Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

UZASADNIENIE

wyroku Sądu Okręgowego w Tarnowie

z dnia 4 marca 2025 r.

Decyzją z dnia 4 grudnia 2024 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w T. odmówił B. S. ponownego ustalenia wysokości emerytury wskazując, że wydanie wyroku z dnia 4 czerwca 2024 r. przez Trybunał Konstytucyjny nie jest przesłanką do uchylenia lub zmiany decyzji, wskazaną w art. 114 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Decyzja ta została zaskarżona przez ubezpieczoną odwołaniem, w którym domagała się jej zmiany i przeliczenia wysokości emerytury z pominięciem art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej z uwagi na to, że spełnia przesłanki do skorzystania wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 4 czerwca 2024 r.

W odpowiedzi na odwołanie Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w T. wniósł o jego oddalenie, podtrzymując argumentację zawartą w uzasadnieniu zaskarżonej decyzji. Podał ponadto, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 czerwca 2024 r. nie został ogłoszony w Dzienniku Ustaw, w związku z czym brak jest podstaw do wznowienia postępowania.

Sąd ustalił następujący stan faktyczny sprawy:

Odwołująca B. S., urodzona w dniu (...) od dnia 1 września 20011r. pobierała emeryturę w obniżonym wieku emerytalnym przyznaną decyzją z dnia 22 lipca 2011 roku.

W dniu 2 września 2021 roku odwołująca wystąpiła do ZUS z wnioskiem o przyznanie emerytury z tytułu ukończenia powszechnego wieku emerytalnego. Decyzją z dnia 11 października 2021 roku ZUS przyznał odwołującej prawo do emerytury od dnia 1 marca 2021 roku i ustalił jej wysokość w sposób określony w art. 183, art. 53, art.26 i 25 ustawy emerytalnej. Wyliczając wysokość świadczenia przyjął sumę zaewidencjonowanych na koncie emerytalnym ubezpieczonego składek z uwzględnieniem waloryzacji oraz zwaloryzowanego kapitału początkowego, którą pomniejszono o sumę kwot pobranych emerytur.

dowód:



dokumenty zgromadzone w aktach ZUS,

Stan faktyczny w sprawie Sąd ustalił w oparciu o dowody z dokumentów.

Sąd pozytywie ocenił dowody z dokumentów, których autentyczność oraz wiarygodność, jak również poprawność materialna i formalna nie budziły wątpliwości, zaś ich forma i treść formalna nie były kwestionowane przez strony postępowania. Brak było zatem jakichkolwiek podstaw, także takich, jakie należałoby uwzględnić z urzędu, aby dokumentom tym odmówić właściwego im znaczenia dowodowego. Dokumenty urzędowe stanowiły więc dowód tego, co zostało w nich urzędowo zaświadczone (art. 244 § 1 k.p.c.), zaś dokumenty prywatne sporządzone w formie pisemnej albo elektronicznej, dowód tego, że osoba, która je podpisała, złożyła oświadczenie zawarte w dokumencie (art. 245 k.p.c.).

Sąd Okręgowy rozważył, co następuje:

Odwołanie od zaskarżonej decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału
w T. zasługiwało na uwzględnienie. Ubezpieczona domagała się ponownego wyliczenia należnego mu świadczenia bez zastosowania art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej w związku z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 czerwca 2024 r., sygn. akt SK 140/20.

Od dnia 1 stycznia 2013 r. weszły w życie zmiany wprowadzone ustawą z dnia 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw. Zgodnie z art. 1 pkt 6 lit. b ustawy nowelizującej, do art. 25 ustawy o emeryturach i rentach z FUS wprowadzono ust. 1a-1c. W nowym art. 25 ust. 1b ustawy zawarto zmodyfikowaną regułę obliczania emerytury przysługującej ubezpieczonym w związku z osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego. W myśl nowych zasad, wysokość tego świadczenia, stanowiącą waloryzowane składki na ubezpieczenie oraz zwaloryzowany kapitał początkowy, pomniejsza się o kwotę stanowiącą sumę kwot już pobranych emerytur, przyznanych przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego.

W efekcie powyższej regulacji sytuacja prawna osób, które - jak ubezpieczony - uzyskały przed 1 stycznia 2013 r. prawo do tzw. wcześniejszej emerytury, ale do tego momentu nie osiągnęły jeszcze powszechnego wieku emerytalnego, uległa zmianie. Polegała ona na tym, że w momencie przechodzenia na tzw. wcześniejszą emeryturę obowiązywały inne reguły ustalania wysokości przyszłej emerytury powszechnej. Reguły te zmieniono od 1 stycznia 2013 r., ponieważ od tego momentu ustawodawca wprowadził mechanizm potrącania kwot pobranych już świadczeń emerytalnych przy ustalaniu kwoty świadczenia przysługującego po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego.

Wyrokiem z dnia 6 marca 2019 r., sygn. akt P 20/16, Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 25 ust. 1b ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, w brzmieniu obowiązującym do 30 września 2017 r., w zakresie, w jakim dotyczy urodzonych w (...) r. kobiet, które przed 1 stycznia 2013 r. nabyły prawo
do emerytury na podstawie art. 46 tej ustawy, jest niezgodny z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

W wyroku z dnia 4 czerwca 2024 r., sygn. akt SK 140/20, Trybunał Konstytucyjny uznał zaś, że art. 25 ust. 1b ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2023 r. poz. 1251) w zakresie, w jakim dotyczy osób, które złożyły wniosek o przyznanie świadczeń, o których mowa w tym przepisie, przed 6 czerwca 2012 r., jest niezgodny z art. 67 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Z uzasadnienia powołanego orzeczenia wynika, że art. 25 ust. 1b ustawy ma zastosowanie do wszystkich spraw zainicjowanych wnioskami złożonymi począwszy od 1 stycznia 2013 r., bez względu na datę powstania prawa do emerytury powszechnej (zob. uchwała SN z 19 października 2017 r., sygn. akt III UZP 6/17, OSNP nr 3/2018, poz. 34). Ustawa z dnia 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2012 r. poz. 637) została ogłoszona 6 czerwca 2012 r. i zgodnie z jej art. 22 weszła w życie 1 stycznia 2013 r. Nie wszystkie osoby objęte zakresem art. 25 ustawy miały możliwość świadomego ukształtowania swojej sytuacji prawnej. Niekorzystnego obliczania podstawy wymiaru emerytury, tj. z uwzględnieniem art. 25 ust. 1b ustawy, wydłużona, półroczna vacatio legis pozwoliła uniknąć jedynie tym osobom, które przed 1 stycznia 2013 r. osiągnęły już wiek emerytalny, wymagany przez art. 24 ustawy, w brzmieniu obowiązującym przed tą datą i złożyły wniosek o wypłatę tego świadczenia. Do dnia wejścia w życie ustawy nowelizującej osoby te nabyły już prawo do emerytury z nowego systemu (art. 100 ust. 1 ustawowe vacatio legis) mogły również złożyć wniosek o ustalenie prawa do tej emerytury na podstawie przepisów dotychczasowych. W stosunku do tych osób przepis nie miał zastosowania - pokrzywdzone jego skutkami zostały jedynie osoby, które skorzystały
z prawa do jednego ze świadczeń wymienionych enumeratywnie w art. 25 ust. 1b ustawy przed jego ogłoszeniem w Dzienniku Ustaw i jednocześnie nie uzyskały prawa do emerytury na zasadach ogólnych przed 1 stycznia 2013 r. Tym samym można przyjąć, że wcześniejsza emerytura od samego początku stanowiła rozwiązanie przejściowe, przyznane konkretnej grupie ubezpieczonych w określonym celu. Umożliwiało ono stosowanie dotychczasowych zasad określania świadczeń emerytalnych dla osób, które - co do zasady - objęte były nowym systemem. Wynikające stąd uprzywilejowanie tych osób polegało na zagwarantowaniu im prawa do wcześniejszego pobierania świadczeń emerytalnych, ustalanych według starych zasad zmienianego systemu repartycyjnego. Pozwalało to ubezpieczonym na samodzielny wybór sposobu, w jaki realizowane ma być ich prawo do zabezpieczenia społecznego - czy ma to następować według zmienionych reguł nowego systemu emerytalnego, czy też ma się realizować w ramach szczególnego mechanizmu wcześniejszej emerytury przyznawanej
po spełnieniu przesłanek ustawowych.

Zaskarżony przepis stanowił już przedmiot kontroli w postępowaniu przed Trybunałem, w sprawie zakończonej wyrokiem z 6 marca 2019 r., sygn. P 20/16. Ze względu na przedmiot sprawy toczącej się przed pytającym sądem, pytanie prawne inicjujące postępowanie w sprawie o sygn. P 20/16 ograniczało zakres przedmiotowy jedynie do kobiet urodzonych w (...) r., które uzyskały prawo do emerytury na podstawie art. 46 ustawy. Poza zakresem zaskarżenia, a przez to także poza zakresem kontroli Trybunału, znalazła się natomiast ocena tego, w jaki sposób ustawodawca ukształtował mechanizm potrącenia przewidziany w art. 25 ust. 1b ustawy. Podkreślić jednak należy, że zaskarżony przepis miał zastosowanie do znacznie szerszej grupy podmiotowej niż kobiety urodzone w (...) r. Sąd Najwyższy w uchwale z 28 listopada 2019 r. (sygn. akt III UZP 5/19, OSNP nr 6/2020, poz. 57) potwierdził, że zaskarżony przepis ma zastosowanie do urodzonej w (...) r. ubezpieczonej, która od 2008 r. pobierała wcześniejszą emeryturę, warunki uprawniające do przyznania emerytury z powszechnego wieku emerytalnego spełniła w 2012 r., a wniosek o przyznanie jej prawa do emerytury z powszechnego wieku emerytalnego złożyła w 2016 r.

W ocenie Trybunału doszło do złamania zasady zaufania obywateli do państwa
i stanowionego przez nie prawa. Ubezpieczeni, którzy zdecydowali się na korzystanie
z wcześniejszej emerytury, nie mieli - w momencie podejmowania tej decyzji na podstawie obowiązującego wówczas stanu prawnego - świadomości co do skutków prawnych, jakie może ona wywoływać w sferze ich przyszłych uprawnień z tytułu emerytury powszechnej.
W szczególności nie mogli przewidzieć, że przejście na emeryturę jeszcze przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego będzie wiązało się z pomniejszeniem zgromadzonego kapitału o pobrane świadczenia. Nie spodziewali się, że wypłacanie świadczeń emerytalnych wpłynie na sposób ustalania wysokości świadczenia w ramach emerytury powszechnej.
Z takimi konsekwencjami mogły się liczyć osoby, które decydowały się na skorzystanie
z prawa do wcześniejszej emerytury po ogłoszeniu ustawy nowelizującej. Dopiero od tego momentu osoby ubezpieczone mogły zapoznać się z nowymi regulacjami i podjąć świadomą decyzję, dysponując wiedzą co do jej ujemnych skutków w sferze wymiaru przyszłego świadczenia emerytalnego po osiągnięciu przewidzianego w ustawie wieku. Skoro ustawodawca w ramach nowego zreformowanego systemu stworzył pewnej grupie osób możliwość przejścia na emeryturę na uprzednich, korzystniejszych zasadach, to działając w zaufaniu do prawa, mogły one w sposób uprawniony oczekiwać, że ich uprawnienia będą realizowane w oparciu o te zasady. Tego rodzaju legislacja, w ocenie Trybunału, w żaden sposób nie mieści się w ramach wyznaczonych przez art. 67 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji.

Powyższe rozumowanie będzie stosowało się do tych osób, które przed 6 czerwca 2012 r. zdecydowały się skorzystać z tzw. wcześniejszej emerytury. Trybunał podkreślił, że wyrok wpłynie wyłącznie na sytuację osób, które nie nabyły prawa do emerytury wynikającej z osiągnięcia wieku emerytalnego przed 1 stycznia 2013 r. Tylko w ich wypadku doszło bowiem do niekonstytucyjnego zastosowania skarżonej normy prawnej, co było związane z ich nieświadomością co do skutku podjętej decyzji. W pozostałych wypadkach zaś uposażeni mieli świadomość zmian oraz możliwość uniknięcia ich konsekwencji, co słusznie zauważył Sąd Najwyższy w uchwale o sygn. akt III UZP 5/19, i co przekłada się na brak stosowalności niniejszego wyroku w stosunku do tych osób.

W ocenie Sądu Okręgowego, ubezpieczonej, która złożyła wniosek o przyznanie świadczenia przed 6 czerwca 2012 r. i uzyskała prawo do tzw. wcześniejszej emerytury, zaś powszechny wiek emerytalny osiągnęła po tej dacie i na podstawie decyzji organu rentowego uzyskała emeryturę w powszechnym wieku emerytalnym, z jednoczesnym potrąceniem przez ZUS sumy kwot pobranych uprzednio emerytur, służyło prawo wystąpienia do organu rentowego z żądaniem ponownego ustalenia wysokości świadczenia. Do sytuacji prawnej odwołującej niewątpliwie znajduje zastosowanie wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 czerwca 2024 r., sygn. akt SK 140/20. W konsekwencji nie może budzić wątpliwości, że decyzja, którą organ rentowy przyznał emeryturę w powszechnym wieku emerytalnym
i jednocześnie potrącił sumy kwot pobranych przez ubezpieczonego emerytur, na podstawie przepisu art. 25 ust. 1b tej ustawy, wydana została w oparciu o niekonstytucyjny przepis
i narusza prawa nabyte odwołującego. Odwołująca przechodząc na emeryturę w obniżonym wieku emerytalnym nie wiedziała i nie mogła wiedzieć, że gdy w przyszłości będzie przechodziła na emeryturę powszechną jej wartość zostanie pomniejszona o kwotę pobranej emerytury wcześniejszej. Równocześnie odwołująca nie miała możliwości uzyskania przed dniem 1 stycznia 2013 roku emerytury powszechnej by uniknąć zastosowania do jego świadczenia mechanizmu z art. 25 ust. 1b ustawy. Dlatego znalazła się w swoistej pułapce zastawionej przez ustawodawcę i jedynym możliwym rozwiązaniem tej sytuacji jest ponowne przeliczenie jego emerytury z pominięciem niekonstytucyjnej normy.

W doktrynie istnieje spór dotyczący tego, czy orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego są skuteczne ex nunc, czy ex tunc. Zgodnie z pierwszym poglądem przyjmuje się, że działają one dopiero od opublikowania sentencji orzeczenia w „Dzienniku Ustaw”, a zatem nie mają wpływu na wcześniejsze stosowanie przepisów sprzecznych z Konstytucją, co ewentualnie mogłoby stanowić podstawę do formułowania roszczeń pod adresem Skarbu Państwa z tytułu szkody wyrządzonej przez normę prawną niezgodną z Konstytucją. Drugie stanowisko zakłada, że orzeczenie Trybunału ma skutek wsteczny, czyli usuwa zakwestionowaną normę prawną w zasadzie od chwili jej wejścia do systemu prawnego. Pogląd ten prowadzi
do powstania fikcji prawnej, że danej normy nigdy w systemie prawnym nie było,
co umożliwia wzruszanie czynności dokonanych na jej podstawie. Sąd akceptuje drugi
z wyrażonych poglądów, podobnie jak to czyni Sąd Najwyższy w swoim orzecznictwie
(por. uzasadnienie wyroku SN z dnia 20 maja 2009 r., I CSK 379/08, OSNC 2009 nr 12,
poz. 172). To zaś powoduje, iż należy przyjąć fikcję prawną, że danej normy nigdy
w systemie prawnym nie było, a zatem, że nie mogła ona wywrzeć rezultatu zamierzonego przez ustawodawcę (por. uzasadnienie wyroku SN z dnia 20 maja 2009 r., I CSK 379/08, OSNC 2009 nr 12, poz. 172). Utrwalony jest w orzecznictwie pogląd o retroaktywnym skutku orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego derogującym konkretne przepisy, jako niezgodne
z Konstytucją RP, który należy rozumieć w ten sposób, że uznany przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją przepis prawa nie może być stosowany przez sądy i inne organy w odniesieniu do stanów faktycznych sprzed ogłoszenia orzeczenia Trybunału (por. postanowienie z dnia 7 grudnia 2000 r., III ZP 27/00, OSNP 2001 nr 10, poz. 331 oraz wyroki: z dnia 5 września 2001 r., II UKN 542/00, OSNP 2003 nr 11, poz. 276, z dnia
12 czerwca 2002 r., II UKN 419/01, OSNP 2002 nr 23, poz. 580 i z dnia 24 stycznia 2006 r.,
I PK 116/05, OSNP 2006 nr 23-24, poz. 353).

W orzecznictwie powszechnie przyjmuje się jednolicie, że pod pojęciem „okoliczności istniejących przed wydaniem decyzji”, o których mowa w art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej, rozumieć należy też niezgodność z Konstytucją danej normy prawnej, która stanowiła podstawę wydania decyzji. W trybie art. 114 ust. 1 ustawy istnieje więc możliwość wzruszenia przez organy rentowe (na wniosek lub z urzędu) decyzji wydanych w sprawach emerytalnych i rentowych także w razie późniejszego uznania niezgodności z Konstytucją danej normy prawnej. Dlatego wniesienie ponownego wniosku, po uprawomocnieniu się decyzji w zwykły sposób, powinno uzasadniać badanie pod kątem przesłanek
z art. 114 ustawy emerytalnej. Organ rentowy, w warunkach przepisem tym określonych, może podważyć swoją błędną decyzję przyznającą świadczenie, a zainteresowany może ponownie wystąpić z wnioskiem o to samo świadczenie, do którego prawa mu odmówiono. W wyniku zastosowania instytucji ponownego ustalania prawa do emerytur i rent następuje nadzwyczajna kontynuacja postępowania w tej samej sprawie. Wzruszalność prawomocnych decyzji uregulowana jest odrębnie w ustawie o emeryturach i rentach z FUS. Wzruszalność na gruncie art. 114 ustawy emerytalnej to szczególny sposób pozbawienia skutków prawnych prawomocnych decyzji emerytalno - rentowych, niweczący skutki obiektywnie wadliwych decyzji z mocą wsteczną.

W postanowieniu SN z dnia 9 czerwca 2016 r., III UZP 4/16 przyjęto, że okolicznością uzasadniającą wszczęcie postępowania w sprawie ponownego ustalenia prawa do świadczenia na podstawie art. 114 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej nie jest samo wydanie orzeczenia przez Europejski Trybunał Praw Człowieka, lecz stwierdzone w tym orzeczeniu naruszenie zasady proporcjonalności przy ingerencji w prawo własności ubezpieczonego. Z kolei w wyroku SN z dnia 31 stycznia 2019 r., I UK 420/17 przyjęto, że nową - w rozumieniu istotnym dla stosowania art. 114 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej - okolicznością istniejącą przed wydaniem decyzji, która uzasadnia rozpoznanie wniosku o ponowne ustalenia prawa do świadczenia, o którym negatywnie rozstrzygnięto we wcześniejszej decyzji lub wyroku sądowym, jest wskazanie innej niż uwzględniona uprzednio podstawy prawnej tego świadczenia. Nową okolicznością istniejącą przed wydaniem wzruszanej decyzji organu rentowego jest nieuwzględnienie przez organ rentowy obowiązującego standardu konstytucyjnego potwierdzone późniejszym wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego (zob. postanowienie SN z dnia 29 października 2020 r., III UZP 4/20)

W uchwale z dnia 10 czerwca 2011 r., III UZP 1/11 (OSNAPiUS 2012 nr 5-6, poz. 68, str. 213) Sąd Najwyższy stwierdził, że wydanie postanowienia o wznowieniu postępowania administracyjnego jest prawnie indyferentne dla sądu rozpatrującego odwołanie, ponieważ art. 114 zawiera autonomiczną i odrębną regulację instytucji ponownego rozpoznania sprawy, która nie jest instytucją wznowienia postępowania administracyjnego. W efekcie wznowienia postępowania rentowego w trybie art. 114 ustawy zapada jedna decyzja merytoryczna
i nie musi ona uchylać poprzedniej decyzji. Wystarczy, że zawiera nowe rozstrzygnięcie
co do istoty. Przepis art. 114 ustawy o emeryturach i rentach z FUS wyczerpująco reguluje materię ponownego ustalenia prawa do świadczeń lub ich wysokości.

Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że organ rentowy bezzasadnie odmówił wnioskodawczyni zaskarżoną decyzją ponownego ustalenia wysokości emerytury.

Sąd rozpoznający niniejszą sprawę ma świadomość, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 6 czerwca 2024 roku nie został opublikowany w Dzienniku Ustaw oraz że podnoszone są zarzuty co do prawidłowego składu Trybunału. Nie przesądzając zasadności tych zarzutów nie można jednak pominąć kwestii, że wyrok Trybunału z dnia 4 czerwca 2024 roku w zasadzie potwierdza i powiela argumenty z wcześniejszego wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 6 marca 2019 roku rozszerzając zakres podmiotowy stosowania tego wyroku. Zauważyć trzeba, że argumentacja co do niekonstytucyjności art. 25 ust. 1b ustawy zakresie wskazanym w obu tych wyrokach jest taka sama. Jak wyżej naprowadzono, w sprawie zakończonej wyrokiem TK z 6 marca 2019 r., sygn. P 20/16 pytanie prawne inicjujące postępowanie ograniczało zakres podmiotowy jedynie do kobiet urodzonych w (...) r., które uzyskały prawo do emerytury na podstawie art. 46 ustawy. Po tym wyroku nie było natomiast jakichkolwiek wątpliwości, że w identycznej sytuacji jak kobiety urodzone w (...) roku znalazły się inne roczniki emerytów i emerytek. Wyrok Trybunału z 6 czerwca 2024 roku potwierdził niekonstytucyjność art. 25 ust. 1b ustawy stosunku do tych innych roczników.

Mając na uwadze naprowadzone argumenty Sąd orzekł jak w sentencji na podstawie powołanych przepisów prawa, stosując art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c.