Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 23 października 2020 r.

Sąd Apelacyjny w Katowicach I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący:	SSA Roman Sugier (spr.)
Sędziowie:	SA Joanna Naczyńska SO del. Jacek Włodarczyk
Protokolant:	Katarzyna Noras

po rozpoznaniu w dniu 16 października 2020 r. w Katowicach

na rozprawie

sprawy z powództwa M. K.

przeciwko E. K., A. K. (1) i E. U. (1)

o ustalenie

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach

z dnia 5 kwietnia 2019 r., sygn. akt II C 125/19

oraz na skutek zażalenia pozwanych na rozstrzygnięcie zawarte w punkcie 2. zaskarżonego wyroku

1)  oddala apelację powoda;

2)  zasądza od powoda na rzecz pozwanych 4.050 (cztery tysiące pięćdziesiąt) złotych z tytułu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym;

3)  oddala zażalenie pozwanych;

4)  zasądza od pozwanych na rzecz powoda 1.800 (tysiąc osiemset) złotych z tytułu zwrotu kosztów postępowania zażaleniowego.

SSA Joanna Naczyńska SSA Roman Sugier SSO del. Jacek Włodarczyk

Sygn. akt I ACa 630/19

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy w Katowicach oddalił powództwo M. K. przeciwko E. K., A. K. (1) i E. U. (1) o ustalenie nieważności umowy darowizny zawartej pomiędzy pozwanymi w dniu 18 sierpnia 2016 r. (pkt 1) i odstąpił od obciążania powodowa obowiązkiem zwrotu pozwanym kosztów postępowania (pkt 2).

Sąd Okręgowy ustalił, że pozwani A. K. (1) i E. K. w dniu 18 sierpnia 2016 r. w P. przed Notariuszem M. P. złożyli oświadczenia woli o darowaniu córce - pozwanej E. U. (1) spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego nr (...) położonego w Ł. przy ulicy (...) o łącznej powierzchni użytkowej 49,16 m2 wraz z udziałem wynoszącym 2/60 części w prawie użytkowania wieczystego działek gruntu nr (...) o łącznej powierzchni 0,3381 ha oraz udziałem wynoszącym 2/60 części we własności znajdujących się na tych działkach czterech budynków parterowych murowanych położonych w Ł. przy ulicy (...) tworzących zespół sześciu boksów garażowych - każdy z nich o powierzchni użytkowej 15,80 m, powierzchni zabudowy 19,10 m i kubaturze 57,40 m - stanowiących odrębny od gruntu przedmiot własności. Powyższe prawa stanowiły ustawową wspólność małżeńską pozwanych A. K. (1) oraz E. K. i zapisane były w księdze wieczystej (...) prowadzonej przez Sąd Rejonowy w Mikołowie. Pozwana E. U. (1) oświadczyła, że darowiznę przyjmuje i zobowiązała się do sprawowania nad rodzicami A. K. (1) i E. K. opieki w chorobie i starości wyrażając jednocześnie zgodę na bezpłatne, dożywotne ich zamieszkiwanie w lokalu mieszkalnym będącym przedmiotem w/w aktu notarialnego, oświadczając także, iż jest w posiadaniu przedmiotu darowizny.

W dalszej kolejności Sąd I instancji ustalił, że Sąd Rejonowy w Mikołowie prowadzi postępowanie w sprawie z powództwa E. U. (1) przeciwko M. K. o opróżnienie lokalu mieszkalnego położonego w Ł. przy ulicy (...). Swoje roszczenie pozwana E. U. (1) (tam powódka) wywodzi z przysługującego jej spółdzielczego prawa do lokalu (ochrony prawa własności). Powód M. K. (tam pozwany) we wskazanym postępowaniu domaga się oddalenia powództwa zarzucając, że oświadczenie woli, zarówno pozwanej A. K. (1), jak i pozwanego E. K. w zakresie darowizny są dotknięte nieważnością, z uwagi na fakt, że darczyńcy w chwili ich składania z uwagi na swój stan zdrowia znajdowali się wstanie wyłączającym możliwość świadomego albo swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenie ich woli, co powoduje nieważność czynności prawnej. Podnosząc powyższe zarzuty powód (tam pozwany) kwestionuje więc legitymację czynną E. U. (1) wskazując, że nie przysługuje jej spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, a tym samym nie może domagać się jego opuszczenia i opróżnienia przez powoda (tam pozwanego). Pełnomocnik M. K. pismem z dnia 16 sierpnia 2018 r. w sprawie toczącej się przed Sądem Rejonowym w Mikołowie złożył wnioski dowodowe oraz podniósł argumenty tożsame z powołanymi w pozwie złożonym w niniejszej sprawie. Sąd Rejonowy w Mikołowie prowadzi postępowanie dowodowe w zakresie zeznań świadków, a dotyczące zarzutów powoda (tam pozwanego) dotyczących nieważności umowy darowizny z przyczyn wskazanych również w niniejszym postępowaniu.

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy stwierdził, że powództwo nie zasługiwało na uwzględnienie. Podstawą prawną żądania powoda był art. 189 k.p.c. w zw. z art. 82 k.c. Sąd I instancji podkreślił, że przedmiotem powództwa o ustalenie na zasadzie art. 189 k.p.c. jest prawo lub stosunek prawny. W razie gdy żądanie nie dotyczy ustalenia istnienia albo nieistnienia prawa lub stosunku prawnego, powództwo podlega oddaleniu. Nadto, aby skutecznie domagać się ustalenia stosunku prawnego lub prawa koniecznym jest posiadanie interesu prawnego. Dopiero kumulatywne spełnienie tych dwóch przesłanek umożliwia uwzględnienie powództwa. O interesie prawnym w rozumieniu art. 189 k.p.c. można mówić wówczas, gdy występuje stan niepewności, co do istnienia prawa lub stosunku prawnego, a wynik postępowania doprowadzi do usunięcia tej niejasności i zapewni powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów, definitywnie kończąc trwający spór albo prewencyjnie zapobiegając powstaniu takiego sporu w przyszłości. W grę wchodzi przy tym sytuacja, gdy powód może uczynić zadość potrzebie ochrony swej sfery prawnej przez samo ustalenie istnienia bądź nieistnienia prawa lub stosunku prawnego. Niewątpliwie stroną powodową w procesie o ustalenie może być zarówno podmiot ustalanego prawa lub stosunku prawnego, jak i podmiot nieobjęty tym prawem lub stosunkiem prawnym, jeżeli na jego prawa lub obowiązki rozumiane szeroko wpłynąć może istnienie prawa przysługującego innym podmiotom lub stosunku prawnego łączącego inne podmioty. Interes prawny należy tutaj rozumieć szeroko, z uwzględnieniem także ogólnej sytuacji prawnej powoda ocenianej w płaszczyźnie zarówno obecnych, jak i przyszłych (możliwych), ale obiektywnie prawdopodobnych stosunków prawnych z jego udziałem. Jednak nawet szerokie rozumienie pojęcie interesu prawnego, nie zwalnia strony powodowej od wykazania czy sytuacja prawna powoda wymaga sięgnięcia do takiego środka ochrony prawnej. Jednocześnie, powództwo oparte o art. 189 k.p.c. należy zastrzec dla przypadków wyjątkowych.

Sąd Okręgowy podkreślił, że kwestię interesu prawnego powoda należało rozważyć na dzień orzekania, albowiem zgodnie z przepisem art. 316 § 1 k.p.c. za podstawę rozstrzygnięcia bierze się stan istniejący w dacie zamknięcia rozprawy. Z uzasadnienia pozwu wynikało jednoznacznie, że powód uzasadniał swój interes prawny jedynie toczącą się sprawą przeciwko niemu o eksmisję. Powyższe wydaje się zresztą jedyną możliwą formą występowania po stronie powoda interesu prawnego, albowiem spółdzielcze prawo do lokalu, którego darowiznę powód kwestionuje nie było nigdy własnością powoda. Co więcej, również w razie ewentualnego uwzględniania powództwa nie pojawi się po stronie powoda jakiekolwiek prawo do tego lokalu. Sytuacja prawna powoda nie ulegnie więc w żaden sposób zmianie w sytuacji uwzględniania powództwa. Wbrew twierdzeniom pozwu, ewentualne uwzględnienie powództwa nie zakończy również definitywnie sporu toczącego się między stronami. Przeciwko powodowi z powództwa pozwanej E. U. (1) toczy się bowiem przed Sądem Rejonowym w Mikołowie postępowanie o eksmisję. Pozew o eksmisję jest zaś uzasadniany prawem własności (spółdzielczym własnościowym prawem do lokalu) jakie przysługuje E. U. (1), zaś powód zwalcza powództwo tą samą argumentacją jaka została przywołane w pozwie. Skuteczne powołanie się na interes prawny wymaga wykazania, że oczekiwane rozstrzygnięcie wywoła takie skutki w stosunkach między stronami, w następstwie których ich sytuacja prawna zostanie określona jednoznacznie i tym samym wyeliminowane zostanie, wynikające z błędnego przekonania co do przysługiwania powodowi określonych uprawnień, ryzyko naruszenia w przyszłości jego praw. Tak z pewnością się nie stanie w razie ewentualnego uwzględniania powództwa w niniejszej sprawie, gdyż dalej będzie się toczyć przeciwko powodowi sprawa o eksmisję. W postępowaniu o eksmisję toczącym się przeciwko powodowi sfera podlegająca ochronie jest w takiej sytuacji szersza, a rozstrzygnięcie o różnicy zdań w stanowiskach stron (spór co do prawa własności E. U. (1)) nabiera charakteru przesłankowego. Sąd I instancji podkreślił przy tym, że powództwo z art. 189 k.p.c. nie służy do dostarczania materiału dowodowego na potrzeby innych toczących się postępowań, a tylko tak mógłby być ewentualnie wykorzystany ewentualny wyrok uwzględniający powództwo w niniejszej sprawie.

Jednocześnie Sąd I instancji podkreślił, że w postępowaniu toczącym się przed Sądem Rejonowym w Mikołowie, powód (tam pozwany) wniósł o oddalenie powództwa w oparciu o tę samą argumentację, na podstawie której dochodzi ustalenia nieważności umowy w niniejszym postępowaniu. Sąd Okręgowy uznał przy tym, że postępowanie dowodowe przeprowadzone w tamtej sprawie, wykaże czy stanowisko powoda jest uzasadnione, a więc czy zachodzą podstawy by twierdzić, że umowa darowizny 18 sierpnia 2016 r. nie wywołuje skutku prawnego i czy zachodzą podstawy do nakazania powodowi opuszczenia spornego lokalu mieszkalnego. Skoro bowiem kwestia legitymacji uprawnionego, posiadającego spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mające wynikać z ważności umowy z dnia 18 sierpnia 2016 r. jest przesłanką rozstrzygnięcia w tamtej sprawie, to powodowi nie jest potrzebny wyrok uwzględniający powództwo w niniejszej sprawie, aby wykazywać w tamtym postępowaniu swoje stanowisko. W związku z powyższym, toczące się postępowanie przez Sądem Rejonowym w Mikołowie, zapewni w pełni powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów. Wyrok zapadły w tamtej sprawie, zgodnie z art. 366 k.p.c., będzie korzystać pomiędzy stronami z powagi rzeczy co do tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia w tej sprawie. Dotyczy to również kwestii, czy pozwani A. i E. K. przekazali skutecznie na rzecz pozwanej E. U. (1) m.in. spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego. Jednocześnie, zauważyć należy, stronami kwestionowanej umowy darowizny byli wyłącznie pozwani w niniejszej sprawie. Powodowi nigdy w przeszłości nie przysługiwało spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego. Powyższe prawa przysługiwały wyłącznie jego rodzicom – pozwanym A. K. (1) i E. K.. Dlatego też, nawet gdyby doszło do ewentualnego ustalenia nieważności spornej umowy darowizny, nie zmieniłoby to sytuacji prawnej powoda, gdyż nie doprowadziłoby do nabycia przez niego jakiegokolwiek prawa. Powód nie mógłby wytoczyć przeciwko pozwanym A. i E. K. powództwa o wydanie tej nieruchomości. Zmianie uległby jedynie podmiot legitymowany czynnie do wystąpienia lub kontynuowania przeciwko powodowi powództwa o opróżnienie lokalu mieszkalnego. Sytuacja prawna powoda nie uległaby również zmianie w zakresie spadkobrania, albowiem darowizny i tak podlegają zaliczeniu w postępowaniu o dział spadku, a nadto jest to raczej sfera ekspektatywy praw przyszłych, a nie samego prawa.

Dodatkowo, ewentualne uwzględnienie powództwa nie spowoduje że powód uzyska potwierdzenie tytułu prawnego do zajmowania spornego lokalu, gdyż nie to jest objęte żądaniem pozwu. Zatem pozytywny dla powoda wyrok nie mógłby spowodować sam w sobie oczekiwanego przez niego efektu w postaci powrotnego objęcia we władanie lokalu objętego umową darowizny, ani jakiegokolwiek innego efektu wyrażającego się w rozwiązaniu zaistniałego sporu, którego podłożem jest konflikt rodzinny. W związku z powyższym, wskutek niewykazania przez powoda interesu prawnego ku wytoczeniu powództwa o ustalenie, Sąd w oparciu o art. 189 k.p.c. w zw. z art. 6 k.c. oddalił powództwo.

Sąd Okręgowy odstąpił ponadto od obciążania powoda obowiązkiem zwrotu pozwanym kosztów postępowania na zasadzie art. 102 k.p.c. mając na uwadze sytuację życiową powoda oraz jego subiektywne względy jakie zadecydowały o wytoczeniu niniejszego powództwa.

Apelację od opisanego wyroku wniósł powód, zaskarżając go w całości i zarzucając mu:

1)  naruszenie przepisów prawa procesowego, a to:

-

art. 217 § 3 k.p.c. w zw. z art. 227 k.p.c. polegające na oddaleniu wniosków dowodowych zgłoszonych przez strony, które to wnioski zmierzały do wyjaśnienia istotnych okoliczności sprawy w kontekście roszczenia głównego, a zwłaszcza przesłanek nieważności umowy darowizny, a nadto w sytuacji, gdy okoliczności będące przedmiotem dowodów nie zostały dostatecznie wyjaśnione;

-

art. 233 k.p.c. poprzez sprzeczne z zasadami logiki i doświadczenia życiowego wyprowadzenie wniosków z ustalonych w niniejszym postępowaniu faktów w przedmiocie tego, iż pomiędzy powodem a pozwaną E. U. (1) przed Sądem Rejonowym w Mikołowie toczy się postępowanie o eksmisję i nieustalenie, że postępowanie to ma wpływ na prawa i obowiązki stron oraz powoduje niepewność stanu prawnego wymagającą rozstrzygnięcia w niniejszym postępowaniu;

-

art. 328 k.p.c. poprzez lakoniczne uzasadnienie dotyczące oddalenia wniosków dowodowych stron z powołaniem wyłącznie na okoliczność, że powództwo nie było uzasadnione co do zasady, przez co uzasadnienie wyroku nie spełnia przesłanek kompletności uzasadnienia, o których mowa w przepisie art. 328 § 2 k.p.c.;

2)  naruszenie prawa przepisów prawa materialnego, w to:

-.

-

art. 189 k.p.c. poprzez błędną wykładnię i przyjęcie, że powodowi nie przysługuje interes prawny w wytoczeniu powództwa o stwierdzenie nieważności umowy darowizny, w sytuacji, gdy obdarowana E. U. (1) wytoczyła przeciwko powodowi postępowanie o eksmisję, a okoliczności sprawy pozwalają twierdzić, że darczyńcy zawierający umowę darowizny znajdowali się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli i w konsekwencji błędne przyjęcie, że:

-

powodowi nie przysługuje interes prawny do wykazania braku legitymacji materialnoprawnej pozwanej E. U. (1) we wskazanym postępowaniu;

-

ochrona prawna powoda może zostać w całości zapewniona w wyniku rozstrzygnięcia postępowania o eksmisję, w którym to postępowaniu sfera ochrony praw powoda jest szersza, a wyrok w sprawie o eksmisję stworzy stan powagi rzeczy osądzonej co do tego, czy pozwani A. i E. K. przekazali skutecznie na rzecz E. U. (1) prawo do spornego lokalu;

-

art. 6 k.c. poprzez jego błędne zastosowanie i przyjęcie, że powód nie wykazał istnienia interesu prawnego w wytoczeniu niniejszego powództwa;

-

art. 82 k.c. poprzez jego niezastosowanie w sprawie w sytuacji, gdy prawidłowo przeprowadzone postępowanie i prawidłowo ustalony stan faktyczny dałby podstawy do zastosowania tego przepisu;

2)  błąd w ustaleniach faktycznych polegający na niepełnym ustaleniu istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy okoliczności, w szczególności nieustalenie, czy powodowi przysługiwał jakikolwiek tytuł prawny do przedmiotowego lokalu w Ł. przy ul. (...) (odpłatny lub nieodpłatny), pochodzący od któregokolwiek z pozwanych ad. 1 i ad., a nadto czy stan faktyczny polegający na zamieszkiwaniu przez powoda w spornym lokalu stanowi wykonywanie jakiegokolwiek prawa podmiotowego;

W konsekwencji powód zarzucił nierozpoznanie istoty sprawy i wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania, a także o zasądzenie od pozwanych na rzecz powoda kosztów postępowania apelacyjnego, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Jednocześnie, zażalenie na rozstrzygnięcie w przedmiocie kosztów postępowania wnieśli pozwani, zarzucając:

1)  naruszenie przepisów postępowania, mające istotny wpływ na treść orzeczenia, a to:

-.

-

art. 98 k.p.c. przez jego niezastosowanie, mimo że przepis ten stanowi zasadę przy rozstrzyganiu o kosztach procesu, a odstępstwo od jego zastosowania może mieć miejsce jedynie w przypadkach wyjątkowych, które w niniejszej sprawie nie wystąpiły;

-

art. 102 k.p.c. poprzez jego zastosowanie w sytuacji braku podstaw zarówno w postaci trudnej sytuacji finansowej powoda, jak i niewystępowania zasad słuszności przemawiających za odstąpieniem od obciążania powoda kosztami procesu oraz w sytuacji braku wyjaśnienia w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia jakie przesłanki świadczą o konieczności zastosowania tego przepisu;

-

art. 233 k.p.c. przez dokonanie wybiórczej oceny przesłanek do zastosowania art. 102 k.p.c., brak uwzględnienia sytuacji finansowej powoda oraz brak wskazania przyczyn, dla których Sąd uznał, że obciążenie powoda kosztami procesu jest sprzeczne z zasadami słuszności.

Mając na uwadze powyższe zarzuty, pozwani wnieśli o zmianę zaskarżonego postanowienia i zasądzenie od powoda na rzecz każdego z pozwanych kwoty 5.400 zł z tytułu kosztów zastępstwa adwokackiego w postępowaniu przed Sądem I instancji wraz ze zwrotem opłaty skarbowej od pełnomocnictwa oraz o zasądzenie na rzecz każdego z pozwanych kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

W odpowiedzi na apelację powoda, pozwani wnieśli o jej oddalenie, a także o zasądzenie kosztów postępowania. Z kolei, w odpowiedzi na zażalenie pozwanych, powód wniósł o jego oddalenie i zasądzenie od pozwanych kosztów postępowania zażaleniowego według norm przepisanych.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja powoda nie znajdowała uzasadnionych podstaw.

Na wstępie należy zaakcentować, iż wbrew zarzutom apelacji, dokonana przez Sąd I instancji ocena dowodów jest wnikliwa, zgodna z zasadami doświadczenia życiowego i regułami logicznego rozumowania. Wskazać trzeba, że naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. może polegać na błędnym uznaniu, że przeprowadzony w sprawie dowód ma moc dowodową i jest wiarygodny albo że nie ma mocy dowodowej lub nie jest wiarygodny. Uchybienie tego rodzaju może być skutkiem nieuwzględnienia przez sąd przy ocenie poszczególnych dowodów zasad logicznego rozumowania, doświadczenia życiowego lub całokształtu zebranego materiału dowodowego, bądź też przeprowadzenia określonych dowodów niezgodnie z zasadami procedury cywilnej. Dla skutecznego postawienia zarzutu naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. konieczne jest wskazanie, jakie konkretnie zasady lub przepisy naruszył sąd przy ocenie poszczególnych dowodów oraz jaki wpływ dane uchybienie miało na wynik sprawy. Skoro jednak w niniejszej sprawie skarżący nie wskazał konkretnych uchybień w zakresie oceny dowodów, ograniczając się jedynie do ogólnego zakwestionowania tej oceny, to zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. nie zasługuje na uwzględnienie. Tym samym ustalenia faktyczne istotne dla rozstrzygnięcia dokonane na podstawie oceny dowodów przeprowadzonej przez Sąd I instancji, a które Sąd Apelacyjny podziela i przyjmuje za własne, są prawidłowe. Sąd II instancji uznaje przy tym za prawidłową decyzję Sądu Okręgowego o oddaleniu zgłoszonych przez strony wniosków dowodowych. Zebrany w postępowaniu przed Sądem I instancji materiał dowodowy był bowiem wystarczający do rozstrzygnięcia istoty prowadzonego postępowania tj. ustalenie czy powodowi przysługuje interes prawny w ustaleniu nieważności umowy darowizny zawartej pomiędzy pozwanymi. Zatem uwzględnienie dalszych wniosków dowodowych doprowadziłoby do nieuzasadnionego przedłużenia toczącego się postępowania, na co zresztą, wbrew zarzutom apelacji, zwrócił uwagę Sąd Okręgowy w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku.

Podstawę roszczenia powoda w niniejszym postępowaniu stanowił art. 189 k.p.c. w zw. z art. 82 k.c. W związku z tym w pierwszej kolejności konieczne było ustalenie, czy powodowi w niniejszym postępowaniu przysługiwał interes prawny w ustaleniu nieważności umowy darowizny zawartej pomiędzy pozwanymi A. K. (1), E. K. i pozwaną E. U. (2). Dopiero ustalenie takiego interesu mogłoby pozwolić na dokonanie oceny ważności kwestionowanej umowy darowizny. W tym miejscu należy wskazać, że przepis art. 189 k.p.c., choć zamieszczony w ustawie procesowej, w istocie daje materialną podstawę żądania i jako taki traktowany jest jako przepis prawa materialnego. Uwzględnienie powództwa zgodnie z art. 189 k.p.c. wymaga spełnienia dwóch podstawowych przesłanek, tj. istnienia interesu prawnego w żądaniu udzielenia ochrony prawnej przez wydanie wyroku ustalającego oraz istnienia bądź nieistnienia danego stosunku prawnego bądź prawa (w zależności od rodzaju żądania udzielenia ochrony prawnej). Obie przesłanki muszą być spełnione łącznie w dniu zamknięcia rozprawy, nie zaś w dniu wytoczenia powództwa (art. 316 § 1 k.p.c.). Interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c. stanowi obiektywną (czyli rzeczywiście istniejącą), a nie tylko hipotetyczną (czyli mająca za podstawę subiektywne odczucie strony) potrzebą prawna uzyskania wyroku odpowiedniej treści, występującą wówczas, gdy powstała sytuacja rzeczywistego naruszenia albo zagrożenia naruszenia określonej sfery prawnej. Praktycznie rzecz biorąc, interes prawny występuje wtedy, gdy sam skutek, jaki wywoła uprawomocnienie się wyroku ustalającego, zapewni powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów, czyli definitywnie zakończy spór istniejący lub prewencyjnie zapobiegnie powstaniu takiego sporu w przyszłości, a jednocześnie interes ten nie podlega ochronie w drodze innego środka (por. m.in. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 2019 r., V CSK 23/18, LEX nr 2712226 i z 24 maja 2017 r.). Brak interesu prawnego w rozumieniu tego przepisu ma zaś miejsce wówczas, gdy stan niepewności prawnej może być usunięty w drodze dalej idącego powództwa o świadczenie (ewentualnie innego powództwa, np. o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym) bądź w drodze podjęcia obrony w toku już wytoczonej przez pozwanego w procesie o ustalenie odrębnej sprawy o świadczenie. Ustalenie istnienia bądź nieistnienia stosunku prawnego lub prawa następuje wtedy przesłankowo.

Przenosząc te rozważania na grunt rozpoznawanej sprawy, należy podzielić stanowisko Sądu I instancji, że po stronie powoda brak jest interesu prawnego w ustaleniu nieważności umowy darowizny z dnia 18 sierpnia 2016 r. zawartej pomiędzy pozwanymi A. K. (2) i E. K. a pozwaną E. U. (1). Zdaniem Sądu Apelacyjnego, uwzględnienie niniejszego powództwa nie prowadziłoby do ochrony praw i interesów powoda w sposób definitywny. Wydanie wyroku korzystnego dla powoda w rozpoznawanej sprawie nie doprowadzi bowiem do zakończenia sprawy o opróżnienie lokalu toczącej się pomiędzy powodem a pozwaną E. U. (1). Jednocześnie, w ocenie Sądu, stan niepewności prawnej może zostać usunięty właśnie w sprawie o eksmisję, w ramach podjętej przez powoda obrony i podniesionych przez niego zarzutów. W postępowaniu toczącym się przed Sądem Rejonowym w Mikołowie powód (tam występujący w roli pozwanego) wnosi o oddalenie powództwa w oparciu o tę samą argumentację, w oparciu o którą w rozpoznawanej sprawie domaga się ustalenia nieważności umowy darowizny. Prowadzone przez Sąd Rejonowy postępowanie dowodowe będzie zatem zmierzało do ustalenia, czy stanowisko powoda jest uzasadnione, a zatem, czy umowa darowizny z dnia 18 sierpnia 2016 r. wywołuje skutki prawne i czy zasadne będzie żądanie nakazania powodowi opuszczenia zajmowanego lokalu. Ustalenie ważności umowy darowizny w postępowaniu o eksmisję pozwoli ustalić, czy E. U. (1) przysługuje legitymacja do występowania w charakterze powódki w tym postępowaniu. Kwestia ta stanowi bowiem przesłankę rozstrzygnięcia tej sprawy W związku z tym w ramach postępowania przed Sądem Rejonowym w Mikołowie zapewniona zostanie w pełni ochrona interesów powoda bez konieczności ustalania nieważności umowy w niniejszym postępowaniu. Warto bowiem wskazać, że o braku interesu prawnego w sprawie o ustalenie można mówić wówczas, gdy występuje równocześnie możliwość innej formy ochrony prawnej, w tym potwierdzenia istnienia stosunku prawnego w innym procesie cywilnym (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 stycznia 2002 r., I CKN 723/99, por. też wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 1972 r., I CR 388/71). W związku z tym powód ma możliwość podjęcia obrony i domagania się stwierdzenia nieważności umowy darowizny z dnia 18 sierpnia 2016 r. w postępowaniu toczącym się przed Sądem Rejonowym w Mikołowie. Uwzględnienie powództwa w rozpoznawanej sprawie nie zapewniałoby zatem powodowi ochrony jego praw i interesów w sposób definitywny, a stanowiłoby jedynie orzeczenie możliwe do wykorzystania w postępowaniu o eksmisję. Warto jednak podkreślić, że celem postępowania z art. 189 k.p.c. nie jest dostarczanie materiału dowodowego na potrzeby innych toczących się postępowań, a tylko tak mógłby zostać wykorzystany wyrok w niniejszej sprawie. Nie ma bowiem interesu prawnego strona, która w drodze powództwa z art. 189 k.p.c. zamierza uzyskać dowody potrzebne do obrony swych spraw w innym postępowaniu (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 27 czerwca 2014 r., I ACa 35/14).

Dodatkowo, należy zgodzić się zapatrywaniem Sądu Okręgowego, że uwzględnienie powództwa w niniejszej sprawie mogłoby odnieść skutek wyłącznie w zakresie sytuacji prawnej pomiędzy pozwanymi A. i E. K. a pozwaną E. U. (1) i prowadziłoby jedynie do zmiany podmiotu legitymowanego czynnie do występowania lub kontynuowania sprawy o eksmisję. Stwierdzenie nieważności umowy darowizny nie zmieniłoby zatem nic w sytuacji prawnej powoda, gdyż nie prowadziłoby do powstania po jego stronie tytułu prawnego do lokalu (czy powrotnego objęcia lokalu we władanie) i definitywnego zakończenia powstałego sporu. Jednocześnie, nawet jeżeli powód twierdzi, że takie prawo mu przysługiwało i byłoby przesłanką ostatecznego zakończenia powstałego sporu (przejawiającą się w braku popierania przez pozwanych A. K. (2) I E. K. żądania pozwu o eksmisję) to powinien te okoliczności wykazać, zgodnie z art. 6 k.c., czemu jednak w niniejszym postępowaniu nie sprostał.

Mając na uwadze powyższe rozważania, skoro powód nie wykazał interesu prawnego w dochodzeniu ustalenia nieważności umowy darowizny z dnia 18 sierpnia 2016 r., brak było konieczności badania umowy darowizny pod kątem jej nieważności. Brak interesu prawnego powoda zwalnia bowiem Sąd z dalszego badania przesłanek nieważności umowy darowizny i stanowi samodzielną przesłankę uzasadniającą oddalenie powództwa. Konieczność ich analizy aktualizuje się dopiero wtedy, gdy interes prawny zostanie ustalony (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 18 stycznia 2018 r., V ACa 1038/17). W związku z tym nie można podzielić stanowiska skarżącego, iż Sąd I instancji nie rozpoznał istoty sprawy. O nierozpoznaniu istoty sprawy można bowiem mówić wyłącznie, gdy rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy, gdy zaniechał on zbadania materialnej podstawy powództwa albo merytorycznych zarzutów pozwanego, ewentualnie gdy uzasadnienie sądu ma tego rodzaju braki, że nie zawiera elementów pozwalających na weryfikację stanowiska sądu - gdy braki uzasadnienia w zakresie poczynionych ustaleń faktycznych, oceny dowodów i oceny prawnej są tak znaczne, że sfera motywacyjna orzeczenia pozostaje nieujawniona. Okoliczności te nie występują w rozpoznawanej sprawie, skoro Sąd I instancji przeprowadził wnikliwą analizę istnienia po stronie powoda interesu prawnego w dochodzeniu ustalenia nieważności umowy darowizny. Mając zatem na uwadze powyższe, Sąd Apelacyjny na podstawie art. 385 k.p.c. apelację powoda oddalił.

Sąd Apelacyjny nie znalazł też podstaw do uwzględnienia w niniejszej sprawie zażalenia strony pozwanej w przedmiocie rozstrzygnięcia o kosztach postępowania i odstąpienia od obciążania nimi powoda w oparciu o art. 102 k.p.c. Zważyć należy, że decyzja o zastosowaniu art. 102 k.p.c. jest suwerennym uprawnieniem jurysdykcyjnym sądu, ma charakter dyskrecjonalny, oparty na swobodnym uznaniu, kształtowanym własnym przekonaniem, poczuciem sprawiedliwości a także analizą okoliczności rozpoznawanej sprawy. Sąd, który rozpoznaje sprawę merytorycznie i ma osobistą styczność ze stronami procesu, może więc nabrać przekonania - kierując się własnym poczuciem sprawiedliwości, że w okolicznościach sprawy właściwym jest zastosowanie zasady słuszności. Jednocześnie, należy podkreślić, że skoro ocena sądu, czy zachodzi wypadek szczególnie uzasadniony, o którym mowa w art. 102 k.p.c., ma charakter dyskrecjonalny, kształtowanym własnym przekonaniem sądu oraz oceną okoliczności rozpoznawanej sprawy, to ocena ta może być podważona przez sąd wyższej instancji tylko wtedy, gdy jest rażąco niesprawiedliwa i w sposób oczywisty nie mieści się w granicach swobody przyznanej przez art. 102 k.p.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 2019 r., V CSK 380/18, wyrok Sadu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 20 marca 2020 r., I ACa 86/19, wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 2 kwietnia 2019 r, I Aa 531/18). Jednocześnie, do kręgu „wypadków szczególnie uzasadnionych", o których mowa w art. 102 k.p.c. należą zarówno okoliczności związane z samym przebiegiem procesu, jak i leżące na zewnątrz. Do pierwszych zaliczane są sytuacje wynikające z charakteru żądania poddanego rozstrzygnięciu, jego znaczenia dla strony, subiektywne przekonanie strony o zasadności roszczeń, przedawnienie, prekluzja. Drugie natomiast wyznacza sytuacja majątkowa i życiowa strony, z tym zastrzeżeniem, że niewystarczające jest powoływanie się jedynie na trudną sytuację majątkową, nawet jeśli była podstawą zwolnienia od kosztów sądowych i ustanowienia pełnomocnika z urzędu. Całokształt okoliczności, które mogłyby uzasadniać zastosowanie tego wyjątku, powinien być oceniony z uwzględnieniem zasad współżycia społecznego (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 29 marca 2019 r., I ACa 871/18).

Mając to na uwadze, należy podzielić ocenę Sądu Okręgowego, że okoliczności niniejszej sprawy dawały podstawy do odstąpienia od obciążania powoda kosztami postępowania przed Sądem I instancji. Biorąc bowiem pod uwagę sytuację życiową i finansową powoda, a także jego subiektywne przekonanie o zasadności wytoczonego powództwa i konieczności jego wytoczenia w celu podjęcia obrony w sprawie o eksmisję, słusznie Sąd I instancji oparł rozstrzygniecie o kosztach procesu w oparciu o art. 102 k.p.c.

O kosztach postępowania apelacyjnego i zażaleniowego orzeczono na podstawie art. 98 § 1 k.p.c. w zw. z art. 108 § 1 k.p.c.

SSA Joanna Naczyńska SSA Roman Sugier SSO del. Jacek Włodarczyk