Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

POSTANOWIENIE

Dnia 22 listopada 2023 roku

Sąd Okręgowy w Krakowie II Wydział Cywilny Odwoławczy w składzie następującym:

Przewodniczący: Sędzia Katarzyna Serafin – Tabor

po rozpoznaniu w dniu 22 listopada 2023 roku w Krakowie

na posiedzeniu niejawnym

sprawy z wniosku V. W.

przy uczestnictwie B. G.

o wpis służebności osobistej w dziale III księgi wieczystej o numerze (...)

na skutek apelacji uczestnika od postanowienia Sądu Rejonowego dla Krakowa – Podgórza w Krakowie z dnia 21 lutego 2023 roku, sygn. akt DZKW/KR1P/148942/22

postanawia:

zmienić zaskarżone postanowienie poprzez wykreślenie z działu III księgi wieczystej o numerze (...) wpisu ograniczonego prawa rzeczowego – nieodpłatnej, dożywotniej służebności polegająca na prawie zamieszkiwania w całym przedmiotowym budynku nr (...) na nieruchomości stanowiącej działkę nr (...) o pow. 0,0708 ha na rzecz V. W. i wniosek o dokonanie wpisu oddalić.

Sędzia Katarzyna Serafin – Tabor

UZASADNIENIE

Postanowieniem z dnia 21 lutego 2023 roku Sąd Rejonowy dla Krakowa – Podgórza w Krakowie, sygn. akt DZKW/KR1P/148942/22, utrzymał w mocy zaskarżony wpis dokonany przez referendarza sądowego, na mocy którego w dziale III, Rubryce 3.4. księgi wieczystej o numerze (...) wpisane zostało ograniczone prawo rzeczowe – nieodpłatna, dożywotnia służebność polegająca na prawie zamieszkiwania w całym przedmiotowym budynku nr (...) na nieruchomości stanowiącej działkę nr (...) o pow. 0,0708 ha na rzecz V. W..

W uzasadnieniu dokonanego rozstrzygnięcia Sąd Rejonowy wyjaśnił, że w jego ocenie, na podstawie zobowiązania zawartego w § 6 zdaniu drugim umowy darowizny z dnia 27 lutego 2015 roku, Rep. A Numer (...), doszło do zawarcia między B. G. i V. W. umowy dożywocia, na podstawie której obdarowany zobowiązał się do wyrażenia zgody na dożywotnie nieodpłatne zamieszkiwanie przez V. W. na nieruchomości objętej księgą wieczystą. Służebność osobista stała się w tym kontekście elementem treści prawa dożywocia, w związku z czym zaskarżony wpis oparty został o właściwą podstawę prawną i powinien zostać utrzymany w mocy.

Apelację od powyższego rozstrzygnięcia wniósł uczestnik B. G., zaskarżając je w całości. Zaskarżonemu orzeczeniu zarzucono:

1.  sprzeczność istotnych ustaleń faktycznych z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego polegającą na przyjęciu, że pomiędzy stronami umowy darowizny z dnia 27 lutego 2015 roku sporządzonej przed notariuszem M. S. Rep. A numer (...), tj. B. G. a V. W. i M. W. doszło do zawarcia umowy dożywocia, której elementem stała służebność osobista – służebność mieszkania, w sytuacji gdy z zebranego w sprawie materiału dowodowego i przy jego prawidłowej ocenie wynika, że zgodnym zamiarem stron oraz celem umowy było wyrażenie przez B. G. zgody na dożywotnie nieodpłatne zamieszkiwanie w nieruchomości stanowiącej przedmiot darowizny przez V. W. na zasadzie bezpłatnego użyczenia;

2.  naruszenie przepisów postępowania a to przepisu art. 233 § 1 k.p.c. poprzez dokonanie dowolnej, a nie wymaganej przepisami prawa swobodnej oceny zebranego w sprawie materiału dowodowego, co doprowadziło Sąd do błędnego przekonania, że umowa z dnia 27 lutego 2015 roku, sporządzona przed notariuszem M. S. Rep. A numer (...) pomiędzy B. G. a V. W. i M. W. stanowi umowę dożywocia, w sytuacji gdy zebranego w sprawie materiału dowodowego i przy jego prawidłowej ocenie wynika, że zawarta została umowa darowizny a zgodnym zamiarem stron było wyrażenie przez B. G. zgody na dożywotnie nieodpłatne zamieszkiwanie w nieruchomości stanowiącej przedmiot darowizny przez V. W. na zasadzie bezpłatnego użyczenia;

3.  naruszenie prawa materialnego, a to przepisu art. 65 § 1 k.c. poprzez jego nieprawidłowe zastosowanie i dokonanie wykładni oświadczenia woli w postaci zgody B. G. dożywotnie nieodpłatne zamieszkiwanie w nieruchomości stanowiącej przedmiot darowizny przez V. W. na zasadzie bezpłatnego użyczenia w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego oraz z pominięciem okoliczności, w jakich zostało złożone oraz potraktowanie go jako wyrażenie zgody ustanowienie służebności osobistej w postaci służebności mieszkania, a nadto nadinterpretacja umowy darowizny polegająca na przyjęciu, że zawarta została umowa dożywocia.

Na podstawie tak sformułowanych zarzut uczestnik wniósł o zmianę zaskarżonego postanowienia poprzez oddalenie wniosku V. W. o wpis ograniczonego prawa rzeczowego na jej rzecz oraz tym samym wykreślenie dokonanego wpisu.

W odpowiedzi na apelację wnioskodawczyni wniosła o jej oddalenie w całości.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja uczestnika zasługiwała na uwzględnienie.

W księdze wieczystej prowadzonej dla nieruchomości ujawnia się przede wszystkim prawa rzeczowe, w tym ograniczone prawa rzeczowe. Stosownie do treści art. 16 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. 1982 Nr 19, poz. 147 ze zm.) w wypadkach przewidzianych w przepisach ustawowych w księdze wieczystej, poza prawami rzeczowymi, mogą być nadto ujawnione prawa osobiste i roszczenia, w szczególności:

a)  prawo najmu lub dzierżawy, prawo odkupu lub pierwokupu, prawo dożywocia;

b)  roszczenie o przeniesienie własności nieruchomości lub użytkowania wieczystego albo o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego; dotyczy to także roszczeń przyszłych;

c)  roszczenie wynikające z określenia zarządu lub sposobu korzystania z nieruchomości przez współwłaścicieli lub wieczystych użytkowników;

d)  roszczenie współwłaścicieli wyłączające uprawnienie do zniesienia współwłasności;

e)  wierzytelności banku hipotecznego zabezpieczone hipoteką;

f)  prawo z umowy timeshare, o którym mowa w ustawie z dnia 16 września 2011 r. o timeshare (Dz.U. poz. 1370).

Granice rozpoznania sprawy w postępowaniu wieczystoksięgowym wyznacza natomiast treść art. 626 ⁸ § 2 k.p.c., zgodnie z którym rozpoznając wniosek o wpis, sąd bada jedynie treść i formę wniosku, dołączonych do wniosku dokumentów oraz treść księgi wieczystej. Kognicja sądu w tym postępowaniu ma więc charakter zawężony, sprowadzając się wyłącznie do badania treści ww. dowodów z dokumentów. W tym postępowaniu Sąd nie przesądza więc o słuszności roszczeń wnioskodawcy, a jedynie o tym, czy występują podstawy do dokonania żądanego wpisu w księdze wieczystej. Innymi słowy, rozpoznając wniosek sąd rozstrzyga wyłącznie o tym, czy w oparciu o jego treść (oraz treść załączonych dokumentów i samej księgi wieczystej) istnieją podstawy do dokonania wpisu zgodnego z ustawą.

Złożony w niniejszej sprawie przez V. W. wniosek z dnia 24 października 2022 roku dotyczył, jak zaznaczono, dokonania wpisu „prawa, ograniczenia w rozporządzaniu nieruchomością, roszczenia lub hipoteki”. W szczegółowej treści żądania (rubryka 7) wnioskodawca wskazał, iż wnosi o „wpisanie służebności dożywotniego zamieszkiwania w budynku nr (...) na nieruchomości stanowiącej działkę nr (...) o pow. 0,0798 ha, zlokalizowanej przy ul. (...) w K. (…) na rzecz V. W. (…) na podstawie § 6 zdanie drugie umowy darowizny z dnia 27 lutego 2015 roku, Rep. A Nr (...) oraz na podstawie art. 296 k.c. (…)”. We wskazanym § 6 zdaniu drugim przedłożonej do akt umowy darowizny z dnia 27 lutego 2015 roku wnioskodawca (obdarowany) oświadczył natomiast, że „wyraża zgodę na dożywotnie nieodpłatne zamieszkiwanie w opisanym wyżej domu nr 30 przez V. W.”.

Z uwagi na treść wniosku oraz przytoczone wyżej reguły rządzące postępowaniem wieczystoksięgowym, rola Sądu wieczystoksięgowego ograniczała się w tej sytuacji do rozstrzygnięcia kwestii tego, czy na podstawie przedstawionych dokumentów możliwe jest dokonanie wpisu prawa służebności zgodnie z żądaniem wnioskodawcy. Sąd pierwszej instancji mógł zatem podjąć decyzję jedynie co do dokonania wpisu prawa służebności bądź odmowy jego dokonania.

Podejmując decyzję o utrzymaniu w mocy wpisu prawa służebności dokonanego przez referendarza sądowego Sąd pierwszej instancji uznał, że na mocy wyżej już przytoczonego postanowienia umowy darowizny skarżący B. G. zawarł z V. W. umowę dożywocia, której elementem stała się służebność osobista mieszkania. Ze stanowiskiem takim nie sposób się jednak zgodzić. Z samego wyrażenia, iż obdarowany wyraża zgodę na „dożywotnie, nieodpłatne zamieszkiwanie” na nieruchomości przez V. W. nie wynika, że tenże stosunek zobowiązaniowy mógłby przejawiać charakter umowy dożywocia, nie zawiera on bowiem kluczowego elementu tej umowy, a więc zobowiązania obdarowanego do zapewnienia zbywcy dożywotniego utrzymania (art. 908 § 1 k.c.). Utrzymanie jest pojęciem o wiele szerszym niż zgoda na zamieszkiwanie, gdyż obejmuje swym zakresem m.in. przyjęcie uprawnionego przez zobowiązanego jako domownika, dostarczenie mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnienie odpowiedniej pomocy i pielęgnowania w chorobie oraz sprawienie własnym kosztem pogrzebu odpowiadającego zwyczajom miejscowym ( zob. m.in.: E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 11, Warszawa 2023; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 października 2014 r., sygn. V CSK 653/13, Legalis nr 1187122). Ten właśnie przedmiot świadczenia dożywotnika należy uznać za najbardziej charakterystyczny element umowy dożywocia. Brak zobowiązania w tym przedmiocie dyskwalifikuje możliwość uznania danego stosunku prawnego za umowę dożywocia w rozumienia przepisów kodeksu cywilnego. Skoro zatem w przedstawionej umowie z dnia 27 lutego 2015 roku skarżący B. G. nie zobowiązał się do zapewnienia V. W. dożywotniego utrzymania, to w żaden sposób umowie tej nie mógł zostać przypisany przymiot umowy dożywocia. W tym kontekście zatem przyjęta przez Sąd pierwszej instancji koncepcja co do istnienia prawa służebności osobistej jako elementu prawa dożywocia nie znajduje żadnego uzasadnienia prawnego.

Do rozważania pozostaje zatem kwestia tego, czy zawarte w § 6 zdaniu drugim umowy oświadczenie obdarowanego może zostać samo w sobie uznane za równoznaczne z ustanowieniem służebności osobistej mieszkania.

Służebność osobista jest ograniczonym prawem rzeczowym, które w praktyce pełni często funkcję zbliżoną do praw obligacyjnych. Pojęcie służebności mieszkania nie zostało w przepisach prawnych sprecyzowane, niemniej analizując treść tego prawa należy dojść do wniosku, że chodzi o taką służebność osobistą która uprawnia do korzystania z nieruchomości obciążonej w oznaczonym zakresie, przy czym uprawnienie to polegać musi na zamieszkiwaniu, a więc zajmowaniu jej dla schronienia, wypoczynku, snu, przyrządzania posiłków, dokonywania czynności higieny osobistej, zaspokajania potrzeb kulturalnych itp. Ustanawiający służebność zrzeka się w ten sposób części praw do swojej własności na rzecz służebnika. ( tak m.in.: E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 11, Warszawa 2023). Kryteria pozwalające na odróżnienie służebności mieszkania od innych praw rzeczowych ograniczonych są dość nieostre. Ustawodawca nie przedstawił służebności mieszkania w sposób opisowy, podając szczegółowo jej charakterystyczną treść. Poprzestano na użyciu pojęcia "służebność mieszkania" i uregulowaniu pewnych odmienności odnoszących się do tak wyróżnionej, specyficznej postaci służebności osobistych. Wśród odróżniających specyficznych cech służebności mieszkania wymienia się "nazwowe" określenie jej treści, statuowanie uprawnienia do przyjęcia pewnych osób na mieszkanie (art. 301 § 1 k.c.), możliwość zastrzeżenia sukcesji na wypadek śmierci uprawnionego (art. 301 § 2 k.c.) i odesłanie w szerokim zakresie do przepisów o użytkowaniu, a nie o służebnościach gruntowych, jak ma to miejsce w przypadku typowej służebności osobistej. W tym kontekście treść służebności mieszkania jest określana w pewnym stopniu już przez swą nazwę ( tak: K. Osajda (red. serii), W. Borysiak (red. tomu), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 31, Warszawa 2023).

Analizując treść przedmiotowego postanowienia umownego należy wskazać, że oświadczenie zawarte w § 6 zdaniu drugim umowy darowizny z dnia 27 lutego 2015 roku nie świadczy o ustanowieniu służebności osobistej mieszkania. Strony jedynie lakonicznie wskazały, że obdarowany „wyraża zgodę na dożywotnie nieodpłatne zamieszkiwanie” na nieruchomości przez wnioskodawczynię, natomiast tego rodzaju zobowiązanie może również skutecznie spełniać przesłanki do zakwalifikowania go jako umowy cywilnoprawnej, np. użyczenia. W żadnym miejscu umowy nie pada słowo „służebność”, sformułowanie to nie zawiera również cech charakterystycznych i odrębnych dla służebności osobistej mieszkania. Należy podkreślić stanowczo, że Sąd wieczystoksięgowy nie prowadzi postępowania dowodowego, nie dokonuje również wykładni oświadczeń woli składanych przez uczestników postępowania, jeśli zatem w zawieranej umowie strony dążą do ustanowienia prawa rzeczowego, to winny sformułować je w taki sposób, aby treść oświadczeń woli nie pozostawiała w tym aspekcie jakichkolwiek wątpliwości. Tymczasem na gruncie niniejszej sprawy, w szczególności wobec analizy pism procesowych składanych przez uczestników postępowania, widoczny jest spór co do znaczenia oraz skutków prawnych wyrażonego w § 6 zdaniu drugim umowy zobowiązania. Dodatkowo za znamienną należy również uznać okoliczność tego rodzaju, że notariusz przed którym umowa została zawarta, mimo obowiązku złożenia wniosku o dokonanie wpisu ustanowionego w tymże akcie prawa podlegającego wpisowi w księdze wieczystej, stosownego wniosku o wpis służebności nie złożył. Notariusz ten był natomiast bezpośrednim odbiorcą oświadczeń woli stron, w związku z czym należy przyjąć, że również w jego świadomości na skutek umowy z dnia 27 lutego 2015 roku nie doszło do ustanowienia służebności osobistej. Całokształt powyższych okoliczności wskazuje, że wniosek V. W. pozbawiony pozostaje uzasadnionych podstaw prawnych, gdyż na podstawie przedstawionej umowy darowizny nie można jednoznacznie stwierdzić czy do ustanowienia służebności w istocie doszło, rolą sądu wieczystoksięgowe nie jest natomiast dokonywanie wykładni bądź interpretacji treści umowy czy też oświadczeń woli jej stron. Skoro na podstawie zaoferowanych w sprawie dokumentów nie można uznać zasadności dokonania żądanego wpisu, to wniosek o wpis winien podlegać oddaleniu. Wątpliwości te eliminują bowiem możliwość dokonania wpisu zgodnie z żądaniem wniosku.

W konsekwencji, jako że Sąd wieczystoksięgowy nie miał prawnej możliwości dokonania wpisu zgodnie z żądaniem wyrażonym przez wnioskodawczynię, utrzymanie w mocy zaskarżonego orzeczenia referendarza sądowego było w istocie działaniem błędnym. Apelacja uczestnika winna zatem podlegać uwzględnieniu w całości, co oznacza konieczność uchylenia zaskarżonego wpisu oraz oddalenia wniosku o wpis, co Sądu Okręgowy uczynił, stosując w tym zakresie art. 386 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. w zw. z art. 518 ¹ § 3 k.p.c. w zw. z art. 626 ⁹ k.p.c.

Sędzia Katarzyna Serafin – Tabor