Treść orzeczenia I C 407/23 - Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

I C 407/23 - uzasadnienie Sąd Rejonowy w Mrągowie z 2024-06-24

Sygn. akt I C 407/23

UZASADNIENIE

Powodowie B. D. (1) oraz B. D. (2) domagali się zasądzenia od pozwanego A. D. odpowiednio na rzecz każdego z nich kwot
po 55.000 złotych z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od dnia 15 lutego
2023 roku do dnia zapłaty oraz zasądzenia od pozwanego odpowiednio na rzecz każdego z nich kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego, według norm przepisanych.

W uzasadnieniu wskazali, że dochodzą od pozwanego brata zachowku w związku
ze śmiercią zmarłej w dniu 4 października 2022 roku matki stron R. D.. Wyjaśnili, że wprawdzie ich matka nie pozostawiła po sobie testamentu,
to jednak całość jej majątku stanowiła nieruchomość, dla której Sąd Rejonowy w Mrągowie
IV Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą (...), którą
to zmarła w dniu 16 maja 2019 roku przekazała w drodze darowizny na rzecz pozwanego. Wskazali, że R. D. miała jedynie trójkę dzieci i potencjalnych spadkobierców, z których każdemu przysługuje roszczenie o 1/2 tego, co otrzymałby, gdyby uczyniona darowizna nie została dokonana. W konsekwencji każdemu z powodów przysługuje roszczenie o 1/6 część wartości nieruchomości, która wynosi 330.000 złotych.

Pozwany A. D. w odpowiedzi na pozew wniósł o oddalenie powództw w całości oraz zasądzenie odpowiednio od każdego z powodów na jego rzecz kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego, według norm przepisanych.

W uzasadnieniu potwierdził fakt, że za życia otrzymał od spadkodawczyni w drodze darowizny nieruchomość opisaną w pozwie. Zakwestionował jednak wartość nieruchomości wskazaną przez powodów, wskazując, że w jego ocenie wynosi ona około 240.000 złotych. Jednocześnie podniósł, że przy obliczeniu zachowku należnego powodom od pozwanego nie można pominąć wartości prawa służebności ustanowionej przez pozwanego na rzecz spadkodawczyni, o którą należy pomniejszyć substrat zachowku. Ponadto wskazał,
że na wysokość zachowku musi mieć wpływ także okoliczność, że to wyłącznie pozwany poniósł koszty związane z pogrzebem matki oraz jej pochówkiem, jak i to, że powód B. D. (2) za życia spadkodawczyni pobrał ze środków zgromadzonych na należącym
do niej rachunku bankowym – bez jej zgody oraz wiedzy – określoną kwotę pieniędzy. Poza tym w ocenie pozwanego przy ocenie wartości substratu zachowku należałoby rozważyć, czy przez wzgląd na zasady współżycia społecznego zasadnym byłoby oddalenie powództwa bądź też obliczenie zachowku w takim zakresie, by było to sprawiedliwe w kontekście rzeczywistych relacji między spadkodawczynią a żądającymi zapłaty zachowku. Wskazał, że powodowie
w sposób rażący zaniedbywali obowiązki rodzinne wobec spadkodawczyni. W okresie około
5 lat przed jej śmiercią zerwali bowiem kontakty ze spadkodawczynią i praktycznie w ogóle
go nie odzyskali aż do jej śmierci. Co więcej powodowie spowodowali, że także ich dzieci zaprzestały utrzymywać kontakty ze spadkodawczynią, a okoliczność ta była dla niej bardzo bolesna na tyle, że leczyła się ona w (...) w M. w kierunku depresji. Podkreślił przy tym okoliczność, że wobec w/w postawy powodów cały ciężar opieki i pomocy matce spoczywał na jego osobie. Pomimo tego, że zamieszkiwał około 160 km
od matki (powodowie zaś w odległościach 5 km i 12 km) odwiedzał ją, organizował niezbędną pomoc, a nadto po prostu utrzymywał z nią normalne rodzinne stosunki. Zaznaczył również,
że stosunek powodów do spadkodawczyni obrazuje to, że żaden z nich nie odwiedzał spadkodawczyni w okresie, kiedy ta trafiła do szpitala, przebywała na oddziale intensywnej terapii, a następnie na oddziale paliatywnym, jak i to że żaden z powodów nie pojawił się
na różańcu organizowanym po śmierci spadkodawczyni, a na pogrzebie obecny był wyłącznie B. D. (2).

Sąd ustalił, co następuje:

B. D. (1), B. D. (2) oraz A. D. są synami R. D., która zmarła w dniu 4 października 2022 roku.

(bezsporne, a nadto dowód: odpisy skrócone aktów stanu cywilnego – k. 18-20, wydruk
z bazy PESEL-SAD – k. 21)

R. D. była osobą niezależną i dumną. Co do zasady była również osobą rodzinną, niemniej jednak przejawiała ona także wiele toksycznych zachowań, tj. manipulowała faktami, nastawiała rodzinę przeciwko sobie, bywała złośliwa i uszczypliwa wobec synów, ich żon oraz wnuków, czym sprawiała im wiele przykrości. Wiele z tych zachowań wynikało z problemu alkoholowego spadkodawczyni, który przez długi czas był przez nią negowany. W 2004 roku podjęła próbę leczenia odwykowego. W trakcie terapii R. D. zdała sobie sprawę, że przez nadużywanie alkoholu krzywdzi swoją rodzinę. Leczenie odwykowe nie przyniosło oczekiwanego rezultatu. Po terapii
w dalszym ciągu spożywała alkohol i próbowała ukryć ten fakt przed rodziną.

(dowód: dokumentacja medyczna – k. 231-302, zeznania świadka M. N. –
k. 217-217v, zeznania świadka M. D. – k. 225-226, zeznania świadka T. D. – k. 226-227, zeznania świadka J. D. – k. 303-303v, zeznania świadka B. D. (3) – k. 303v-304v, zeznania świadka A. N. – k. 304v-305, zeznania świadka W. D. – k. 306-306v, przesłuchanie powoda B. D. (1) – k. 308-308v, przesłuchanie powoda B. D. (2) – k. 306v-308, przesłuchanie pozwanego A. D. – k. 308v-309v)

W okresie od dnia 9 marca 2018 roku do dnia 16 kwietnia 2018 roku R. D. z uwagi na rozpoznanie przewlekłej obturacyjnej choroby płuc z ostrym zakażeniem dolnych dróg oddechowych przebywała na Oddziale Anestezjologii i Intensywnej (...) Szpitala (...) sp. z o.o. z siedzibą
w M.. Wówczas opieką R. D. otoczył B. D. (2), który codziennie odwiedzał matkę w szpitalu. W trakcie pobytu R. D. w szpitalu kilkukrotnie odwiedził ją również A. D..

(dowód: dokumentacja medyczna – k. 39-40, k. 194, zeznania świadka M. D. – k. 225-226, zeznania świadka T. D. – k. 226-227, zeznania świadka J. D. – k. 303-303v, zeznania świadka B. D. (3) – k. 303v-304v, zeznania świadka A. N. – k. 304v-305, zeznania świadka W. D. – k. 306-306v, przesłuchanie powoda B. D. (1) – k. 308-308v, przesłuchanie powoda B. D. (2) – k. 306v-308)

Przed wyjściem R. D. ze szpitala w domu B. D. (1) odbyło się spotkanie, na którym oprócz B. D. (1) i jego żony obecny był B. D. (2) oraz A. D.. Przedmiotem spotkania było rozważenie dalszych kroków w kwestii zdrowia R. D. oraz opieki nad nią. B. D. (1) oraz B. D. (2) uważali, że najlepszym rozwiązaniem byłoby umieszczenie matki w domu opieki, gdzie spadkodawczyni miałaby zapewnioną stałą, całodobową opiekę, ale i ograniczony dostęp do alkoholu oraz używek.
R. D. oponowała pomysłowi umieszczenia jej w domu opieki. (...) uszanowali jej decyzję. Wówczas też B. D. (2) na własny koszt przystosował miejsce zamieszkania matki do jej stanu zdrowia. Zorganizował łóżko, dokonał zakupu respiratora oraz aparatu tlenowego, jak i zorganizował opiekę dla matki. W dniu
17 kwietnia 2018 roku R. D. została wypisana do domu. Przy wypisie lekarze poinformowali pacjentkę oraz jej syna B. D. (2), że ze względu na jej stan zdrowia nie powinna ona palić papierosów i spożywać alkoholu. Jednocześnie lekarze przeszkolili B. D. (2) z obsługi aparatu do wentylacji mechanicznej nieinwazyjnej. Po wypisie ze szpitala obowiązek opieki nad R. D. w dalszym ciągu spoczywał głównie na B. D. (2), który pozostawał w stałym kontakcie
z matką, odwiedzał ją, kupował jej potrzebne środki higieny oraz robił zakupy spożywcze. B. D. (1) nie mógł fizycznie pomagać w opiece nad matką z uwagi
na charakter jego pracy (praca w terenie oraz za granicą).

Przez okres około 1,5 miesiąca od wyjścia ze szpitala (...) stosowała się do zaleceń lekarzy, tj. nie paliła papierosów i nie spożywała alkoholu.
W czerwcu ponownie zaczęła jednak sięgać po alkohol i palić papierosy. Nadużywała także leków. Zauważył to B. D. (2), który bezskutecznie starał się nakłonić matkę
do zaprzestania picia alkoholu oraz palenia papierosów, jak i uzmysłowić jej konsekwencje wynikające z dalszego nadużywania alkoholu. B. D. (1) również wielokrotnie próbował nakłonić matkę do zaprzestania picia alkoholu oraz palenia papierosów. Wszelkie próby rozmowy podjęte przez B. D. (2) oraz B. D. (1)
z matką o jej uzależnieniu od alkoholu oraz paleniu papierosów, jak i zachowaniu po spożyciu alkoholu, kończyły się różnego rodzaju inwektywami kierowanymi w ich stronę przez matkę, jak i obrażaniem oraz wyzywaniem ich oraz ich rodzin. R. D. negowała fakt nadużywania alkoholu.

(dowód: zeznania świadka M. D. – k. 225-226, zeznania świadka T. D. – k. 226-227, zeznania świadka J. D. – k. 303-303v, zeznania świadka B. D. (3) – k. 303v-304v, zeznania świadka A. N. – k. 304v-305, zeznania świadka W. D. – k. 306-306v, przesłuchanie powoda B. D. (1) – k. 308-308v, przesłuchanie powoda B. D. (2) – k. 306v-308)

B. D. (2) i B. D. (1) czuli się bezsilni wobec nadużywania przez ich matkę alkoholu oraz jej postawy. Wówczas też zdecydowali, że ograniczą kontakty
z matką zakładając, że ograniczenie to może spowodować u niej autorefleksję co do jej postępowania i zmobilizuje do zadbania o swoje zdrowie.

B. D. (2) po zaobserwowaniu tego, że jego matka nadal nadużywa alkoholu, wypłacił z jej konta kwotę 3.000 złotych w celu pokrycia kosztów, jakie sam poniósł w związku z przystosowaniem miejsca zamieszkania R. D. do jej stanu zdrowia
po wyjściu ze szpitala, jak i wydatków związanych z zakupem dla niej środków higieny oraz zakupów spożywczych. B. D. (2) poinformował matkę oraz braci o fakcie wypłaty środków z rachunku bankowego należącego do R. D. i zaliczeniu tych środków na poczet kosztów poniesionych przez niego w związku z opieką nad matką. Nikt
z rodziny nie zgłaszał zastrzeżeń, czy też nie oponował zasadności podjętej przez B. D. (2) decyzji.

(dowód: zeznania świadka M. N. – k. 217-217v, zeznania świadka M. D. – k. 225-226, zeznania świadka T. D. – k. 226-227, zeznania świadka J. D. – k. 303-303v, zeznania świadka B. D. (3) –
k. 303v-304v, zeznania świadka W. D. – k. 306-306v, przesłuchanie powoda B. D. (1) – k. 308-308v, przesłuchanie powoda B. D. (2) – k. 306v-308)

A. D. utrzymywał regularny kontakt z matką. Pozostawał z nią
w stałym kontakcie telefonicznym, odwiedzał ją w domu w miarę swoich możliwości, a także zabierał do siebie na Ś.. Odsunął się on jednak od swoich braci.

(dowód: zeznania świadka U. F. – k. 215-216, zeznania świadka M. I. – k. 216-216v, zeznania świadka A. M. – k. 216v-217, zeznania świadka M. N. – k. 217-217v, zeznania świadka M. D. – k. 225-226, zeznania świadka T. D. – k. 226-227, zeznania świadka J. D. – k. 303-303v, zeznania świadka B. D. (3) – k. 303v-304v, zeznania świadka W. D. – k. 306-306v, przesłuchanie powoda B. D. (1) – k. 308-308v, przesłuchanie powoda B. D. (2) – k. 306v-308, przesłuchanie pozwanego A. D. – k. 308-309)

B. D. (2) oraz B. D. (1) również utrzymywali kontakt
z R. D., jednak w zakresie dużo mniejszym, niż miało to miejsce przed czerwcem 2018 roku. W ostatnich latach B. D. (2) odwiedzał matkę w jej domu raz w miesiącu. Poza tym utrzymywał z nią kontakt telefoniczny. Ostatni raz z matką widział się dwa tygodnie przed jej śmiercią, co miało miejsce w E.. B. D. (1) również odwiedzał matkę, lecz czynił to znacznie rzadziej. Niejednokrotnie w sytuacjach kryzysowych, kiedy spadkodawczyni przez dłuższy czas nadużywała alkoholu, to on zawoził matkę na (...).

(dowód: zeznania świadka M. D. – k. 225-226, zeznania świadka T. D. – k. 226-227, zeznania świadka J. D. – k. 303-303v, zeznania świadka B. D. (3) – k. 303v-304v, zeznania świadka W. D. – k. 306-306v, przesłuchanie powoda B. D. (1) – k. 308-308v, przesłuchanie powoda B. D. (2) – k. 306v-308)

Wnuki R. D. ograniczyły z nią kontakt z własnej woli. Stało się
to głównie z uwagi na podejście babci do nich, w tym przykre sytuacje związane
ze zwróceniem przez nich uwagi na kwestie uzależnień babci. Po jednej z takich sytuacji R. D. praktycznie wyrzuciła wnuczkę W. D.
ze swojego domu.

(dowód: zeznania świadka W. D. – k. 306-306v, zeznania świadka J. D. – k. 303-303v, zeznania świadka B. D. (3) – k. 303v-304v, zeznania świadka M. D. – k. 225-226, zeznania świadka T. D. – k. 226-227, zeznania świadka A. N. – k. 304v-305, przesłuchanie powoda B. D. (2) – k. 306v-308, przesłuchanie powoda B. D. (1) – k. 308-308v)

W okresie od dnia 25 listopada 2016 roku do dnia 3 czerwca 2022 roku R. D. korzystała z pomocy psychiatrycznej w Niepublicznym Zakładzie Opieki Zdrowotnej Przychodni (...) sp. z o.o. z siedzibą w M., gdzie leczyła się
z powodu epizodów depresyjnych.

(dowód: zaświadczenie – k. 69)

B. D. (2) również miał w przeszłości problem z nadużywaniem alkoholu.
W wyjściu z nałogu pomógł mu w znacznej mierze A. D. wraz z żoną.

(dowód: zeznania świadka M. N. – k. 217-217v, zeznania świadka T. D. – k. 226-227, zeznania świadka J. D. – k. 303-303v, zeznania świadka B. D. (3) – k. 303v-304v, zeznania świadka A. N. – k. 304v-305, przesłuchanie powoda B. D. (1) – k. 308-308v, przesłuchanie powoda B. D. (2) – k. 306v-308, przesłuchanie pozwanego A. D. – k. 308-309)

W dniu 6 września 2018 roku na mocy umowy ustanowienia odrębnej własności lokalu i umowy sprzedaży zawartej w formie aktu notarialnego za Rep. A Nr (...) R. D. nabyła prawo własności nieruchomości stanowiącej lokal mieszkalny numer (...) położony w budynku numer (...) w miejscowości B., gmina M. wraz
ze związanym z tym prawem udziałem (...) części w nieruchomości wspólnej za cenę 3.673,20 złotych. Cenę nabycia przedmiotowej nieruchomości uiścił w całości A. D. ze środków pochodzących z jego majątku.

(dowód: akt notarialny Rep. A Nr (...) – k. 41-49, wydruk przelewu – k. 165)

W dniu 16 maja 2019 roku R. D. przekazała w drodze darowizny zawartej w formie aktu notarialnego za Rep. A Nr (...) na rzecz syna A. D. prawo własności w/w lokalu mieszkalnego. A. D. ustanowił na rzecz matki nieodpłatną dożywotnią służebnością osobistą mieszkania polegającą na prawie do mieszkania w lokalu mieszkalnym i korzystania przez nią na zasadach wyłączności ze wszystkich pomieszczeń znajdujących się w lokalu mieszkalnym. Darowana przez R. D. nieruchomość wyczerpywała cały spadek po niej.

(bezsporne, a nadto dowód: odpis zwykły KW (...) – k. 10-13, wydruk KW (...) – k. 52-56)

Organizacją pogrzebu i pochówku R. D. zajmował się A. D. i w związku z tym poniósł on koszt w wysokości 2.128 złotych, przy uwzględnieniu, że w pozostałym zakresie koszty te zostały pokryte z zasiłku pogrzebowego.

(bezsporne, a nadto dowód: dowód wpłaty – k. 35 i k. 38, faktura nr (...) – k. 36-36v, faktura nr (...) – k. 37, zeznania świadka M. N. – k. 217-217v)

B. D. (2) oraz B. D. (1) nie uczestniczyli w różańcu zorganizowanym po śmierci matki. B. D. (2) uczestniczył w pogrzebie matki.
Na pogrzebie nie było B. D. (1), który z powodu awarii sprzętu w pracy spóźnił się na ostatnie pożegnanie matki. Jeszcze w dniu pogrzebu odwiedził miejsce pochówki matki.

(dowód: zeznania świadka T. D. – k. 226-227, zeznania świadka J. D. – k. 303-303v, zeznania świadka B. D. (3) – k. 303v-304v, zeznania świadka A. N. – k. 304v-305, przesłuchanie powoda B. D. (1) – k. 308-308v, przesłuchanie powoda B. D. (2) – k. 306v-308)

Pismem z dnia 22 lutego 2023 roku B. D. (2) oraz B. D. (1) wezwali A. D. do ugodowego rozliczenia w terminie 14 dni od dnia odebrania pisma zachowku wynikającego z uczynionej na jego rzecz przez R. D. darowizny. Przedmiotową korespondencję A. D. odebrał
w dniu 27 lutego 2023 roku. Próba ugodowego rozliczenia zachowku nie przyniosła oczekiwanego rezultatu.

(bezsporne, a nadto dowód: wezwanie do ugodowe rozliczenia zachowku wraz
z potwierdzeniem nadania i odbioru – k. 14-17)

Wartość rynkowa nieruchomości przy uwzględnieniu służebności osobistej ustanowionej na rzecz R. D. – przy uwzględnieniu czasu rzeczywistego jej trwania od dnia 16 maja 2019 roku do dnia 4 października 2022 roku – według stanu z chwili dokonania darowizny z dnia 16 maja 2019 roku i według cen aktualnych wynosi 213.000 złotych.

(dowód: opinia biegłej sądowej z zakresu szacowania nieruchomości J. N. – k. 71-113, opinia uzupełniająca biegłej sądowej J. N. –
k. 154-155)

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił na podstawie załączonych do pozwu oraz odpowiedzi na pozew dokumentów, których autentyczność i prawdziwość nie budziła wątpliwości, jak i których wiarygodności nie kwestionowała żadna ze stron oraz w oparciu
o zeznania świadków M. N., M. D., T. D., J. D., B. D. (3) oraz W. D., jak i U. F., M. I., A. M., a nadto w oparciu o informacje uzyskane od powodów i pozwanego w toku ich przesłuchania. Zeznania świadków oraz informacje uzyskane od powodów w toku ich przesłuchania zasługiwały na wiarę, bowiem były spójne, logiczne oraz korelujące ze sobą, zaś drobne różnice w szczegółach były w pełni zrozumiałe
z uwagi na znaczny już upływ czasu.

Sąd nie dał wiary informacjom uzyskanym od pozwanego na okoliczność całkowitego, nieumotywowanego zerwania przez powodów kontaktów z matką, jak i tego,
by zakazali oni swoim dzieciom utrzymywania kontaktów ze spadkodawczynią. Twierdzenia pozwanego stały bowiem w opozycji do zebranego w sprawie materiału dowodowego.

Opinie biegłej sądowej Sąd uznał za miarodajne, bowiem zostały one sporządzone przez osobę z dużym doświadczeniem i o odpowiednich kwalifikacjach, a nadto w sposób profesjonalny i z zachowaniem należytych standardów. Zawarte w opiniach tezy wyrażone zostały jasno i zrozumiale, a wnioski w sposób logiczny wyciągnięte z poczynionych ustaleń.

Sąd zważył, co następuje:

Powództwa były zasadne jedynie w części i w tym zakresie podlegały uwzględnieniu.

Zgodnie z treścią art. 991 § 1 kc zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź
w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (§ 2).

Instytucja zachowku stanowi formę ustawowego zabezpieczenia interesów osób najbliższych spadkodawcy przed skutkami rozrządzeń dokonanych przez niego w ramach przysługującej swobody testowania. Ustawodawca pozostawił spadkodawcy wybór
co do sposobu zapewnienia uprawnionemu należnego mu zachowku, spadkodawca może bowiem powołać uprawnionego do dziedziczenia po sobie, może ustanowić na jego rzecz zapis, czy też dokonać na jego rzecz darowizny. Dopiero w sytuacji, gdy uprawniony nie otrzymał
w żadnej z tych postaci należnego zachowku, przysługuje mu roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do jego pokrycia. W razie różnicy między należnym zachowkiem
a przypadającą uprawnionemu korzyścią z tytułu powołania do dziedziczenia, zapisu czy darowizny, może on dochodzić sumy pieniężnej wyrównującej tę różnicę (art. 991 § 2 kc).

Konsekwencją przyjętej regulacji jest obowiązek zaliczania na poczet należnego zachowku darowizn uczynionych przez spadkodawcę. Kwestia darowizn podlegających doliczeniu do substratu zachowku została uregulowana w art. 993 i 994 kc. Z przepisów tych wynika, że zasadą jest, iż zaliczeniu podlegają wszystkie darowizny. Wyjątek stanowią natomiast drobne darowizny przyjęte zwyczajowo w danych stosunkach oraz darowizny
na rzecz osób niebędących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku dokonane ponad 10 lat przed otwarciem spadku (dodatkowe wyjątki przewidują art. 994 § 2 i 3 kc). Z kolei wartość przedmiotu darowizny oblicza się – stosownie do treści art. 995 kc – według stanu
z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalenia zachowku.

W okolicznościach niniejszej sprawy bezspornym było, że spadkodawczyni dokonała wyłącznie na rzecz jednego ze swoich synów – A. D. darowizny wyczerpującej cały spadek, a przedmiotem tej darowizny była nieruchomość stanowiąca lokal mieszkalny numer (...) położony w budynku numer (...) w miejscowości B., gmina M., wraz ze związanym z tym prawem udziałem (...) części
w nieruchomości wspólnej. Niewątpliwie wiec powodowie – jako synowie spadkodawczyni – należą do kręgu osób uprawnionych do zachowku w granicach określonych w art. 1000 kc ( vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2008 roku sygn. akt III CSK 255/07, publ. Legalis nr 97635). W sprawie nie ujawniły się żadne okoliczności, które uzasadniałyby pozbawienie powodów prawa do należnego im zachowku. Spadkodawczyni nie dokonała wydziedziczenia powodów w oparciu o przesłanki ustawowe określone w art. 1008 kc.

Między stronami nie było również sporu co do tego, że pozwany ustanowił na rzecz matki nieodpłatną dożywotnią służebnością osobistą mieszkania polegającą na prawie
do mieszkania w w/w lokalu mieszkalnym i korzystania na zasadach wyłączności
ze wszystkich pomieszczeń znajdujących się w lokalu. Strony były także zgodne co do tego,
że pozwany A. D. poniósł koszt pogrzebu oraz pochówki matki w kwocie 2.128 złotych, jak i koszt w postaci ceny nabycia przez spadkodawczynię w/w lokalu mieszkalnego w kwocie 3.673,30 złotych, które to koszty stanowią w myśl art. 922 § 3 kc tzw. dług spadkowy, który obniża substrat zachowku i wpływa na zmniejszenie kwoty należnego zachowku ( vide: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 sierpnia 1975 roku sygn. akt III CZP 60/75, publ. OSNCP 1976, nr 5, poz. 93). Sporna między stronami pozostawała zaś kwestia wartości dokonanej przez spadkodawczynię darowizny, przy czym zarówno powodowie, jak
i pozwany zgodnie wskazywali, że wartość ta powinna zostać ustalona przy uwzględnieniu służebności osobistej ustanowionej na rzecz R. D..

Ustalając wartość darowizny na kwotę 213.000 złotych Sąd oparł się na wnioskach opinii uzupełniającej biegłej sądowej J. N., która została określona metodą porównawczą parami w oparciu o dane rynkowe z rynku lokalnego, przy uwzględnieniu obciążenia nieruchomości służebnością osobistą od dnia 16 maja 2019 roku do dnia
4 października 2022 roku (okres od dnia dokonania darowizny do dnia śmierci spadkodawczyni) oraz jej cech: przeznaczenia, lokalizacji, funkcjonalności, powierzchni użytkowej, stanu technicznego budynku, standardu wykończenia, położenia na kondygnacji budynku oraz występowania przynależnych parcel gruntu i pomieszczeń gospodarczych.
W ocenie Sądu bezzasadnym byłoby – w świetle dokonanych w sprawie ustaleń, z których wynika, że nieruchomość była faktycznie obciążona służebnością osobistą od dnia 16 maja 2019 roku do dnia 4 października 2022 roku – oparcie wartości darowizny na fikcji uwzględniającej prognozę życia spadkodawczyni, co biegła uczyniła w opinii podstawowej.

Przy obliczeniu zachowku koniecznym jest ustalenie tzw. czystej wartości spadku.
Co do zasady należy najpierw ustalić wartość stanu czynnego spadku przez zestawienie
i wycenę wszystkich praw (aktywów) należących do spadku, następnie zaś – od tak ustalonej wartości stanu czynnego spadku – odjąć wartość stanu biernego (pasywów) spadku. Wreszcie do wartości czystego spadku dolicza się wartość darowizn i zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę zarówno na rzecz spadkobierców powołanych czy osób uprawnionych do zachowku, jak i na rzecz osób obcych i to niezależnie od tego, czyj zachowek się oblicza. Czysta wartość spadku powiększona o darowizny doliczane do spadku tworzy substrat zachowku. Jakkolwiek przepisy Kodeksu cywilnego odnoszące się do instytucji zachowku nie wskazują, że obliczając zachowek Sąd ma brać pod uwagę nakłady poczynione przez stronę pozwaną do daty darowizny, jednakże uwzględnienie takich nakładów jest możliwe wówczas, gdy zobowiązany jako pozwany w procesie o zachowek wniósł o ich rozliczenie ( vide: wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 24 stycznia 2018 roku sygn. akt I ACa 878/17, publ. LEX nr 2487738). Do obliczenia zachowku koniecznym jest także ustalenie, jaki udział przypadałoby uprawnionemu z ustawy, a następnie udział ten mnoży się stosownie do art. 991 § 1 kc przez 2/3, jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy lub małoletni, a w pozostałych sytuacjach – przez 1/2. Wynik stanowi udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku.

Przenosząc powyższe na realia niniejszej sprawy wskazać należy, że każdy
z powodów byłby powołany z ustawy do 1/3 spadku po matce, a tym samym udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku każdego z nich wynosi 1/6. Uwzględniając zatem poczynione w sprawie ustalenia oraz rozważania prawne uznać należało, że każdemu
z powodów należy się od pozwanego zachowek w kwocie 34.533,12 złotych, gdyż substrat zachowku (czysta wartość spadku równa się wartości dokonanej przez spadkodawczynię
na rzecz pozwanego darowiźnie pomniejszonej o długi spadkowe) wynosi 207.198,70 złotych (213.000 zł - 2.128 zł - 3.673,30 zł). Uzyskaną kwotę należało następnie pomnożyć przez udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku wynoszący 1/6, co pozwoliło uznać, iż kwota należnego każdemu z powodów zachowku wynosi 34.533,12 złotych. Zaznaczyć należy, że przedmiotowe ustalenie wskazuje, że należny odpowiednio dla każdego z powodów zachowek nie przekroczył wysokości własnego zachowku pozwanego, a tym samym nie było podstaw do zmniejszenia zachowku w oparciu o przepis art. 1000 § 2 kc.

Obliczając wysokość w/w zachowku Sąd nie uwzględnił środków pieniężnych pobranych za życia spadkodawczyni przez powoda B. D. (2) ze środków zgromadzonych na należącym do niej rachunku bankowym. Dowody osobowe w postaci zgodnych zeznań świadków M. D., T. D., B. D. (3) i A. N., uzupełnione informacjami uzyskanymi
od powodów w toku ich przesłuchania wykazały bowiem, że B. D. (2) wypłacił
z rachunku bankowego matki kwotę 3.000 złotych na konkretny cel – pokrycie uprzednio poniesionych przez siebie kosztów związanych z opieką nad matką i przystosowaniem jej miejsca zamieszkania do jej stanu zdrowia bezpośrednio po wyjściu ze szpitala, co miało miejsce w 2018 roku, a o fakcie tym od razu poinformował zarówno matkę, jak i całą najbliższą rodzinę, w tym braci, którzy nie zgłaszali żadnych obiekcji co do słuszności dokonanej przez powoda czynności, a wręcz przeciwnie popierali powoda. W tych okolicznościach Sąd przedmiotowe przesunięcie majątkowe uznał za uzasadnione i uprawnione jako wyrównujące wydatek powoda poniesiony na rzecz opieki nad jego matką.

W niniejszej sprawie należało również ocenić roszczenia powodów pod kątem sprzeczności z zasadami współżycia społecznego. Pozwany w odpowiedzi na pozew domagał się bowiem oddalenia powództwa o zachowek, bądź też ewentualnie obniżenia należnego powodom zachowku na podstawie przepisu art. 5 kc wskazując, że powodowie w sposób rażący zaniedbywali obowiązki rodzinne wobec spadkodawczyni. Według pozwanego powodowie
w okresie około 5 lat przed śmiercią matki zerwali z nią kontakty i praktycznie w ogóle ich nie odzyskali aż do jej śmierci. Co więcej spowodowali oni, że także ich dzieci zaprzestały utrzymywać kontakty ze spadkodawczynią, a okoliczność ta była dla niej bardzo bolesna na tyle, że leczyła się w (...) w M. w kierunku depresji. Podkreślał przy tym, że wobec postawy powodów cały ciężar opieki i pomocy matce spoczywał na jego osobie. Poza tym wskazywał, że stosunek powodów do spadkodawczyni obrazuje to, że żaden z nich nie odwiedzał spadkodawczyni w okresie, kiedy ta trafiła do szpitala, przebywała na oddziale intensywnej terapii, a następnie na oddziale paliatywnym, jak
i to, że żaden z powodów nie pojawił się na różańcu organizowanym po śmierci spadkodawczyni, a na pogrzebie obecny był wyłącznie B. D. (2).

W judykaturze oraz doktrynie dopuszcza się możliwość stosowania konstrukcji nadużycia prawa podmiotowego w odniesieniu do roszczeń o zapłatę zachowku poprzez oddalenie powództwa z uwagi na jego sprzeczność z zasadami współżycia społecznego, bądź zmiarkowanie jego wysokości. Jednocześnie wskazuje się jednak, że przy podejmowaniu oceny o nadużyciu prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej z tytułu zachowku należy zachować szczególną ostrożność, która nie może opierać się jedynie na ogólnym odwołaniu się
do klauzuli generalnej zasad współżycia. Z uwagi na charakter zachowku obniżenie
go na podstawie art. 5 kc musi sankcjonować wyłącznie rażące przypadki nadużycia tego prawa. O nadużyciu prawa przez żądanie zapłaty zachowku mogą przy tym decydować jedynie okoliczności istniejące w płaszczyźnie uprawniony – spadkobierca. Nie można bowiem zapominać, że wyłączenia prawa do zachowku, z uwagi na niewłaściwe postępowanie
w stosunku do spadkodawcy, dokonuje sam spadkodawca w drodze wydziedziczenia. Okoliczności występujące na linii uprawniony – spadkodawca nie są oczywiście pozbawione znaczenia, ale mogą zostać uwzględnione tylko jako dodatkowe, potęgujące ocenę sprzeczności żądania zapłaty zachowku z zasadami współżycia społecznego ( vide: wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 23 kwietnia 2014 roku sygn. akt I ACa 692/13, publ. LEX nr 1461014, wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 9 maja 2013 roku sygn. akt I ACa 334/13, publ. LEX nr 1342321). Ocena, czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa podmiotowego, nie powinna przy tym pomijać tego,
że prawa osoby uprawnionej do zachowku wynikają z ustawy i służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych oraz realizacji zasady, iż nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dowolnie z pominięciem swoich najbliższych ( vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia
7 kwietnia 2004 roku sygn. akt IV CK 215/03, publ. LEX nr 152889 oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 18 marca 2015 roku sygn. akt I ACa 908/14, publ. LEX nr 1665058).

W przypadku żądania oddalenia powództwa w sporze o zachowek w odwołaniu się
do instytucji nadużycia prawa podmiotowego po stronie uprawnionego materialnie do jego otrzymania, judykatura wskazuje natomiast, że żądanie to będzie uzasadnione jedynie
w sytuacji zupełnie wyjątkowej, kiedy podejmowany systematycznie sposób jego postępowania wobec spadkodawcy przybiera formy szczególnie drastyczne, motywowane niskimi pobudkami, celowo, a jego następstwa, zważywszy na bliskie więzi rodzinne
są szczególnie dotkliwie, negatywnie odczuwane przez spadkodawcę, zasługuje według oceny obiektywnej, niezależnie od jego kwalifikacji prawnej, w tym prawnokarnej, na oczywistą dezaprobatę z punktu widzenia obowiązujących, aprobowanych w społeczeństwie norm moralnych. Tylko wtedy poczucie sprawiedliwości i słuszności dostatecznie uzasadnia uznanie, że dochodzenie roszczenia stanowi przejaw nadużycia prawa podmiotowego
i w jakimkolwiek zakresie nie może korzystać z ochrony prawnej ( vide: wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 29 października 2021 roku sygn. akt I ACa 167/20).

W okolicznościach niniejszej sprawy Sąd nie znalazł podstaw do oddalenia powództwa lub obniżenia zachowku należnego powodom w oparciu o art. 5 kc. W ocenie Sądu
na podstawie zebranych w sprawie dowodów nie sposób było uznać, by powodowie całkowicie zerwali kontakt z matką, nie interesowali się jej losem i zaniedbywali obowiązki rodzinne wobec spadkodawczyni, a przy tym zakazali także swoim dzieciom utrzymywać kontakty
ze spadkodawczynią, czy też dopuścili się skrajnie rażącego zachowania względem spadkodawczyni. Co prawda, dowody osobowe w postaci zeznań świadków i informacji uzyskanych od powodów w toku ich przesłuchania wykazały, że relacje powodów z matką
wiosną 2018 roku uległy pogorszeniu, to jednak nie można uznać, iż za pogorszenie relacji powodowie ponoszą wyłączną winę. Dokonując analizy zgromadzonych w sprawie dowodów Sąd dostrzegł bowiem, że relacje rodzinne stron od wielu lat były nader skomplikowane,
co wynikało głównie z długoletniego problemu alkoholowego spadkodawczyni oraz toksycznych zachowań, jakie ta przejawiała względem członków swojej rodziny. Przekonują o tym bowiem w sposób nie budzący wątpliwości zeznania świadków M. N., M. D., T. D., J. D., B. D. (3) oraz W. D., a nadto informacje uzyskane od powodów, jak i w pewnym zakresie także od samego pozwanego w toku ich przesłuchania.

W ocenie Sądu nie można było in concreto uznać, by podjęta przez powodów decyzja ograniczenia kontaktów z matką począwszy od czerwca 2018 roku, kiedy to spadkodawczyni znajdując się w złym stanie zdrowia, po przebytej hospitalizacji wróciła do nałogu, tj. wbrew zaleceniom lekarzy nadal nadużywała alkoholu i paliła papierosy, a jednocześnie ponownie negowała istnienie problemu alkoholowego oraz pozostawała bierna wobec podjętych przez powodów prób rozmowy z nią co do zaistniałego problemu, wynikała z ich złej woli, czy też ich negatywnej postawy wobec matki. Wręcz przeciwnie racjonalne wyjaśnienia złożone przez powodów w toku postępowania oraz członków ich rodzin przekonały Sąd o tym,
że powodowie podejmując decyzję o ograniczeniu kontaktów z matką mieli dobre intencje. Pozostawali oni bowiem bezsilni wobec bezkrytycznej postawy swej matki co do problemu alkoholowego i jej zachowania, dlatego uznali, że jedynie decyzja o ograniczeniu kontaktów – choć niewątpliwie dotkliwa dla każdej matki – zmusi ją do przemyśleń i autorefleksji oraz zmobilizuje do zmiany dotychczasowego postępowania. Powodowie przez wiele lat, kiedy spadkodawczyni nadużywała alkoholu, pozostawali z matką w poprawnych relacjach i nawet po podjęciu decyzji o ograniczeniu z nią kontaktów, odwiedzali ją i pozostawali w kontakcie telefonicznym, choć w zakresie znacznie mniejszym niż przed czerwcem 2018 roku. Nie można zatem było uznać, by powodowie w sposób bezpodstawny i nieumotywowany żadnymi czynnikami całkowicie zerwali kontakt ze spadkodawczynią.

Trudno jest również ocenić z punktu widzenia obowiązujących i aprobowanych
w społeczeństwie norm moralnych kwestii braku obecności powodów na nabożeństwie różańcowym organizowanym po śmierci matki. Nie ulega bowiem wątpliwości, że każdy przeżywa i wyraża żałobę w inny, indywidualny sposób, zależnie od charakteru, doświadczeń życiowych, czy najbliższego otoczenia. Poza tym uczestnictwo w obrzędach religijnych nie dla każdego jest w równym stopniu ważne i może zależeć od przynależności religijnej, czy też jej braku, a takie właśnie okoliczności podnosili m.in. powodowie.

Mając zatem na uwadze powyższe rozważania prawne oraz ustalenia faktyczne Sąd uznał, że w niniejszej sprawie nie można było uznać, by któryś z powodów dopuścił się skrajnie rażącego zachowania względem spadkodawczyni, które uzasadniałyby oddalenie powództwa, czy też miarkowanie zachowku na podstawie art. 5 kc. Sam fakt znacznego ograniczenia
w pewnym momencie przez powodów kontaktów z matką – biorąc pod uwagę okoliczności
i motywy lęgnące u podstaw tej decyzji – nie mógł przesądzić o uznaniu dochodzonego przez powodów roszczenia za przejaw nadużycia prawa podmiotowego. Dochodząc do powyższej konstatacji Sąd pod uwagę wziął także to, że spadkodawczyni nie skorzystała z instytucji wydziedziczenia synów przewidzianej przez art. 1008 kc i uznał, że pozwany, który uzyskał
w drodze darowizny korzyść majątkową w postaci nieruchomości, która wyczerpywała cały spadek, nie może skutecznie podważać ich praw z odwołaniem się do klauzuli zasad współżycia społecznego.

Mając powyższe na uwadze – na podstawie art. 991 kc w zw. z art. 1000 kc – zasądzono od pozwanego A. D. odpowiednio na rzecz powoda B. D. (1) i powoda B. D. (2) kwoty po 34.533,12 złotych (pkt I i IV wyroku), zaś w pozostałej części – z przywołanych wyżej względów – powództwa oddalono jako wygórowane (pkt II i V wyroku).

W orzecznictwie i doktrynie występują dwa stanowiska dotyczące określenia wymagalności świadczenia z tytułu zachowku. Pierwsze z nich wskazuje, że roszczenie
o zachowek jest roszczeniem bezterminowym i jego wymagalność należy ustalić w oparciu
o regułę z art. 455 kc. Zatem dopóki dłużnik nie zostanie wezwany do spełnienia świadczenia, dopóty obowiązek zapłaty kwoty pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku nie aktualizuje się. Odsetki ustawowe za opóźnienie należą się dopiero od daty wezwania zobowiązanego
do zapłaty zachowku. Drugie natomiast stanowisko podkreśla, że skoro ustalenie wartości spadku w celu określenia zachowku oraz obliczenie zachowku następuje według cen z chwili orzekania o roszczeniu o zachowku, to odsetki od tak ustalonego świadczenia pieniężnego powinny być naliczane dopiero od daty wyrokowania w sprawie, skoro dopiero z tym momentem roszczenie o zapłatę – tak ustalonej kwoty – stało się wymagalne. Żadne z tych rozwiązań nie jest uznawane za wyłącznie właściwe (zob. Kozłowski Marcin, Wymagalność roszczenia o zachowek – początkowy termin liczenia odsetek za opóźnienie w przypadku niespełnienia świadczenia z tytułu zachowku, LEX/el. 2013). Z kolei w świetle istniejących rozbieżności zrodził się pogląd, że określenie wymagalności roszczenia o zachowek pozostaje w zakresie dyskrecjonalnego uznania sądu – zgodnie z ogólnie przyjętymi standardami wykładni ( vide: wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 23 sierpnia 2018 roku sygn. akt I ACa 1710/17, publ. LEX nr 2563089). Sąd w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę akceptuje pierwsze ze wskazanych stanowisk, uznając, iż roszczenia powodów stały się wymagalne z dniem 14 marca 2023 roku, kiedy to upłynął zakreślony pismem z dnia
22 lutego 2023 roku 14-dniowy termin do zajęcia stanowiska w kwestii rozliczenia zachowku.

O kosztach procesu orzeczono w oparciu o regułę z art. 100 zd. pierwsze in fine kpc
w zw. z § 2 pkt 5 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 roku w sprawie opłat za czynności adwokackie ( tekst jednolity: Dz. U. z 2023r. poz. 1964). Każdy
z powodów wygrał sprawę w 62,79 %, a poniósł koszty procesu w łącznej wysokości
7.502,72 złotych (opłata sądowa od pozwu w kwocie 2.750 złotych, 1/2 opłaty skarbowej
od pełnomocnictwa w kwocie 8,50 złotych, 1/2 wydatków poniesionych przez powodów tytułem zaliczek na poczet wynagrodzenia biegłego sądowego w kwocie 1.135,15 złotych,
1/2 wydatków poniesionych przez powodów z tytułu uzyskania dokumentacji medycznej spadkodawczyni w kwocie 9,07 złotych oraz kwota 3.600 złotych tytułem kosztów zastępstwa procesowego), w związku z czym każdemu z powodów należy się zwrot kosztów procesu
w wysokości 4.710,96 złotych (7.502,72 zł x 62,79 %). Pozwany wygrał zaś sprawę
w 37,21 %, a poniósł koszty procesu w łącznej wysokości 4.503,65 złotych (1/2 opłaty skarbowej od pełnomocnictwa w kwocie 8,50 złotych, kwota 3.600 złotych tytułem kosztów zastępstwa procesowego oraz kwota 1.790,30 zł tytułem zaliczki na poczet wynagrodzenia biegłego sądowego), w związku z czym należne mu koszty procesu wynoszą 1.675,81 złotych od każdego z powodów (4.503,65 zł x 37,21 %). Po wzajemnej kompensacji tych kwot
do zapłaty na rzecz powodów pozostały zasądzone odpowiednio w punktach III i VI wyroku kwoty po 3.035,15 złotych.

/-/ sędzia Krzysztof Połomski

Dodano: 12 lutego 2025, Opublikował(a): Beata Staroń
Podmiot udostępniający informację: Sąd Rejonowy w Mrągowie
Data wytworzenia informacji: 24 czerwca 2024