Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 28 sierpnia 2024 r.

Sąd Okręgowy w O.I Wydział Cywilny

w składzie następującym:

Przewodniczący:	sędzia Wojciech Wacław
Protokolant:	sekr. sąd.A. P.

po rozpoznaniu w dniu 7 sierpnia 2024 r. w O.

na rozprawie

sprawy z powództwa K. W.

przeciwko A. S.

o zapłatę

I oddala powództwo;

II nie obciąża powódki kosztami procesu na rzecz pozwanego.

I C 1310/23

UZASADNIENIE

Powódka K. W. pozwem przeciwko A. S. wniosła o:

Zasądzenie od pozwanego A. S. na jej rzecz, tytułem zachowku po zmarłej matce Z. C. tj. kwotę 120 00,00 zł wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 05.08.2023 r. do dnia zapłaty.

Zasądzenie od pozwanego A. S. na jej rzecz zwrotu kosztów procesu według norm przepisanych.

Na uzasadnienie swych roszczeń powódka podała, iż w dniu 19.11.2018 r. w T. zmarła matka powódki, Z. C..

Spadkobiercami ustawowymi po zmarłej Z. C. jest powódka w 1/2 oraz zmarły w dniu (...) syn E. C.. Postanowieniem z dnia 20.06.2023 r. w sprawie I Ns(...) Sąd Rejonowy w (...) stwierdził nabycie spadku po zmarłej Z. C., na podstawie ustawy, na wymienionych powyżej spadkobierców, każdy po 1/2 części.

W postępowaniu w sprawie I Ns (...), Sąd Rejonowy w (...) postanowieniem z dnia 20.01.2022r stwierdził nabycie spadku po zmarłym E. C. przez pozwanego A. S. w całości.

Jako dodatkowe uzasadnienie podstawy swojego roszczenia powódka przywołała wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2018 r. I CSK 381/17 dot. dziedziczenia zobowiązania do uzupełnienia zachowku, tj. zobowiązanie do uzupełnienia zachowku ciążące na obdarowanym, tj. art. 1000 § 1 k.c. przechodzi na jego następców prawnych także wówczas, gdy obdarowany zmarł przed otwarciem spadku po darczyńcy, tj. art. 922 § 1 k.c.

W ocenie powódki pozwany jako spadkobierca E. C., jest zobowiązany do zapłaty na rzecz powódki zachowku po zmarłej matce Z. C., a wysokość przypadającego jej zachowku określa art. 991 §1 k.c., zgodnie z treścią którego wynosi on połowę wartości udziału jaki przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, a jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy - dwie trzecie wartości udziału spadkowego.

Udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku ustala się dla każdego uprawnionego na podstawie przepisów ogólnych (art. 991 i nast. k.c.) z uwzględnieniem zasady ustalonej w art. 992 k.c. i udział ten mnoży się następnie, w przypadku powódki przez 2/3. Tak ustalony udział stanowi podstawę do określenia wysokości zachowku.

Wysokość należnego powódce zachowku po zmarłej matce, ustalonego zgodnie z wyżej wymienionym przepisem, opiewa zatem co najmniej na kwoty wskazane w wezwaniu do zapłaty, jednak z ostrożności procesowej, dochodzi ona na razie jedynie jego części, tj. kwoty 120 000 zł.

W ocenie powódki w skład masy spadkowej stanowiącej substrat podstawy dla obliczenia zachowku po zmarłej wchodzi przedmiot darowizny dokonanej przez zmarłą Z. C. i jej małżonka C. C. na rzecz E. C. tj. nieruchomości położone w T. gmina P., dla których Wydział Ksiąg Wieczystych Sądu Rejonowego w (...) prowadzi księgi wieczyste o nr (...) (ta księga została założona po dokonaniu przez pozwanego darowizny na rzecz E. S.).

Mając na uwadze, że obliczenie zachowku następuje zgodnie z treścią art. 995 §1 k.c. tj. wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku, powódka wskazuje, iż wartość udziału zmarłej w wyżej wymienionych nieruchomościach wynosi co najmniej kwotę 650 000,00 zł.

Powódka wielokrotnie wzywała pozwanego do rozliczenia z nią z tytułu należnego jej zachowku, wezwała też pisemnie pozwanego do uregulowania należności przysługujących jej z tytułu zachowku. Pozwany do wezwania się nie ustosunkował.

(pozew k. 4-7)

Pozwany A. S. w odpowiedzi na pozew wniósł o oddalenie powództwa w całości, kwestionując jej roszczenie co do zasady jak i co do wysokości oraz zasądzenie od powódki na rzecz pozwanego zwrotu kosztów postępowania według norm przepisanych.

Pozwany na uzasadnienie swojego stanowiska podał iż zawarł z powódką porozumienie, gdzie zobowiązał się do wpłaty na jej rzecz 100.000 zł pomniejszoną o kwotę podatku. Pozwany do chwili wniesienia pozwu uiścił na jej rzecz kwotę 74.000 zł.

Z powyższych względów przyznanie powódce zachowku po matce - w sytuacji otrzymania przez nią zachowku po E. C. - prowadziłoby do bezpodstawnego wzbogacenia powódki, na skutek ponownego przyznania jej spłaty z tożsamego majątku.

Na skutek zawartego przez strony porozumienia powódka otrzymała zachowek liczony od całości gospodarstwa rolnego, mimo iż zachowek po matce przysługiwałby powódce tylko od wartości 4/6 gospodarstwa rolnego. W rzeczywistości powódka otrzymała wyższy zachowek po E. C. od ewentualnie przysługującego jej zachowku po matce.

Tym niemniej samo przekazanie gospodarstwa rolnego (...) w 1989 r. na podstawie przepisów ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników powinno wyłączać możliwość przyznania powódce jakiegokolwiek zachowku.

W orzecznictwie i doktrynie przyjmuje się, że wartość gospodarstwa rolnego, przekazanego na podstawie przepisów ustawy z dnia 14.12.1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników nie podlega doliczeniu do substratu zachowku, zgodnie z art. 993 k.c.

Powyższe wynika z faktu uznawania umowy z następcą za umowę odrębną od umowy darowizny, o której mowa w przepisach kodeksu cywilnego.

Nadto, pozwany podniósł, iż w realiach przedmiotowej sprawy, ubieganie się przez powoda o zapłatę zachowku - w szczególności w związku z otrzymaniem zachowku po E. C. - stanowi nadużycie prawa podmiotowego i nie powinno korzystać z ochrony, zgodnie z art. 5 k.c. Z tych też względów powództwo wywiedzione przez powódkę powinno podlegać oddaleniu na podstawie art. 5 k.c.

(odpowiedź na pozew)

Sąd ustalił następujący stan faktyczny:

W sprawie I Ns (...) Sąd Rejonowy w (...) stwierdził nabycie spadku po zmarłej Z. C. po której na podstawie ustawy spadek odziedziczyli po 1/2 części powódka K. W. oraz zmarły dnia 28.01.2021 r. E. C., którzy byli jedynymi spadkobiercami, po zmarłych rodzicach Z. i C. C. (bezsporne)

Dnia 9.01.1989 r., C. C. oraz Z. C. zawarli z synem E. C. umowę przekazania gospodarstwa rolnego, co uczynili w trybie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników w formie aktu notarialnego.

Gospodarstwo stanowiące przedmiot przekazania położone było w T. i stanowiło nieruchomość dla której Sąd Rejonowy w (...) prowadził księgę wieczystą KW (...) ( (...)) składającą się z działek (...) o łącznej powierzchni 9 ha 5 a. (dowód: umowa przekazania gruntu rolnego k. 83, wydruk mapy k.18)

Opisane we wzmiankowanej umowie budynki mieszkalne i gospodarcze znajdowały się i znajdują na działce (...) o pow. 4,4173 ha (bezsporne, informacja o działce k. 19).

Druga z przekazanych działek , nr 79/1 ma powierzchnię pow. 4,6446 ha. (bezsporne, informacja o działce k. 19 v).

Na podstawie testamentu własnoręcznego i postanowienia Sądu Rejonowego w (...) sygn. akt I Ns (...) pozwany A. S. odziedziczył cały spadek po E. C., w szczególności przekazaną nieruchomość wskazaną w pozwie jako substrat obliczenia zachowku. (bezsporne, nadto, postanowienie Sądu Rejonowego w P. sygn. akt I Ns (...)).

Obecnie nieruchomość będąca przedmiotem przekazania składa się jedynie z działki (...), bowiem na mocy umowy darowizny dokonanej przez pozwanego część przekazanej nieruchomości w postaci działki nr (...) stanowi teraz własność E. S. i obecnie ma urządzoną księgę wieczystą (...). (bezsporne, wydruk na potrzeby postępowania pozyskany z portalu MS)

Sąd zważył co następuje:

Powództwo nie zasługiwało na uwzględnienie.

W pierwszej kolejności przy tym i dla porządku wskazać należy, iż okoliczności istotne, niezbędne i wystarczające dla wydania w sprawie ostatecznego rozstrzygnięcia nie były pomiędzy stronami sporne, bowiem sprowadziły się do niekwestionowanej w sprawie treści umowy stanowiącej podstawę przekazania nieruchomości, która to bez tego przekazania wchodziłaby w skład spadku i stanowiła w istocie sporny element majątku będący podstawą dla wyliczenia dochodzonego pozwem zachowku. Nie były też sporne w sprawie zmiany własnościowe polegające na zmianie powierzchni spornej nieruchomości, co wynika z samej treści pozwu oraz dołączonych do akt i pozyskanych wydruków treści ksiąg wieczystych.

W tak ustalonym stanie faktycznym i wbrew stanowisku powódki sporna nieruchomość i jej przekazanie przez spadkodawczynię nie mogły stanowić podstawy dla domagania się od pozwanego (jako od spadkobiercy po osobie wskazanej w pozwie jako osoba obdarowana przez spadkodawczynię) zachowku, a to z tej przyczyny, że w istocie do darowizny w rozumieniu odnośnych przepisów prawa spadkowego nie doszło z uwagi na charakter i treść umowy.

Warto w tym miejscu powołać się na treść uchwały z dnia 16 lipca 1980 r.. III CZP 44/80 (OSNCP 1981, nr 2-3, poz. 24) w której to Sąd Najwyższy wyjaśnił, że umowa przekazania jest swoistym rodzajem umowy przeniesienia własności, odmiennym od przeniesienia własności na podstawie umów wymienionych w części szczególnej księgi trzeciej kodeksu cywilnego o zobowiązaniach. Wspólną cechę umowy przekazania i umowy darowizny Sąd Najwyższy dostrzegł wyłącznie w nieodpłatności świadczenia. Zauważył jednak. że o ile wyłącznym celem darczyńcy jest dokonanie nieodpłatnego przysporzenia na rzecz obdarowanego, o tyle w następstwie umowy przekazania z jednej strony przekazujący zapewnia sobie świadczenie emerytalne lub rentowe ze środków państwowych, korzystanie z działki, lokalu mieszkalnego i pomieszczeń gospodarczych, z drugiej natomiast strony konsekwencją przekazania jest objęcie gospodarstwa rolnego przez osobę zdolną do osiągania lepszych efektów gospodarowania, co odpowiada celowi gospodarczemu tej umowy. Jeżeli wobec tego obie umowy różnią istotne przyczyny ich zawarcia, a tylko umowa przekazania spełnia cel gospodarczy i społeczny, to nie może być ona odwołana z powodów, które leżą u podstaw odwołania darowizny.

Na te różnice Sąd Najwyższy wskazał także w uchwałach z dnia 19 lutego 1991 r., III CZP 4/91 (OSNCP 1991, nr 8-9, poz. 103), z dnia 25 marca 1992 r., III CZP 19/92 (OSNCP 1992, nr 9, poz. 163), z dnia 14 października 1992 r., III CZP 125/92 (OSNCP 1993, nr 4, poz. 58) i z dnia 8 września 1993 r., III CZP 121/93 (OSNCP 1994, nr 5, poz. 97), wyprowadzając z ich odmienności podmiotowych, przedmiotowych oraz wymagań co do formy konkluzję, że tylko umowie przekazania właściwa jest cecha polegająca na zapewnieniu zbywcy świadczeń od państwa. Takie rozumienie umowy przekazania Sąd Najwyższy prezentował także w orzeczeniach z późniejszego okresu, czego przykładem jest postanowienie z dnia 4 października 2001 r., I CKN 402/00 (OSNC 2002, nr 6, poz. 79), w którym, odnosząc się do kontrowersji na tle urnowy przekazania, podniósł, że na rzecz swoistości umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy przemawia, odrębna w stosunku do urnowy darowizny, treść art. 119 ust. 2 u.u.s.r., ustanawiająca - na szczególnych warunkach - ochronę rolnika przekazującego gospodarstwo rolne następcy.

Zestawienie obowiązujących regulacji prawnych dotyczących umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy wskazuje, że przepisy normujące tę umowę wyraźnie ewoluowały w kierunku zbliżenia jej konstrukcji do umowy dożywocia, która jest umową wzajemną i odpłatną, a świadczenie wykonywane w jej wykonaniu nie jest czynione pod tytułem darmym (por. uzasadnienia uchwał Sądu Najwyższego z dnia 25 marca 1992 r., III CZP 19/92, z dnia 8 września 1993 r.. III CZP 121/93).

Sąd jedynie dla porządku i wykraczając po części poza treść i podstawę faktyczną pozwu, z urzędu pozyskał umowę darowizny stanowiącą podstawę tytułu własności pozwanego do nieruchomości opisanej w księdze wieczystej (...). (k.127,128).

Odpis tej księgi bowiem, pomimo że nieruchomość w niej opisana nie została przywołana jako podstawa dla wyliczenia zachowku, został bowiem dołączony do pozwu.

Jak jednakże wynika z k. 128 akt sprawy to nie spadkodawczyni, a J. C. umową darowizny nieruchomości, w dniu 16.08.1994 r., darował swojemu wnukowi E. C. (poprzednikowi prawnemu pozwanego) nieruchomość rolną dla której Sąd Rejonowy w P. prowadzi KW o nr (...). (dowód: umowa darowizny k. 128-129)

Tym samym nieruchomość darowana E. C. przez jego dziadka, J. C. (ojca C. C.), oczywiście nie wchodzi w skład zachowku, dochodzonego przez powódkę.

Powódka bowiem dochodzi konsekwentnie zachowku po zmarłej matce, Z. C., żonie C. C.. Nieruchomość darowana 16.08.1994 r. dla której Sąd Rejonowy w (...) prowadzi KW o nr (...), w ogóle zatem i z założenia nie może stanowić składnika mienia będącego jakąkolwiek podstawą do spornego zachowku.

W tym stanie rzeczy, z wyłuszczonych powyżej przyczyn, z braku podstaw dla uwzględnienia żądania, powództwo należało oddalić, o czym orzeczono jak w pkt I, o kosztach procesu orzekając po myśli art. 102 kpc.