobec dalszego podwykonawcy decydujące znaczenie mają przepisy kodeksu cywilnego obowiązujące w dacie zawarcia umowy.

W rozpoznawanej sprawie, umowy o roboty budowlane między inwestorem i generalnym wykonawcą, między generalnym wykonawcą, a podwykonawcą oraz między podwykonawcą, a powodem, jako dalszym podwykonawcą zostały zawarte przed 1 czerwca 2017 r., czyli przed datą wejścia w życie nowelizacji kodeksu cywilnego. Zatem odpowiedzialności pozwanej spółki (...), jako inwestora opierać się musi na przesłankach wynikających z art. 647 ¹ k.c. w brzmieniu obowiązującym do 31 maja 2017 r.

W dalszej kolejności Sąd wskazał, że dla odpowiedzialności inwestora wywodzonej z powołanego art. 647 ¹ k.c. konieczne jest aby podwykonawcą i dalszego wykonawcę łączyła umowa o roboty budowlane i przytoczył kryteria cechujące ten typ umowy. Sąd wskazał, że prace powoda polegały na malowaniu konstrukcji stalowych, przy czym część prac była wykonywana poza terenem inwestycji, w warsztacie powoda, a część na budowie. Konstrukcje stalowe stanowiły elementy budynku. Ich malowania w zakresie ochrony przeciwpożarowej i antykorozyjnej w ocenie Sądu może stanowić roboty budowlane w rozumieniu art. 647 k.c.

W dalszej kolejności Sąd podniósł, że warunkiem formalnym powstania odpowiedzialności inwestora wobec dalszego podwykonawcy jest zawarcie w formie pisemnej umowy między generalnym wykonawcą, a podwykonawcą oraz między podwykonawcą, a dalszym podwykonawca. Zawarcie umowy następuje przez złożenie zgodnych oświadczeń przez strony umowy. Zawarcie umowy w formie pisemnej oznacza, że oświadczenia obu stron umowy przybierają postać pisemną, przy czym do zachowania pisemnej formy czynności prawnej wystarcza złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli (art. 78 § 1 k.c.). Do zawarcia umowy wystarcza wymiana dokumentów obejmujących treść oświadczeń woli, z których każdy jest podpisany przez jedną ze stron, lub dokumentów, z których każdy obejmuje treść oświadczenia woli jednej ze stron i jest przez nią podpisany.

W rozpoznawanej sprawie umowa (umowy) łączce powoda ze spółką (...) nie została zawarta w formie pisemnej. Do zawarcia umowy doszło bowiem na skutek pisemnego zlecenia (...) Sp. z o.o. i przyjęcia zlecenia przez powoda.

Sąd przyznał rację stronie powodowej, że do zawarcia umowy doszło w trybie określonym w art. 68 ² k.c., czyli przez przyjęcie oferty przez powoda, w sytuacji gdy powód jako przedsiębiorca otrzymał ofertę zawarcia umowy w ramach swej działalności od osoby, z którą pozostaje w stałych stosunkach gospodarczych, wówczas brak niezwłocznej odpowiedzi poczytuje się za przyjęcie oferty. Nie została zachowana forma pisemna umowy, bowiem oświadczenie tylko jednej strony (zamawiającego) przybrało postać pisemną, zaś oświadczenie powoda nie zostało złożone w formie pisemnej, tylko w drodze dorozumianej, ewentualnie ustnej. Tymczasem art. 647 ¹ § 4 k.c. wymagał dla takiej umowy formy pisemnej pod rygorem nieważności. Niezachowanie formy pisemnej umowy podwykonawczej rodzi nieważność tej umowy i wyłączenie solidarnej odpowiedzialności inwestora za zapłatę wynagrodzenia podwykonawcy na podstawie art. 647 ¹ § 5 k.c.

W związku z tym, że rygor nieważności z art. 647 ¹ § 4 k.c. odnosi się jedynie do stosunków pomiędzy podwykonawcą, a inwestorem, czyli że wyłącza możliwość dochodzenia roszczeń na podstawie takiej umowy od inwestora, brak pisemnej umowy podwykonawczej między powodem, a spółą K. czyni bezprzedmiotową kwestię zgody inwestora na jej zawarcie.

Skutek takiej zgody wiąże się ściśle z istnieniem pisemnej umowy z podwykonawcą. Inwestor nie może wyrazić zgody na zawarcie umowy, która w tej formie nie istnieje. Bez znaczenia zatem dla rozstrzygnięcia jest w ocenie Sądu I instancji, ustalanie czy inwestor wiedział i godził się na wykonywania prac przez powoda na inwestycji i czy wyraził zgodę na zawarcie umowy o roboty budowlane z powodem, jako dalszym podwykonawcą. Powód nie może bowiem skutecznie dochodzić od inwestora roszczeń z tytułu wynagrodzenia za wykonane prace w oparciu o art. 647 ¹ § 1 i 5 k.c.

Jako alternatywną podstawę prawną powództwa, na wypadek niezakwalifikowania umowy o podwykonawstwo, jako umowy ważnej, powód powołał przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu.

W przypadku nieważności umowy podwykonawcy z wykonawcą robót budowlanych, m.in. z uwagi na niezachowanie formy pisemnej (art. 647 ¹ § 4 k.c..), po stronie podwykonawcy może powstać roszczenie o zapłatę za wykonane roboty oparte na normie art. 405 k.c. w zw. z art. 410 k.c. zarówno wobec wykonawcy robót (jako strony tej umowy), jak i inwestora. Fakt, iż podwykonawca (dalszy podwykonawca) nie uzyskał wynagrodzenia za roboty budowlane, nie pozbawia go prawa skutecznego domagania się zwrotu wartości korzyści, jakie uzyskał inwestor w wyniku wykonania tych robót.

W przedmiotowej sprawie prace wykonane przez powoda były konieczne do realizacji inwestycji na terenie Centrum Handlowego (...), niemniej zgodnie z treścią art. 6 k.c. powód był zobligowany udowodnić, że na skutek wykonania określonych prac pozwany inwestor uzyskał korzyść majątkową. Sąd podkreślił, że (...) Sp. z o.o. łączył stosunek umowny z (...) Sp. z o.o. Prace wykonane przez powoda mieściły się w zakresie prac zleconych generalnemu wykonawcy. Zapłata generalnemu wykonawcy całości umówionego wynagrodzenia wyklucza uzyskanie przez pozwanego inwestora bezpodstawnej korzyści w postaci świadczenia powoda. Aby mówić o korzyści inwestora powód powinien udowodnić, zgodnie z ciężarem dowodu, że za ten zakres prac pozwana nie dokonała zapłaty wynagrodzenia na rzecz swojego kontrahenta umownego. Według twierdzeń inwestora rozliczył się z on z generalnym wykonawcą. Spełniając świadczenie w postaci zapłaty wynagrodzenia w zamian za odebrane roboty budowlane nie został wzbogacony, nie uzyskał bowiem korzyści lecz świadczenie wzajemne. Nie można oczekiwać, aby inwestor z powołaniem się na przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu musiał dwukrotnie płacić za ten sam zakres prac.

Ponadto dochodząc roszczeń z bezpodstawnego wzbogacenia powód winien udowodnić dokładnie jaki zakres prac został faktycznie wykonany i jaka jest ich rynkowa (a nie umowna) wartość, a tym samy udowodnić wysokość bezpodstawnie uzyskanej przez inwestora korzyści. Natomiast w świetle zebranego materiału dowodowego, w tym opinii biegłej sądowej brak dowodu na wysokość bezpodstawnego wzbogacenia pozwanej. Obecnie zaś nie jest możliwe dokonanie pomiarów i obmiarów, które pozwoliłyby na ustalenie ilości i rodzaju wykonanych. Tym samym nie jest możliwe ustalenie ich faktycznej wartości.

W ocenie Sądu do przedmiotowej sprawy nie mają również zastosowania przepisy ustawy o zamówieniach publicznych, gdyż strony postępowania nie są objęte regulacjami tej ustawy. Zawarcie umowy między inwestorem, a generalnym wykonawcą nie odbyło się także w trybie zamówień publicznych.

Powyższy wyrok zaskarżył powód w całości. Zarzucił naruszenie przepisów postępowania cywilnego, które mogło mieć wpływ na wynik sprawy, tj.:

- art. 233 § 1 k.p.c. poprzez:

- niewłaściwe zastosowanie, które przejawiło się w uznaniu przez Sąd I instancji, że pomimo, iż (...) Sp. z o. o. wykonała na inwestycji pn. „Rozbudowa i przebudowa części Centrum Handlowego (...)" prace budowlane za zgodą Inwestora (...) Sp. z o.o. z siedzibą w W., to powyższe nie doprowadziło do powstania po jego stronie solidarnej odpowiedzialności za zapłatę wynagrodzenia powodowi. Powyższe skutkowało błędem w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę wyrokowania i doprowadziło do błędnych wniosków, że z zachowania (...) W. nie wynikało, iż akceptował i godził się na wykonanie przez powoda określonego znanego i wiadomego pozwanemu Inwestorowi zakresu prac - co spowodowało zaktualizowanie po stronie pozwanego solidarnej odpowiedzialności za zapłatę wynagrodzenia powodowi.

- poprzez brak wszechstronnego rozważenia materiału dowodowego i dokonanie dowolnej, nie zaś swobodnej, oceny materiału dowodowego i niewyprowadzenie z niego istotnych dla niniejszego postępowania wniosków dotyczących kwalifikacji prawnej umowy łączącej (...) Sp. z o. o. i (...) Sp. z o. o. Sp. K. jako umowy o podwykonawstwo objętej dyspozycją art. 647 ¹ k.c.;

- poprzez dowolną, nie zaś swobodną ocenę materiału dowodowego zgromadzonego w niniejszym postępowaniu przejawiającą się w wyprowadzeniu z zeznań świadków A. T. (2) e-protokół rozprawy z 10 czerwca 2019 r., czas nagrania 01:18:12, zeznania świadka R. B. (2) e-protokół rozprawy z 10 czerwca 2019 r., czas nagrania 01:51:25), wniosków nieistotnych dla niniejszego postępowania (w zakresie sposobu wyłaniania na spornej inwestycji podwykonawców w celu realizacji szczególnych części zadania) i uczynienia z nich podstaw wyrokowania w zakresie solidarnej odpowiedzialności (...) Sp. z o.o. z siedzibą w W. za zapłatę wynagrodzenia powodowi, pomimo, iż przedmiotowa procedura nie miała wobec powoda zastosowania, zatem nie mógł on ponosić w tym zakresie jakichkolwiek negatywnych konsekwencji.

- poprzez dowolną, nie zaś swobodną ocenę materiału dowodowego zgromadzonego w niniejszym postępowaniu, która przejawiła się w braku wyprowadzenia właściwych wniosków z pisma (...) Sp. z o. o. z 15 marca 2018 r. (obejmującego zgłoszenie powoda jako podwykonawcy i wezwanie do zapłaty Inwestora oraz Generalnego Wykonawcy) skierowanego do (...) Sp. z o. o. z siedzibą w (...) Sp. z o. o., albowiem w związku z ww. pismem nie doszło do przedstawienia przez Inwestora lub Generalnego Wykonawcę sprzeciwu wobec wykonywania prac przez (...) Sp. z o. o. - a zatem doprowadziło ono do potwierdzenia zgody tych podmiotów na wykonanie prac przez powoda.

Powód podniósł także zarzut naruszenia art. 232 k.p.c. w zw. z art. 6 k.c. poprzez niewłaściwe zastosowanie prowadzące do przyjęcia, że nie udowodnił, iż na skutek wykonania określonych prac pozwany Inwestor uzyskał korzyść majątkową, podczas gdy to pozwany (...) Sp. z o.o. z siedzibą w W. nie wykazał (nie udowodnił), że w zakresie spornych (wykonanych przez powoda) prac, rozliczył się z Generalnym Wykonawcą, jedynie tak stwierdził.

Dodatkowo skarżący zarzucił zapadłemu rozstrzygnięciu Sądu I instancji naruszenia przepisów prawa materialnego, ti.:

- art. 647 ¹ § 1 w zw. z art. 647 ¹ § 5 k.c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie, które przejawiło się w uznaniu przez Sąd I Instancji, że w stanie faktycznym objętym niniejszym postępowaniem nie doszło do przyjęcia przez (...) Sp. z o.o. z siedzibą w W. (Inwestora) solidarnej odpowiedzialności za zapłatę wynagrodzenia z przyczyn braku zawarcia przez (...) Sp. z o. o. Sp. k (Podwykonawcę) z (...) Sp. z o. o. (dalszego Podwykonawcę) umowy o roboty budowlane w formie pisemnej;

- art. 647 ¹ § 1 w zw. z art. 647 ¹ § 5 k.c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie, które przejawiło się w uznaniu przez Sąd I Instancji, że w stanie faktycznym objętym niniejszym postępowaniem, pomimo iż (...) Sp. z o. o. wykonał zlecone przez (...) Sp. z o.o. Sp. K. prace na inwestycji pn. „Rozbudowa i przebudowa części Centrum Handlowego (...)" za zgodą i wiedzą wszystkich pozwanych w tym (...) Sp. z o.o. z siedzibą w W..

- art. 647 ¹ § 1 w zw. z art. 647 ¹ § 5 k.c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie, które przejawiło się uznaniu, że skoro (...) Sp. z o. o. Sp. K. w umowie z (...) Spółka z o. o. w W. zobowiązał się do niepodzlecania robót dalszym podwykonawcom, to zakaz ten miał jakikolwiek wpływ na możliwość przyjęcia przez (...) Sp. z o.o. z siedzibą w W. (Inwestora) solidarnej odpowiedzialności za zapłatę wynagrodzenia dalszemu podwykonawcy (...) Sp. z o. o., podczas gdy przepis art. 647 ¹ § 5 k.c. statuuje ustawową bierną solidarność o charakterze gwarancyjnym w postaci odpowiedzialności ex lege za cudzy dług, co jest odstępstwem od zasady prawa obligacyjnego, zgodnie z którą skuteczność zobowiązań umownych ogranicza się do stron zawartego kontraktu. To oznacza, że zapłata wynagrodzenia podwykonawcom na podstawie art. 647 ¹ § 5 k.c. stanowi zaspokojenie cudzego długu.

- art. 405 w zw. z art. 410 k.c. poprzez niewłaściwe zastosowanie prowadzące do przyjęcia, że powód nie udowodnił, że na skutek wykonania określonych prac pozwany inwestor uzyskał korzyść majątkową, podczas gdy to pozwany (...) Sp. z o.o. z siedzibą w W. nie wykazał (nie udowodnił), że w zakresie spornych (wykonanych przez powoda) prac, rozliczył się z Generalnym Wykonawcą, jedynie tak stwierdził;

- art. 405 w zw. z art. 410 k.c. poprzez niewłaściwe zastosowanie prowadzące do przyjęcia, że powód nie udowodnił jaki zakres prac został faktycznie wykonany i jaka jest ich rynkowa (a nie umowna) wartość - podczas gdy z wydanej w niniejszej sprawie opinii biegłego nie wynika, że biegły zakwestionował wysokość dochodzonego roszczenia, a wręcz potwierdził łączną wartość wykonanych prac na kwotę 144.512,94 zł, czyli na kwotę na którą powód wystawił faktury na rzecz spółki (...) Sp. z o. o. Sp. K. Tym samym powód udowodnił wysokość dochodzonego roszczenia o zwrot bezpodstawnie uzyskanej przez (...) Sp. z o.o.

W oparciu o tak sformułowane zarzuty strona apelująca wniosła o zmianę zaskarżanego wyroku poprzez uwzględnienie powództwa wobec (...) Sp. z o.o. z siedzibą w W. w całości, ewentualnie, na podstawie art. 386 § 4 k.p.c., w przypadku uznania przez Sąd II instancji, iż Sąd I instancji nie rozpoznał istoty sprawy albo, iż wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości, o uchylenie zakwestionowanego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania. Nadto wniósł o zasądzenie od pozwanego na jego rzecz zwrotu kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego za obie instancje.

W odpowiedzi na apelację strona pozwana (...) Sp. z o.o. wniosła o oddalenie apelacji w całości i zasądzenie na rzecz pozwanego kosztów procesu za postępowanie odwoławcze według norm prawem przepisanych.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja jako bezzasadna podlegała oddaleniu. Wbrew bowiem stanowisku strony skarżącej Sąd I instancji rozpoznając przedmiotową sprawę nie dopuścił się naruszenia zarówno przepisów prawa procesowego, jak i materialnego.

Przesłanki solidarnej odpowiedzialności inwestora z wykonawcą (generalnym wykonawcą) za zapłatę wynagrodzenia należnego podwykonawcy z tytułu zrealizowanych robót budowalnych określa art. 647 ¹ k.c. Usankcjonowano w nim ustawową bierną solidarność o charakterze gwarancyjnym w postaci odpowiedzialności za cudzy dług, co jest odstępstwem od jednej z podstawowych zasad prawa obligacyjnego, zgodnie z którą skuteczność zobowiązań umownych ogranicza się do stron zawartego kontraktu (zob. np. wyr. SN z 17 lutego 2011 r., IV CSK 293/10, L., i z 5 września 2012 r., IV CSK 91/12, L.; uchw. SN z 17 lutego 2016 r., III CZP 108/15, OSNC 2017, Nr 2, poz. 14). Wskazuje się również, że solidarna odpowiedzialność inwestora ma charakter gwarancyjny, gdyż celem regulacji jest uzyskanie przez podwykonawcę i dalszego podwykonawcę dodatkowej gwarancji uzyskania należnego wynagrodzenia (zob. np. wyr. SN z 2 lipca 2009 r., V CSK 24/09, L.).

Z art. 647 ¹ § 4 k.c. sprzed zmiany a więc w brzmieniu obowiązującym do 31 maja 2017 r. i mającym zastosowanie w niniejszej sprawie, wynika w sposób oczywisty, że umowy, o których mowa w § 2 i 3 tego unormowania, czyli z podwykonawcami powinny być dokonane w formie pisemnej pod rygorem nieważności. Oznacza to, że formę pisemną powinny przybrać wszystkie elementy przedmiotowo i podmiotowo istotne dla tego typu umowy. Ponadto, nie jest dopuszczalne w takim przypadku dowodzenie, że umowa miała inną treść aniżeli wynika to z dokumentu, na podstawie postanowień ustnych, czy też innych czynności dokonywanych przy realizacji umowy.

Brak pisemnej umowy podwykonawczej czyni bezprzedmiotową kwestię zgody inwestora na jej zawarcie. Skutek takiej zgody wiąże się ściśle z istnieniem pisemnej umowy z podwykonawcą. Inwestor zaś nie może wyrazić zgody na zawarcie umowy, która w tej formie nie istnieje ( vide: wyrok SN z 21 marca 2019 r. w sprawie II CSK 32/18, L.).

Brak pisemnej umowy pomiędzy (...) Sp. z o.o. Sp. K., a (...) Sp. z o.o. przeczy zatem obowiązkowi nałożonemu przez normodawcę w treści art. 647 ¹ § 4 k.c.

Jak słusznie ustalił Sąd I instancji, do zawarcia umowy doszło bowiem na skutek pisemnego zlecenia (...) Sp. z o.o. i przyjęcia zlecenia przez powoda, zatem w trybie określonym w art. 68 ² k.c., czyli przez przyjęcie oferty przez powoda, w sytuacji gdy powód jako przedsiębiorca otrzymał ofertę zawarcia umowy w ramach swej działalności od osoby, z którą pozostaje w stałych stosunkach gospodarczych, wówczas brak niezwłocznej odpowiedzi poczytuje się za przyjęcie oferty. Zatem jedynie oświadczenie zamawiającego przybrało postać pisemną, natomiast oświadczenie powoda nie zostało złożone w formie pisemnej, ale dorozumianej.

W dalszej kolejności wskazać należy, że zgodnie z art. 647 ¹ § 2 zd. 2 k.c., w brzmieniu sprzed nowelizacji, jeżeli inwestor, w terminie 14 dni od przedstawienia mu przez wykonawcę umowy z podwykonawcą lub jej projektu, wraz z częścią dokumentacji dotyczącą wykonania robót określonych w umowie lub projekcie, nie zgłosi na piśmie sprzeciwu lub zastrzeżeń, uważa się, że wyraził zgodę na zawarcie umowy. Przy czym rozbieżności w orzecznictwie, jak i doktrynie wywoływały dwa zagadnienia, tj. w jakiej formie powinna być wyrażona przez inwestora zgoda i czy warunkiem sine qua non zgody było przedstawienie inwestorowi umowy (jej projektu) wraz z właściwą częścią dokumentacji.

Te rozbieżności spowodowały podjęcie uchwały SN (7) z 29 kwietnia 2008 r. (III CZP 6/08, OSNC 2008, Nr 11, poz. 121), zgodnie z którą do zgody wymaganej przez art. 647 ¹ § 2 i 3 k.c. nie stosuje się art. 63 § 2 k.c., zgoda ta może być wyrażona przez każde zachowanie, które ujawnia ją w sposób dostateczny (art. 60 KC), a niezależnie od tego zgodę uważa się za wyrażoną w razie ziszczenia się przesłanek określonych w art. 647 ¹ § 2 zd. 2 k.c. Konsekwencją podjęcia uchwały było jednolite w zasadzie stanowisko przyjęte w orzecznictwie, że zgoda inwestora na zawarcie przez wykonawcę umowy o roboty budowlane z podwykonawcą może być wyrażona w dwojaki sposób: bierny (pasywny) oraz czynny (aktywny). W rozpoznawanej sprawie inwestor (...) Sp. z o.o. nie mógł wyrazić zgody ani w sposób bierny ani czynny. Nie miał bowiem wiedzy co do jakiejkolwiek umowy, którą zawarła spółka (...) w związku z realizacją inwestycji (...) ani również o obecności w/w spółki na obiekcie objętym pracami w przedmiotowej inwestycji. Tak więc wykluczone jest, żeby pozwany wyraził, chociażby w sposób dorozumiany, zgodę na zawarcie przez powodową spółkę umowy z (...) sp. z o.o. Dorozumiana zgoda inwestora na zawarcie umowy wykonawcy z podwykonawcą, wyrażona w sposób czynny jest skuteczna, gdy dotyczy umowy, której istotne postanowienia decydujące o zakresie solidarnej odpowiedzialności inwestora z wykonawcą za wypłatę wynagrodzenia podwykonawcy są znane inwestorowi, albo z którymi miał możliwość zapoznania się ( vide: wyrok SN z 6 października 2010 r., sygn. akt II CSK 210/10, L.). W konsekwencji należy stwierdzić, że wykonawca powinien przedstawić inwestorowi umowę zawartą z podwykonawcą (ewentualnie jej projekt) wraz ze stosownymi dokumentami dotyczącymi przedmiotu umowy, czego niewątpliwie w niniejszej sprawie nie uczyniono.

Z umowy podwykonawstwa zawartej 6 października 2016 r. pomiędzy wykonawcą (...) Sp. z o.o., a (...) Sp. z o.o bezsprzecznie również wynika, że podwykonawca zobowiązał się do niepodzlecania robót dalszym podwykonawcom. Zakres prac zleconych podwykonawcy nie został uzgodniony z inwestorem, który nie miał wiedzy o pracach, jak i samej obecności spółki na terenie inwestycji. W tym zakresie Sąd Apelacyjny podzielił ocenę materiału dowodowego dokonaną przez Sąd I instancji. Z zeznań świadków trudno bowiem sformułować tezę, że inwestor wiedział o dalszym wykonawcy na budowie, skoro nie kojarzyli oni strony powodowej i nie posiadali wiedzy o pracach wykonywanych przez powoda na inwestycji.

Takim dowodem nie jest także pismo z 15 marca 2018 r., w którym powód dokonał swojego zgłoszenia jako podwykonawcy (...) Spółki z o.o. w związku z wykonaniem przez powoda prac na podstawie umowy zlecenia związanych z zabezpieczeniem antykorozyjnym i ogniochronnym konstrukcji stalowej na budowie Centrum Handlowego (...) i wezwał inwestora, jak i generalnego wykonawcę do zapłaty solidarnie na rzecz powoda kwoty 122.513,04 zł tytułem wykonanych prac. Nie są nimi tym bardziej złożone faktury VAT - FV 10/04/2107, FV 5/06/2017, FV 6/06/2017, FV 11/06/2017, skoro dokumenty te informują o wykonanych pracach przez powoda. Powstały zatem dopiero po ich wykonaniu. Przepis ustawy nie przewiduje domniemania zgłoszenia podwykonawcy poprzez sam fakt wykonania przez niego robót.

Konsekwencją niezachowania pisemnej formy przy zawieraniu przez strony umowy o roboty budowlane jest jej nieważność (art. 647 ¹ § 4 k.c.). Skutek nieważności umowy podwykonawczej prowadzi zatem do wyłączenia solidarnej odpowiedzialności inwestora oraz generalnego wykonawcy za zapłatę wynagrodzenia podwykonawcy na podstawie art. 647 ¹ § 5 k.c.

W takiej sytuacji rozliczenie stron winno nastąpić według przepisów o świadczeniu nienależnym (art. 410 k.c.), do których stosuje się przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 k.c.).

W celu ustalenia wartości prac wykonanych przez powoda oraz wysokości należnego powodowi wynagrodzenia Sąd dopuścił dowód z opinii biegłej sądowej B. W.. Biegła konsekwentnie zarówno w opinii podstawowej - (k. 636), jak i uzupełniającej - (k.677) określiła łączną wartość wykonanych prac na 144.512,94 zł, czyli na kwotę na którą powód wystawił faktury na rzecz spółki (...). Niemniej wskazała jednocześnie, że do wystawionych faktur brakuje protokołów odbioru częściowego robot i protokołu końcowego podpisanych przez kierownika budowy (...), w związku z czym wartość wykonanych prac wynosi 144.512,94 zł, ale dopiero po przedstawieniu wskazanych dokumentów. Ze względu na braki w dokumentacji budowlanej i wykonawczej biegła podała, że nie ma możliwości sporządzenia kosztorysu wykonanych prac.

Skoro zatem powód przyjmując wersję o bezpodstawnym wzbogaceniu twierdził, że pozwany jest bezpodstawnie wzbogacony jego kosztem to winien wykazać przesłanki z art. 405 k.c. Nie sposób bowiem zaakceptować twierdzenia, że w gestii pozwanego jest udowodnienie, iż rozliczył się on z generalnym wykonawcą. Należy podkreślić, że w sytuacji, gdy strona powodowa występuje z roszczeniem, na którego poparcie generuje twierdzenia o rzekomym bezpodstawnym wzbogaceniu pozwanego (...) to zgodnie z zasadą onus probandi powinna udowodnić postawioną tezę, czego w niniejszej sprawie nie uczyniła.

Uwzględniając powyższe, z uwagi na uznanie apelacji strony powodowej za bezzasadną w całości, Sąd Apelacyjny oddalił wywiedziony środek odwoławczy na podstawie art. 385 k.p.c. o czym orzekł, jak w punkcie 1. wyroku.

W pkt 2. rozstrzygnięcia, Sąd Odwoławczy działając w oparciu o art. 98 § 1 i § 3 k.p.c. oraz § 2 pkt. 6 w zw. z § 10 ust 1 pkt 2 rozporządzenia MS z 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz.U.2015, poz.1800 z późn.zm) zasądził od strony powodowej na rzecz (...) Spółki z o.o. z siedzibą w W. kwotę 4.050 zł tytułem zwrotu kosztów procesu w postępowaniu apelacyjnym.