Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 21 stycznia 2025 r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku, III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: sędzia Marek Szymanowski

Protokolant: Aneta Rogowska

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 21 stycznia 2025 roku w B.

sprawy z odwołania (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w O.

przy udziale zainteresowanej M. M.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w O.

o stwierdzenie nieważności decyzji o odmowie ponownego ustalenia obowiązku podlegania ubezpieczeniom społecznym

na skutek apelacji (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w O. od wyroku Sądu Okręgowego w Olsztynie IV Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 13 grudnia 2022 r. (k. 99) sygn. akt IV U 649/22

I. oddala apelację;

II. odstępuje od obciążania odwołującej się Spółki kosztami zastępstwa prawnego organu rentowego za drugą instancję.

III AUa 315/23

UZASADNIENIE

Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w O. decyzją z dnia 23 maja 2022 r. nr (...), znak: (...)/ (...)- (...) ZUS O/O. na podstawie art. 83 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2021 r., poz. 423 ze zm.) oraz art. 61a § 1 i art. 17 § 1 ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2021 r., poz.735 ze zm.) w związku z art. 83a ust. 2 i art. 83 b ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych - odmówił wszczęcia postępowania w przedmiocie stwierdzenia nieważności decyzji tego organu z dnia 22 kwietnia 2022 r. nr (...), znak: 0U230000/D/2022-009605/001, albowiem w ocenie organu rentowego stwierdzenie nieważności decyzji organu rentowego może nastąpić jedynie z urzędu, a nie na wniosek ubezpieczonego czy też płatnika.

W odwołaniu od tejże decyzji skarżący płatnik (...) Sp. z o.o. w O. wniósł o zmianę zaskarżonej decyzji wskazując, iż stronie postępowania służy prawo do żądania wszczęcia postępowania w sprawie stwierdzenia nieważności decyzji.

Postanowieniem z dnia 26 sierpnia 2022 r. (k.35) Sąd Okręgowy w Olsztynie połączył rozpoznanie odwołania od tej decyzji z dnia 22 kwietnia 2022 r. ( sygn. akt IV U 649/22), z rozpoznaniem sprawy z odwołania od decyzji z dnia 23 maja 2022 r. (sygn. akt IV U 650/22).

Wyrokiem z dnia z dnia 13 grudnia 2022 r. (k.99 postanowienie zawarte w punkcie pierwszym wyrok) Sąd Okręgowy umorzył postępowanie co do odwołania od decyzji z dnia 22 kwietnia 2022 r. W pozostałym zakresie (punkt drugi wyroku) odwołanie oddalił. W uzasadnieniu wyroku sporządzonym, co do części oddalającej odwołanie od decyzji z dnia 23 maja 2022 r. Sąd Okręgowy, dostrzegł na wstępie, że decyzja z dnia 22 kwietnia 2022 r. nr (...), znak: 0U230000/D/2022-009605/001, której stwierdzenia nieważności domaga się odwołujący stała się już decyzją prawomocną wobec cofnięcia odwołania i umorzenia postępowania.

Uzasadniając natomiast oddalenie odwołania od decyzji z dnia 23 maja 2022 r. Sąd Okręgowy podzielił stanowisko organu rentowego, iż stwierdzenie nieważności decyzji może nastąpić jedynie z urzędu, na co wskazuje wprost regulacja art. 83a ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych z dnia 13 października 1998, w myśl którego decyzje ostateczne Zakładu, od których nie zostało wniesione odwołanie do właściwego sądu, mogą być z urzędu przez Zakład uchylone, zmienione lub unieważnione, na zasadach określonych w przepisach Kodeksu postępowania administracyjnego. Z powyższego przepisu wynika zatem możliwość stwierdzenia nieważności ostatecznej decyzji Zakładu wyłącznie w postępowaniu wszczętym jedynie z urzędu. Trafne jest - zdaniem Sądu Okręgowego - też stanowisko zawarte w postanowieniu Kolegium Kompetencyjnego przy Sądzie Najwyższym z dnia 25 lutego 2003 r. (III KKO 18/02, OSNP 2004/5/91), w którym przyjęto, iż ostateczne decyzje Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, od których nie wniesiono odwołania do właściwego sądu pracy i ubezpieczeń społecznych mogą być uchylone, zmienione lub unieważnione na zasadach określonych w przepisach Kodeksu postępowania administracyjnego jedynie z urzędu, a nie na wniosek strony. Tak samo zgodnie z wyrokiem Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w W. z dnia 19 lipca 2007 r. ( (...) SA/Wa (...), LEX nr 447304) wskazanie przez ustawodawcę w art. 83a ust. 2 ustawy systemowej na uprawnienie organu do unieważnienia decyzji z urzędu, z jednoczesnym odesłaniem do stosowania tego uprawnienia na zasadach określonych w przepisach kodeksu postępowania administracyjnego należy uznać za ustawowe zawężenie sposobu wszczęcia takiego postępowania tylko z urzędu, wykluczając dopuszczalność jego wszczęcia także na wniosek strony, jeżeli uprzednio strona nie złożyła odwołania od tej decyzji do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych.

Apelację od tego wyroku wywiódł płatnik (...) Sp. z o.o. w O. (punkt drugi tegoż wyroku), zarzucając naruszenie prawa do skutecznego środka odwoławczego odpowiedniego dla postępowania administracyjnego oraz nierozpoznanie istoty sprawy. Czyniąc powyższe zarzuty apelacja wnosiła o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez zobowiązanie organu rentowego do wszczęcia postępowania w przedmiocie nieważności decyzji z dnia 22 kwietnia 2022 r., nr (...).

Sąd Apelacyjny zważył co następuje

Apelacja podlegała oddaleniu

Przedmiot postępowania w sprawie ubezpieczeniowej wyznacza w pierwszej kolejności zaskarżona decyzja organ rentowego, a w postępowaniu apelacyjnym również zakres zaskarżenia wyroku sądu pierwszej instancji (por. w tym zakresie wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 1 września 2010 r., III UK 15/10, LEX nr 667499; z dnia 9 września 2010 r., II UK 84/10, LEX nr 661518; z dnia 25 lutego 2009 r., II UK 221/08, OSNP 2010/19-20/242; z dnia 6 września 2000 r., II UKN 685/99, OSNAPiUS 2002 Nr 5, poz. 121; z dnia 11 listopada 1999 r., II UKN 204/99, OSNAPiUS 2001, nr 5, poz. 169 oraz postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 13 maja 1999 r., II UZ 52/99, OSNAPiUS 2000 Nr 15, poz. 601 i z dnia 13 października 2009 r., II UK 234/08, LEX nr 553692; z dnia 2 marca 2011 r., II UZ 1/11, LEX nr 844747; z dnia 18 lutego 2010 r., III UK 75/09, OSNP 2011 nr 15-16, poz. 215; z dnia 22 lipca 2008 r. II UK 346/07, Lex nr 818591; z dnia 3 lutego 2010 r., II UK 314/09, LEX nr 604214; z dnia z 9.01.2024 r., I (...) 291/22, LEX nr 3652057).

W niniejszej sprawie oznacza to, iż zasadniczo przedmiot postępowania wyznaczony jest decyzją z dnia 23 maja 2022 r. Nr 555/22, której mocą organ rentowy odmówił wszczęcia postępowania w przedmiocie stwierdzenia nieważności decyzji z dnia 22 kwietnia 2022 r. Z kolei decyzją z dnia 22 kwietnia 2022 r. (nr (...)), której stwierdzenia nieważności płatnik się domagał - organ rentowy odmówił ponownego ustalenia obowiązku podlegania ubezpieczeniom społecznym przez M. M., o czym z kolei orzeczono wcześniejszą decyzją organu rentowego z dnia 27 września 2019 r. Wyjaśnić tu trzeba, że odwołanie od decyzji z dnia 27 września 2019 r. oddalono w dwóch instancjach sądowych (wyrok SO w Olsztynie z dnia 9 grudnia 2020 r. w sprawie IV U 2686/19 i wyrok SA w Białymstoku z dnia 30 listopada 2021 r. w sprawie III AUa 225/21).

Co się z kolei tyczy decyzji z dnia 22 kwietnia 2022 r., od której płatnik także wniósł odwołanie ( k. 3 odwołanie, k.16 odpowiedz na odwołanie), to na rozprawie w dniu 13 grudnia 2022 r. płatnik ( jego pełnomocnik) cofnął to odwołanie. W następstwie tego cofnięcia Sąd Okręgowy umorzył postępowanie w przedmiocie odwołania wniesionego od tej decyzji (pkt I. wyroku k.99). Od takiego rozstrzygnięcia, nawet jeżeli jest zawarte w wyroku służy zażalenie (nie apelacja) do Sądu Apelacyjnego w terminie tygodniowym od dnia doręczenia orzeczenia wraz uzasadnieniem, a takiego zażalenia w sprawie nie wniesiono, co oznacza, że na chwilę orzekania przez Sąd Apelacyjny zarówno wyrok Sądu Okręgowego w zakresie punktu I, jak i decyzja organu rentowego z dnia 22 kwietnia 2022 są prawomocne.

Konkludując zatem - zakres orzekania przez Sąd Apelacyjny w niniejszej sprawie ograniczony jest do decyzji organu rentowego z dnia 23 maja 2022 r. odmawiającej wszczęcia postępowania w przedmiocie stwierdzenia nieważności decyzji z dnia 22 kwietnia 2022 r.

Analizując możliwości stwierdzenia nieważności decyzji organu rentowego w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych na wstępie dostrzec trzeba dwie regulacje na styku postępowania administracyjnego z postępowaniem hybrydowym jakim jest postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych. I tak zgodnie z art. 180 § 1 k.p.a. w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych stosuje się przepisy kodeksu, chyba że przepisy dotyczące ubezpieczeń ustalają odmienne zasady postępowania w tych sprawach. Zgodnie z § 2 tegoż artykułu przez sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych rozumie się sprawy wynikające z przepisów o ubezpieczeniach społecznych (…). Takimi przepisami są zatem z pewnością przepisy ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 497). W myśl art. 123 tej ustawy, w sprawach nią uregulowanych stosuje się przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego, chyba że ustawa stanowi inaczej.

Powyższe normy uzasadniają konstatację, że przepisy ustawy systemowej z dnia 13 października 1998 r. mają pierwszeństwo przed normami Kodeksu postępowania administracyjnego, a zatem Kodeks stosuje się wtedy, gdy dana kwestia nie została uregulowana w ustawie systemowej. W przypadku wzruszania prawomocnych decyzji ustawa systemowa zawiera wyraźną regulację w art. 83a ustawy. Oznacza to że inne przepisy, które przewidują wzruszanie decyzji ostatecznych, mogą znaleźć zastosowanie do decyzji wydanych przez ZUS w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych jedynie z mocy komentowanego przepisu (por. S. G. [w:] Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, red. K. A., W. 2024, art. 83(a). Artykuł 83a odsyła do Kodeksu postępowania administracyjnego jedynie w zakresie decyzji ostatecznych Zakładu, od których nie zostało wniesione odwołanie do właściwego sądu. Takie decyzje mogą być z urzędu przez Zakład uchylone, zmienione lub unieważnione, na zasadach określonych w przepisach Kodeksu postępowania administracyjnego (art. 83a ust. 2 ustawy). Za taką decyzję można uznać decyzję z dnia 22 kwietnia 2022 r., od której płatnik wniósł odwołanie, ale następnie je cofnął, w wyniku czego postępowanie sądowe związane z odwołaniem od tej decyzji zostało umorzone w zaskarżonym wyroku (pkt 1). Możliwość weryfikacji decyzji ostatecznej organu rentowego w postępowaniu w sprawie ponownego ustalenia prawa lub zobowiązania jest ograniczona w przypadkach, gdy decyzja ta została zaskarżona do sądu, a sąd wydał w sprawie orzeczenie merytoryczne, tj. albo oddalił odwołanie albo je uwzględnił i zmienił zaskarżoną decyzję co do istoty. Przyjąć trzeba bowiem, że regulacja ta nie obejmuje decyzji, od których odwołanie następnie cofnięto. Celem art. 83a ust. 2 ustawy systemowej jest wyeliminowanie konkurencji między postępowaniami toczącymi się w trybach nadzwyczajnych uregulowanych w Kodeksie postępowania administracyjnego, a sądowym postępowaniem odwoławczym.

W orzecznictwie sądowym utrwalił się pogląd, że od decyzji organu rentowego wydanej na podstawie art. 83a ust. 2 ustawy systemowej w przedmiocie nieważności decyzji przysługuje odwołanie do właściwego sądu pracy i ubezpieczeń społecznych, ale jednocześnie sąd powszechny nie jest uprawniony do orzekania w przedmiocie nieważności decyzji administracyjnej, ale przy uwzględnieniu przesłanek określonych w odpowiednich przepisach Kodeksu postępowania administracyjnego - rozpoznaje istotę sprawy, którą stanowi istnienie (nieistnienie) wynikającego z przepisów prawa materialnego określonego prawa lub zobowiązania stwierdzonego wadliwą decyzją organu rentowego. W istocie zatem sąd dokonuje merytorycznej, a więc uwzględniającej przepisy prawa materialnego, kontroli prawidłowości decyzji organu rentowego ( por. w tym zakresie: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 czerwca 2020 r., III UK 422/19,Legalis nr 2733708; postanowienie SN z 14.04.1999 r., II UKN 161/99, OSNP 2000, nr 14, poz. 562; wyrok z dnia 9 października 2014 r., II UK 594/13, OSNP 2016 nr 3, poz. 37; wyrok z dnia 21 stycznia 2013 r., II UK 164/12, OSNP 2013 nr 21-22, poz. 261, str. 937; uchwała SN 7 sędziów z dnia 23 marca 2011 r., I UZP 3/10, OSNP 2011, nr 17-18, poz. 233).

Powyższy wywód prowadzi do wniosku, że w przypadku wniesienia odwołania do sądu powszechnego od decyzji wydanej na podstawie art. 83a ust. 2 ustawy systemowej odmawiającej stwierdzenia nieważności decyzji (czy wszczęcia takiego postepowania), problem samej nieważności decyzji traci na znaczeniu, bowiem sąd nie jest uprawniony do jej stwierdzenia, a sprawę rozpoznaje w aspekcie wchodzących grę norm prawa materialnego. W tej sytuacji na znaczeniu traci też i to na czym w istocie rozstrzygnięcie oparł sąd pierwszej instancji, a mianowicie na tym, że stwierdzenie nieważności na podstawie przez organ rentowy może nastąpić na podstawie art. 83a ust. 2 ustawy systemowej - tylko z urzędu. Na etapie sądowym wskazywane przesłanki nieważności mogą ewentualnie natomiast stanowić podstawę do oceny prawidłowego zastosowania prawa materialnego. Oznacza to w niniejszej sprawie to, że sąd rozpoznający odwołanie od decyzji z dnia 23 maja 2022 r. (k.65) odmawiającej wszczęcia postępowania w przedmiocie nieważności decyzji z dnia 22 kwietnia 2022 r. nie jest uprawniony do orzekania o tej nieważności, ale jednocześnie powinien rozpoznać merytorycznie zarzuty podniesione we wniosku o stwierdzenie nieważności tej decyzji. W okolicznościach niniejszej sprawy we wniosku tym (k.63 a.r.) skarżący płatnik zarzucił rażące naruszenie art. 79a § 1 k.p.a., co miało polegać na tym, iż organ rentowy ,, informując o możliwości wypowiedzenia się co do zebranych dowodów i materiałów oraz zgłoszonych żądań, był zobowiązany do wskazania przesłanek zależnych od strony, które na dzień wysłania informacji nie zostały spełnione lub wykazane(…)”. Nadto zarzucił wydanie decyzji przez osobę (nie wskazując jej z nazwiska i imienia), która powinna podlegać wyłączeniu ze sprawy, bowiem (...) Oddział w O. złożył zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa mającego polegać pozorowaniu pracy co nie gwarantowało bezstronności. Takie uzasadnienie wniosku o stwierdzenie nieważności decyzji nie jest wystarczające, w okolicznościach niniejszej sprawy i dwóch innych spraw z udziałem tego płatnika (III AUa 225/21 i III 395/24) toczących się w tut. Sądzie wskazuje na świadomym stosowaniu obstrukcji procesowej, a nie na realnym poszukiwaniu ochrony prawnej. Ze sporządzanego zestawienia na potrzeby sprawy niniejszej wynika, że płatnik złożył w tych 3 sprawach blisko 30 wniosków o wyłącznie sędziów lub innych pism mających blokować dokonywane w nich przez sąd czynności. Żaden z tych wniosków nie został uwzględniony, co świadczy o ich merytorycznej jakości, a jeszcze bardziej o rzeczywistym celu ich składania.

Zauważyć trzeba, że Kodeks postępowania cywilnego nakłada na sąd orzekający obowiązek przeciwdziałania przewlekaniu postępowania i dążyć do tego, aby rozstrzygnięcie nastąpiło na pierwszym posiedzeniu, jeżeli jest to możliwe bez szkody dla wyjaśnienia sprawy (art. 6 § 1 k.p.c.). Z obowiązkiem sądu korespondują też obowiązki stron, w szczególności:

- strony i uczestnicy postępowania obowiązani są dokonywać czynności procesowych zgodnie z dobrymi obyczajami, dawać wyjaśnienia co do okoliczności sprawy zgodnie z prawdą i bez zatajania czegokolwiek oraz przedstawiać dowody (art. 3 k.p.c.);

- strony i uczestnicy postępowania obowiązani są przytaczać wszystkie fakty i dowody bez zwłoki, aby postępowanie mogło być przeprowadzone sprawnie i szybko (art. 6 ust. 2 k.p.c.)

- z uprawnienia przewidzianego w przepisach postępowania stronom i uczestnikom postępowania nie wolno czynić użytku niezgodnego z celem, dla którego je ustanowiono (nadużycie prawa procesowego art. 4 ¹ k.p.c.).

Mając na uwadze powyższe regulacje oraz art. 235 ² § 2 pkt 2 i 5 k.p.c. oraz 381 k.p.c. Sąd Apelacyjny pominął wnioski dowodowe o dopuszczanie dowodu z zeznań świadków 20 ( pracowników ZUS i sędziego Sądu Okręgowego w Olsztynie) na okoliczności ,, potwierdzenia nieważności decyzji’’ (k.251), następnie ponowiony co jednego świadka. Wnioski te zostały zgłoszone po upływie 2,5 roku od wniesienia odwołania, w toku postępowania przed sądem drugiej instancji, co już w świetle art. 381 k.p.c. czyni go spóźnionym w drugiej instancji. Nadto dowody te nie zmierzały do wykazania okoliczności wskazujących na potencjalną choćby wadliwość rozstrzygnięcia w zakresie podleganiu ubezpieczeniom społecznym ( o czym orzekały też sądy w 2 instancjach), co wskazuje pośrednio na to, że ich faktycznym celem było kolejne przedłużenie postępowania. Potwierdza to fakt, że niezwłocznie po pominięciu tych wniosków, Prezes Spółki złożył kolejny (trzeci) wniosek o wyłączenie sędziego sprawozdawcy, co miała uzasadniać okoliczność całkowicie oderwana od niniejszej sprawy (fakt podpisania bliżej nieokreślnego apelu, który to apel miała także podpisać inna sędzia z O., która rozpoznawała sprawę dot. K. M.).

Sąd Apelacyjny biorąc pod uwagę wyżej wskazane zestawienie bezzasadnych wniosków o wyłączenie sędziów składane przez płatnika w niniejszej sprawie i innych oraz obowiązki strony postępowania nałożone na nie w art. 3, 4 ¹ i 6 § 2 k.p.c. oraz biorąc pod uwagę obowiązek sądu przeciwdziałania przewlekaniu postępowaniu (art. 6 § 1 k.p.c.) – stwierdził, iż kolejny ( trzeci wniosek o wyłączenie sędziego referenta w niniejszej sprawie) zgłoszony bezpośrednio przed zamknięciem rozprawy stanowił nadużycie prawa procesowego (art. 4 ¹ k.p.c.) i nie zmierzał do uzyskania ochrony prawnej, a jedynie do obstrukcji procesowej, w związku z czym postanowił na zasadzie art. 53 § 2 k.p.c. w zw. z § 1 k.p.c. pozostawić go w aktach sprawy bez dalszego biegu.

Reasumując rozważania Sąd Apelacyjny na zasadzie art. 385 k.p.c. apelcję oddalił.

O kosztach procesu za drugą instancję orzeczono na zasadzie art. 102 k.p.c. biorąc pod uwagę fakt podnoszony na rozprawie złej kondycji Spółki borykającej się z postępowaniem egzekucyjnym, wedle twierdzeń jej Prezesa (k.273v).

Marek Szymanowski