Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 29 stycznia 2015 r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący	:	SSA Irena Ejsmont - Wiszowata
Sędziowie	:	SA Jadwiga Chojnowska SO del. Małgorzata Szostak - Szydłowska (spr.)
Protokolant	:	Małgorzata Sakowicz - Pasko

po rozpoznaniu w dniu 29 stycznia 2015 r. w Białymstoku

na rozprawie

sprawy z powództwa Syndyka masy upadłości (...) Spółki Akcyjnej w upadłości likwidacyjnej w B.

przeciwko (...) w B.

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanej

od wyroku Sądu Okręgowego w Białymstoku

z dnia 23 czerwca 2014 r. sygn. akt VII GC 124/14

I.  oddala apelację;

II.  zasądza od pozwanej na rzecz powoda kwotę 5.400 (pięć tysięcy czterysta) zł tytułem zwrotu kosztów w postępowaniu apelacyjnym.

UZASADNIENIE

Powód Syndyk masy upadłości (...) Spółki Akcyjnej w upadłości likwidacyjnej w B. wniósł o zasądzenie od pozwanej (...)w B. kwoty 672.720,34 zł z ustawowymi odsetkami od poszczególnych kwot wskazanych w powołanych w pozwie fakturach od daty ich płatności do dnia zapłaty i kosztami procesu. Uzasadniając żądanie podał, iż z mocy umów zawartych w dniu 28 lutego 2012 roku i w dniu 2 maja 2012 roku upadły świadczył pozwanej usługi produkcyjne i usługi kontroli jakości. Po zakończeniu współpracy i wzajemnych rozliczeniach powód posiada wobec pozwanej dochodzoną wierzytelność z tytułu wynagrodzenia, której zapłaty pozwana odmawia bezpodstawnie – zdaniem powoda – powołując się na zarzut potrącenia.

Sąd Okręgowy w Białymstoku nakazem zapłaty w postępowaniu upominawczym z dnia 31 marca 2014 roku w sprawie sygn. akt VII GNc 77/14 uwzględnił powództwo w całości.

W sprzeciwie od nakazu zapłaty pozwana (...) w B. domagała się oddalenia powództwa i zasądzenia od powoda na jej rzecz kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych. Uzasadniając swoje stanowisko podała, że w dniu 12 września 2012 roku zgłosiła sędziemu – komisarzowi swoją wierzytelność wobec (...) S.A. w łącznej kwocie 1.593.342,55 zł i do zgłoszenia dołączyła oświadczenie z dnia 23 sierpnia 2012 roku o potrąceniu na kwotę 89.401,80 zł. Ponadto w zgłoszeniu uzupełniającym z dnia 26 listopada 2012 roku zgłosiła wierzytelność w kwocie 21.592,95 zł i w dniu 12 lutego 2013 roku złożyła kolejne oświadczenie o potrąceniu swojej wierzytelności wobec upadłego w kwocie 1.525.533,70 zł z wierzytelnością, jaką (...) S.A. w upadłości likwidacyjnej posiada wobec pozwanej. Podnosiła, że wskutek powyższego wierzytelności umorzyły się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej, stąd też to pozwana posiada wobec powoda wierzytelność w kwocie 873.683,22 zł.

Sąd Okręgowy w Białymstoku wyrokiem z dnia 23 czerwca 2014 roku w sprawie sygn. akt VII GC 124/14 zasądził od pozwanej na rzecz powoda kwotę 672.720,34 zł wraz z ustawowymi odsetkami od poszczególnych kwot składających się na dochodzoną należność od wskazanych dat do dnia zapłaty (pkt I wyroku); zasądził od pozwanej na rzecz powoda kwotę 17.217,- zł z tytułu zwrotu kosztów procesu (pkt II) i nakazał pobrać od pozwanej na rzecz Skarbu Państwa kwotę 23.634,- zł tytułem brakującej opłaty od pozwu (pkt III).

Orzeczenie powyższe zapadło w oparciu o następujące ustalenia faktyczne:

W dniu 28 lutego 2012 roku pomiędzy (...)w B. a (...) S.A. w B. zawarta została umowa świadczenia przez (...) S.A. w B. na rzecz (...) usług produkcyjnych, która obowiązywała do końca stycznia 2013 roku. W dniu 02 maja 2012 roku natomiast została zawarta pomiędzy tymi samymi przedsiębiorcami umowa zlecenia usług kontroli jakości, która obowiązywała do dnia 30 kwietnia 2013 roku. Postanowieniem z dnia 14 czerwca 2012 roku w sprawie sygn. akt VIII GUp 9/12 Sąd Rejonowy w Białymstoku ogłosił upadłość (...) S.A. w B. z możliwością zawarcia układu. W ramach wynikającej z obu umów współpracy prowadzonej po ogłoszeniu upadłości układowej, pozwana stała się dłużnikiem upadłego w kwocie 676.289,61 zł, natomiast upadły stał się dłużnikiem pozwanej na kwotę 3.569,27 zł, stąd też po skompensowaniu tych należności, po stronie upadłego pozostała wierzytelność wynikająca z obu umów w kwocie 672.720,34 zł.

W dniu 14 września 2012 roku pozwana zgłosiła sędziemu - komisarzowi do masy upadłości wierzytelność w łącznej kwocie 1.593.342,55 zł. Do zgłoszenia wierzytelności pozwana dołączyła oświadczenie z dnia 23 sierpnia 2012 roku o potrąceniu wzajemnych wierzytelności w wysokości 89.401,80 zł. W dniu 26 listopada 2012 roku pozwana uzupełniła swoje zgłoszenie o wierzytelność w kwocie 21.592,95 zł. Nadzorca sądowy w projekcie listy wierzytelności z dnia 28 listopada 2012 roku uznał wierzytelność pozwanej w łącznej kwocie 1.614.933,50 zł. Równocześnie przyjął, że oświadczenie o potrąceniu złożone przez pozwaną w dniu 23 sierpnia 2012 roku jest nieskuteczne. Pozwana pismem z dnia 27 grudnia 2012 roku złożyła sprzeciw do listy wierzytelności sporządzonej przez nadzorcę sądowego kwestionując jego stanowisko w kwestii potrącenia. Postanowieniem sędziego - komisarza z dnia 9 kwietnia 2013 roku sprzeciw pozwanej został oddalony w całości. Na postanowienie sędziego - komisarza pozwana złożyła zażalenie, które w dniu 14 czerwca 2013 roku zostało oddalone przez Sąd Rejonowy w Białymstoku.

Postanowieniem z dnia 25 stycznia 2013 roku Sąd Rejonowy w Białymstoku zmienił sposób prowadzenia postępowania upadłościowego (...) S.A. w B. z układowego na obejmujący likwidację majątku dłużnika, odwołując z funkcji nadzorcę sądowego i ustanawiając syndyka masy upadłości.

Pozwana w dniu 12 lutego 2013 roku złożyła kolejne oświadczenie o potrąceniu wierzytelności, którym potrąciła wierzytelność przysługującą jej wobec powoda w kwocie 1.525.533,10 zł z wierzytelnością, jaką powód posiadał wobec pozwanej w kwocie 651.895,38 zł. W związku ze złożonym oświadczeniem o potrąceniu, pozwana dokonała w dniu 18 lutego 2013 roku uzupełniającego zgłoszenia wierzytelności i w nawiązaniu do zgłoszenia wierzytelności dokonanego w dniach 14 września 2012 roku i 26 listopada 2012 roku i uwzględniając fakt dokonanego potrącenia z dnia 12 lutego 2013 roku, określiła swoją wierzytelność na kwotę 873.638,32 zł. W uzupełniającej liście wierzytelności z dnia 21 października 2013 roku syndyk masy upadłości nie uznał dokonanych potrąceń i uzupełniającego zgłoszenia wierzytelności. Pozwana złożyła w dniu 16 grudnia 2013 roku sprzeciw co do uzupełniającej listy wierzytelności. Pismem z dnia 21 października 2013 roku syndyk masy upadłości wezwał pozwaną do zapłaty kwoty 897.448,97 zł obejmującej m.in. należność dochodzoną w niniejszej sprawie, co nie przyniosło oczekiwanego przez niego skutku.

W tych okolicznościach, uznając dopuszczalność powoływania się przez pozwanego w toku postępowania sądowego prowadzonego z powództwa upadłego przeciwko osobie, będącej jednocześnie jej wierzycielem na zarzuty wynikające z potrącenia i umorzenia zobowiązania, Sąd Okręgowy uznał, iż zarzuty te w niniejszej sprawie są bezzasadne. Z bezspornego stanu faktycznego wynikało bowiem, że potrącone wierzytelności pozwanej powstały przed ogłoszeniem upadłości z możliwością zawarcia układu (14 czerwca 2012 roku), natomiast objęte pozwem wierzytelności powoda powstały po ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu, ale przed ogłoszeniem upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego (25 stycznia 2013 roku). Pozwana nie kwestionowała zasady i wysokości należności dochodzonych pozwem, a jej prezes zarządu podpisał wykaz stanu rozrachunków na dzień 15 stycznia 2013 roku. Powód nie dochodził należności z faktur VAT (...), które zostały skorygowane kolejno fakturami (...) oraz (...), zaś z faktury VAT (...), skorygowanej fakturą (...) dochodzona jest należność pomniejszona o 3.569,27 zł (uznana przez powoda wzajemna wierzytelność). Nie ma w związku z tym znaczenia oświadczenie o potrąceniu z dnia 23 sierpnia 2012 roku, na które powoływała się pozwana w zgłoszeniu wierzytelności sędziemu – komisarzowi, gdyż potrącenie to nie dotyczyło faktur objętych przedmiotowym pozwem. Powoływanie się na rozstrzygnięcie sędziego – komisarza z dnia 9 kwietnia 2013 roku oraz postanowienie z dnia 14 czerwca 2013 roku i polemika z ich argumentacją nie miały więc znaczenia, choć Sąd Okręgowy w pełni podzielił argumentację sędziego-komisarza zawartą w ww. postanowieniach dotyczącą bezskuteczności czynności (...) S.A. dokonanych z pozwaną jako spółką zależną.

Również kolejne oświadczenie o potrąceniu wierzytelności, złożone pismem z dnia 12 lutego 2013 roku, zdaniem Sądu Okręgowego, nie było skuteczne. Sąd Okręgowy zauważył przy tym prezentowane w doktrynie przeciwstawne poglądy dotyczące możliwości potrącenia wierzytelności powstałych w okresie od ogłoszenia upadłości układowej do jej zmiany w upadłość obejmującą likwidację majątku upadłego. Pierwszy z tych poglądów nakazuje dopuszczalność potrącenia oceniać według art. 93 ust. 1 Prawa upadłościowego i naprawczego (dalej: p.u.n.) na dzień zmiany sposobu prowadzenia postępowania i jest uzasadniany treścią art. 118 p.u.n., który stanowi, że z chwilą zmiany postanowienia powstają skutki wymienione w przepisach Oddziału 3 Rozdziału 2 p.u.n. bez wyłączeń, a więc nie można odmówić wierzycielowi możliwości zgłoszenia nowych wierzytelności i stosownego oświadczenia. Drugi natomiast z tych poglądów odwołuje się do treści art. 89 p.u.n. wskazując, iż ograniczenia w zakresie potrącenia powstają już z chwilą ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu i według jego zwolenników oceniając dopuszczalność potrącenia wierzytelności nabytych po dniu ogłoszenia upadłości przesądzająca jest data ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu, gdyż postępowanie upadłościowe oceniać należy jako całość.

W ocenie Sądu Okręgowego, słusznym jest pogląd drugi, a więc ograniczenia w zakresie dopuszczalności potrącenia powstają już z chwilą ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu. Sąd pierwszej instancji podzielił przy tym argumentację powoda, iż skutkiem ogłoszenia upadłości w rozumieniu art. 118 p.u.n., wynikającym z art. 95 p.u.n., powstającym z dniem wydania postanowienia o zmianie sposobu prowadzenia postępowania jest zakaz potrącania wierzytelności w sytuacji, gdy wierzyciel stał się dłużnikiem upadłego po dniu ogłoszenia upadłości, lecz ani powołany art. 118, ani też żaden inny przepis prawa upadłościowego i naprawczego nie stanowi, że dniem ogłoszenia upadłości w rozumieniu art. 95 u.p.n. ma być dzień wydania postanowienia o zmianie sposobu prowadzenia postępowania i dniem tym pozostaje w dalszym ciągu dzień ogłoszenia upadłości układowej. Sąd nie ogłasza bowiem upadłości ponownie, zmienia jedynie sposób jej prowadzenia, nie można więc przyjąć, że przekształcenie opcji postępowania upadłościowego z układowego na likwidacyjne otwiera na nowo wierzycielowi drogę do potrącenia wzajemnych wierzytelności, które to potrącenie nie było możliwe wobec faktu, że wierzyciel stał się dłużnikiem upadłego po ogłoszeniu upadłości układowej. Sąd Okręgowy zauważył przy tym, że na skutek zmiany sposobu prowadzenia postępowaniu upadłościowego z układowego na likwidacyjne wierzycielom nie otwiera się na nowo droga do dokonywania zgłoszeń, obowiązuje termin wskazany w postanowieniu o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu, a zgłoszenia nadesłane po terminie obwieszczane są na koszt wierzyciela. Sąd Okręgowy podkreślił treść art. 89 p.u.n., zgodnie z którym w czasie trwania postępowania aż do jego umorzenia, zakończenia albo zmiany postanowienia o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu na postanowienie o ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego, potrącenie wzajemnych wierzytelności między upadłym a wierzycielem nie jest możliwe, jeżeli wierzyciel stał się dłużnikiem upadłego po ogłoszeniu upadłości, i uznał, że dyspozycja tego przepisu nakazuje stosowanie zawartej w nim normy do chwili zmiany postanowienia o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu na postanowienie o ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego. Zatem z chwilą przekształcenia opcji prowadzonego postępowania na likwidacyjną ustaje nakaz stosowania art. 89 p.u.n., lecz zgodnie z art. 118 p.u.n., w razie zmiany sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego z postępowania z możliwością zawarcia układu na postępowanie obejmujące likwidację majątku upadłego, skutki ogłoszenia upadłości wymienione w przepisach niniejszego oddziału powstają z dniem wydania postanowienia o zmianie sposobu prowadzenia postępowania. Od dnia wydania postanowienia o zmianie sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego z postępowania z możliwością zawarcia układu na postępowanie obejmujące likwidację majątku upadłego należy zatem stosować art. 95 p.u.n., zgodnie z którym potrącenie nie jest dopuszczalne, jeżeli wierzyciel stał się dłużnikiem upadłego po dniu ogłoszenia upadłości. Biorąc pod uwagę powyższe, Sąd Okręgowy przyjął, że pozwana nie mogła potrącić swojej wierzytelności z uwagi na treść art. 89 ust. 1 pkt 1 p.u.n., bowiem ta powstała po dacie ogłoszenia upadłości, zaś skutek ten trwał do chwili wydania postanowienia o ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego. Nie mógł jej również potrącić po wydaniu postanowienia zmieniającego, bowiem od tego czasu zaczęła obowiązywać dyspozycja art. 95 p.u.n. zakazująca potrącania wierzytelności powstałych po ogłoszeniu upadłości.

O kosztach procesu Sąd Okręgowy orzekł stosownie do treści art. 98 k.p.c. i art. 113 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych obciążając nimi pozwaną jako przegrywającą sprawę.

Apelację od wyroku Sądu Okręgowego wniosła pozwana. Zaskarżając go w całości zarzucała naruszenie prawa materialnego, tj.:

a)  art. 118 p.u.n. w zw. z art. 93 ust. 1 p.u.n. i art. 95 p.u.n. poprzez ich błędną wykładnię i przyjęcie, że z brzmienia przedmiotowych przepisów nie wynika, że wyrażenie „w dniu ogłoszenia upadłości” odnosi się do wydania postanowienia o zmianie sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego z postępowania obejmującego upadłość z możliwością zawarcia układu na postępowanie obejmujące likwidację majątku upadłego, w sytuacji gdy prawidłowa wykładnia powinna prowadzić do przyjęcia, że z brzmienia przepisu art. 118 p.u.n. wprost wynika, że z chwilą zmiany postanowienia o upadłości układowej na likwidacyjną powstają skutki wymienione w przepisach Oddziału 3 Rozdziału 2 p.u.n. (w tym. m.in. art. 93 ust. 1 p.u.n. i art. 95 p.u.n.) bez wyłączeń, wobec tego zwrot „dzień ogłoszenia upadłości” oznacza dzień ogłoszenia upadłości likwidacyjnej;

b)  art. 93 ust. 1 p.u.n. i art. 95 p.u.n. poprzez błędną wykładnię i przyjęcie przez Sąd pierwszej instancji, iż z przepisów tych wynika zakaz potrącania wierzytelności przysługujących względem powoda (upadłego), a powstałych po ogłoszeniu upadłości likwidacyjnej układowej w sytuacji, gdy prawidłowa wykładnia przywołanych przepisów powinna prowadzić do przyjęcia, że potrącenie jest dopuszczalne, bowiem obie wierzytelności istniały w dniu ogłoszenia upadłości likwidacyjnej,

c)  art. 118 p.u.n. poprzez błędną wykładnię i przyjęcie, że w przypadku rozpoznawania sporu sądowego między syndykiem i wierzycielem nie jest możliwe uwzględnienie umorzenia zobowiązania na skutek złożonego oświadczenia o potrąceniu w sytuacji, gdy prawidłowa wykładnia winna prowadzić do przyjęcia, że wszczęcie postępowania upadłościowego nie wywołuje skutku zawiśnięcia sporu (lis pendens), a zatwierdzona lista wierzytelności, jak i tym bardziej niezatwierdzona lista wierzytelności, nie mają znamion powagi rzeczy osądzonej (res iudicata).

Wskazując na powyższe wnosiła o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa w całości z zasądzeniem od powoda na rzecz pozwanej kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych oraz zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych za drugą instancję, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w Białymstoku do ponownego rozpoznania wraz z orzeczeniem o kosztach postępowania w sprawie.

W odpowiedzi na apelację, podtrzymując dotychczasowe stanowisko, powód wnosił o jej oddalenie i zasądzenie od pozwanej na rzecz powoda kosztów postępowania apelacyjnego.

Sąd Apelacyjny ustalił i zważył, co następuje:

Apelacja, jako bezzasadna, podlegała oddaleniu.

Sąd Okręgowy dokonał w niniejszej sprawie prawidłowych ustaleń faktycznych, który nie były przez żadną ze stron kwestionowane. Uzupełnienia wymagają jedynie ustalenia w zakresie okoliczności zaistniałych już po wydaniu zaskarżonego wyroku, tj. co do stanu postępowania ze złożonego przez pozwaną w dniu 16 grudnia 2013 roku sprzeciwu od uzupełniającej listy wierzytelności, w której Syndyk masy upadłości (...) S.A. w upadłości likwidacyjnej w B. odmówił uznania ponownie zgłoszonej wierzytelności pozwanej w kwocie 1.525.533,10 zł i odmówił uznania oświadczenia pozwanej o potrąceniu z dochodzoną w niniejszej sprawie wierzytelnością powoda skutkującego - według pozwanej - umorzeniem wierzytelności upadłego w całości i wierzytelności pozwanej wobec upadłego do kwoty 873.683,22 zł. W toku postępowania apelacyjnego ustalono, iż Sędzia Komisarz Sądu Rejonowego w Białymstoku postanowieniem z dnia 29 lipca 2014 r. sygn. akt VIII GUp 9/12 zw 374 oddalił powyższy sprzeciw pozwanej, a zażalenie pozwanej od tego postanowienia zostało oddalone postanowieniem Sadu Rejonowego w Białymstoku z dnia 30 września 2014 r. (k. 791).

Spór w rozpoznawanej sprawie sprowadzał się do rozstrzygnięcia, czy świetle niespornych okoliczności faktycznych dopuszczalne było dokonanie potrącenia wierzytelności pozwanej, powstałej przed ogłoszeniem upadłości z możliwością zawarcia układu, z wierzytelnością wzajemną upadłego powstałą po dacie ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu, lecz przed dniem wydania postanowienia o zmianie sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego z postępowania z możliwością zawarcia układu na postępowanie obejmujące likwidację majątku upadłego.

Potrącenie jest instytucją prawa materialnego, która umożliwia samodzielne, pozaegzekucyjne zaspokojenie wierzytelności w drodze jej umorzenia z wzajemną wierzytelnością dłużnika. Skorzystanie z potrącenia przejawia się najczęściej w procesie w drodze podnoszonego zarzutu nieistnienia roszczenia określanego jako zarzut potrącenia, którego istotę stanowi żądanie uwzględnienia materialnoprawnych zmian stanu zobowiązań między stronami, jaki nastąpił w wyniku złożonego oświadczenia o potrąceniu (por.: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2007 r., III CZP 58/07, OSNC 2008/5/44). Zgodnie bowiem z regulacją zawartą w art. 499 k.c., potrącenie dokonuje się przez złożenia oświadczenia woli drugiej stronie. W postępowaniu upadłościowym możliwość dokonania potrącenia nie została wyłączona. Ustawodawca dokonał jednak istotnych modyfikacji wymagań, jakie spełnić muszą potrącane wierzytelności i wprowadził granicę czasową skorzystania z prawa potrącenia. Zmiany dotyczące potrąceń dokonywanych w czasie trwania postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu określa art. 89 p.u.n., zmiany w zakresie potrąceń w toku postępowania upadłościowego obejmującego likwidację majątku upadłego wprowadzają przepisy art. 93-96 p.u.n. Uregulowania te stanowią przepisy szczególne, o których mówi art. 505 pkt 4 k.c., a w konsekwencji w wypadku dokonania potrącenia wbrew zasadom wynikającym z omawianych przepisów nie następuje skutek w postaci umorzenia wierzytelności.

Istotne jest też przy tym, iż brak jest ustawowego zakazu prowadzenia postępowania sądowego dotyczącego spornej wierzytelności z powództwa upadłego przeciwko osobie będącej jednocześnie jego wierzycielem i możliwe jest w toku takiego postępowania dokonanie przez pozwanego potrącenia lub powołanie zarzutu wynikającego z wcześniejszego potrącenia i umorzenia postępowania. Zarzut ten może jednak być uwzględniony jedynie wówczas, gdy zachodziły przesłanki dopuszczające potrącenie w postępowaniu upadłościowym (por.: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 2012 r., V CSK 95/11, Lex nr 1254743, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 2006 r., III CK 360/05, Lex nr 176078, uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 20 marca 2011 r., V CSK 311/10, OSNC-ZD 2011/3/65 i powołane tam orzecznictwo). Również Sąd Okręgowy w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia przychylił się do powyższego stanowiska wskazując, na szczególny charakter postępowania upadłościowego, którego wszczęcie nie powoduje skutków zawisłości sporu (lis pendens), ani powagi rzeczy osądzonej (res iudicata) w zakresie zapadłych w nim orzeczeń. Wykładnia art. 118 p.u.n. dokonana przez Sąd Okręgowy w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku nie prowadzi do wniosków przeciwnych, co przesądza o nietrafności trzeciego z podniesionych przez pozwana w apelacji zarzutów. Tym samym w toku procesu w sprawie z powództwa syndyka o zapłatę wierzytelności pozwana, jako wierzyciel któremu odmówiono skorzystania z możliwości potrącenia w postępowaniu upadłościowym, uprawniona była do podjęcia obrony opartej na twierdzeniu, że oświadczenie, jakie złożyła w postępowaniu upadłościowym, było skuteczne i doprowadziło do umorzenia obydwu wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej. Sama jednak dopuszczalność podjęcia takiej obrony w niniejszej sprawie nie przesądza o skuteczności podniesionego zarzutu potrącenia, który to zarzut – jak już wyżej podkreślono - może być uwzględniony jedynie wówczas, gdy zachodziły przesłanki dopuszczające potrącenie w postępowaniu upadłościowym. Sąd Apelacyjny podzielił prezentowane w ww. orzeczeniach stanowisko Sądu Najwyższego, zgodnie z którym pogląd opisany powyżej gwarantuje zachowanie jednolitych zasad traktowania wierzycieli w zakresie korzystania z przywileju, za jaki uznaje się prawo potrącenia realizowane przez wierzyciela upadłego.

Zdaniem Sądu Apelacyjnego w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę, Sąd Okręgowy oceniając skuteczność zarzutu potrącenia prawidłowo wyłożył i zastosował przepisy prawa upadłościowego i naprawczego, których obrazę zarzucono w pkt a) i b) apelacji. Zgodnie z art. 89 ust. 1 pkt 1 p.u.n., w czasie trwania postępowania aż do jego umorzenia lub zakończenia albo zmiany postanowienia o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu na postanowienie o ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego, potrącenie wzajemnych wierzytelności pomiędzy upadłym i wierzycielem nie jest dopuszczalne, jeżeli wierzyciel stał się dłużnikiem upadłego po ogłoszeniu upadłości. Stosownie zaś do art. 93 ust. 1 p.u.n., umiejscowionego w części przepisów ustawy regulujących skutki ogłoszenia upadłości co do zobowiązań upadłego w razie ogłoszenia upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego (Oddział 3. Rozdziału 2. obejmujący przepisy od art. 91 do 118 p.u.n.), potrącenie wierzytelności upadłego z wierzytelnością wierzyciela jest dopuszczalne, jeżeli obie wierzytelności istniały w dniu ogłoszenia upadłości, chociażby termin wymagalności jednej z nich jeszcze nie nastąpił. Przepis art. 95 p.u.n. stanowi zaś o niedopuszczalności potrącenia, jeżeli wierzyciel stał się dłużnikiem upadłego po dniu ogłoszenia upadłości. Jednocześnie, zgodnie z art. 118 p.u.n., w razie zmiany sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego z postępowania z możliwością zawarcia układu na postępowanie obejmujące likwidację majątku upadłego, skutki ogłoszenia upadłości wymienione w przepisach Oddziału 3. Rozdziału 2. tej ustawy, powstają z dniem wydania postanowienia o zmianie sposobu prowadzenia postępowania.

Brzemieniem ostatniego z tych przepisów pozwana uzasadnia pogląd o skuteczności potrącenia wskazując, że zarówno jej wierzytelność, jak i wierzytelność powoda z tytułu wykonanych przez upadłego umów z dnia 28 lutego 2012 roku i z dnia 2 maja 2012 roku istniały w dniu wydania postanowienia o zmianie sposobu prowadzenia postępowania (tj. w dniu 25 stycznia 2013 r.), a wyrażenie ,,w dniu ogłoszenia upadłości” odnosi się do daty wydania postanowienia zmieniającego. Powód z kolei konsekwentnie twierdzi, iż zakaz potrącenia wierzytelności pozwanej wynika wprost z art. 95 p.u.n., gdyż dniem ogłoszenia upadłości jest nadal dzień wydania postanowienia w tym przedmiocie niezależnie od późniejszej zmiany wskazanego sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego, a na dzień ogłoszenia upadłości (...) SA w B. z możliwością zawarcia układu (tj. 14 czerwca 2012 r.) pozwana nie była dłużnikiem upadłego. Niespornym było, że upadłość układowa miała miejsce w okresie 14 czerwca 2012 r. – 24 stycznia 2013 r. i dochodzone w niniejszej sprawie wierzytelności powoda powstały w tym okresie, czego dowodzą załączone do pozwu faktury wystawione przez upadłą spółkę od dnia 24 sierpnia 2012 r. do dnia 14 stycznia 2013 r. (k. 49-70).

Istotnie przepis art. 118 p.u.n. jest sformułowany w taki sposób, że jego wykładnia literalna na tle dopuszczalności potrącenia może budzić wątpliwości, stąd też pojawiły się zasadnicze rozbieżności w poglądach doktryny w tej kwestii. Z jednej strony wskazuje się, że zmiana postanowienia sądu o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu na postanowienie o ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego powoduje powstanie wszelkich skutków z art. 91-116 p.u.n., lecz w zakresie możliwości potrącenia mieć należy na uwadze, że zgodnie z art. 89 ograniczenia w tym zakresie powstają już z chwilą ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu. Nie można zatem uznać, że oceniając dopuszczalność potrącenia co do wierzytelności nabytych po dniu ogłoszenia upadłości (art. 94 p.u.n.) oraz co do wierzytelności powstałych po tej dacie (art. 95 p.u.n.) pod uwagę bierze się dzień zmiany postanowienia. W tym przypadku przesądzająca jest data ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu (Andrzej Jakubecki, Feliks Zedler ,,Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz” wydanie 2. Wolters Kluwer Zakamycze 2006”, str. 359-360). Odmiennie sygnalizowany problem ocenia D. C. wskazując, że skoro skutki ogłoszenia upadłości wymienione w art. 91-116 powstają z dniem postanowienia o zmianie upadłości, to według tej daty oceniać należy dopuszczalność potrącenia, a gdyby intencją ustawodawcy było ocenianie dopuszczalności potrącenia według art. 89 p.u.n., to w art. 118 p.u.n. nie znalazłby się nakaz oceny skutków prawnych wymienionych m.in. w art. 93-96 według daty postanowienia zmieniającego upadłość (,,Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz” pod red. Antoniego Witosza, LexisNexis Warszawa 2007, str. 190). Niektórzy komentatorzy nie zajmują się bliżej dopuszczalnością potrącenia ograniczając się jedynie do stwierdzenia, że z datą wydania przez sąd postanowienia o zmianie upadłości ,,układowej” na upadłość ,,likwidacyjną” powstają ipso iure wszelkie skutki przewidziane w przepisach art. 91-116 p.u.n. i przez dzień ogłoszenia upadłości należy rozumieć dzień zmiany postanowienia przez sąd (S. Gurgul ,,Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz”, Wydawnictwo C.H. Beck Warszawa 2013, str. 298-299).

Także orzecznictwo nie wypracowało dotąd jednolitego stanowiska w przedmiotowym zakresie. Wprawdzie problem tego rodzaju był rozważany w powoływanym przez obie strony na uzasadnienie swoich racji wyroku Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 2012 r., V CSK 95/11, Lex nr 1254743, lecz orzeczenie to zapadło w zasadniczo odmiennych okolicznościach faktycznych. Wprawdzie bowiem zarówno w stanie faktycznym niniejszej sprawy, jak i w sprawie sygn. akt V CSK 95/11, doszło do zmiany postanowienia o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu na postanowienie o ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego, lecz w sprawie rozpoznanej przez Sąd Najwyższy obie wierzytelności, tj. zarówno dochodzona w tym procesie przez syndyka masy upadłości wierzytelność upadłego, jak i wierzytelność pozwanego wierzyciela, powstały przed ogłoszeniem upadłości z możliwością zawarcia układu, a jedynie wierzyciel zgłaszając wierzytelność w postępowaniu upadłościowym zaniechał złożenia jednoczesnego oświadczenia o potrąceniu. Tym samym wyrażone w uzasadnieniu ww. wyroku stanowisko nie może być bezpośrednio odnoszone do niniejszej sprawy. Istotne jest jednak, iż i na tle ww. sprawy Sąd Najwyższy rozważając, czy upływ terminu z art. 89 ust. 3 p.u.n. wiąże w postępowaniu upadłościowym likwidacyjnym, czy otwiera się ponownie na podstawie art. 96 p.u.n. możliwość złożenia przez wierzyciela upadłego, który chce skorzystać z prawa potrącenia, oświadczenia w tym przedmiocie, wskazał: ,, Skoro wymieniony przepis art. 118 p.u.n. wprost stanowił, że z chwilą zmiany postanowienia powstają skutki wymienione w przepisach Oddziału 3 Rozdziału 2 p.u.n. bez wyłączeń, a zamieszczony jest w nich art. 96 p.u.n., nie można odmówić wierzycielowi możliwości zgłoszenia nowych wierzytelności i stosownego oświadczenia. Brak podstaw aby ograniczać ją tylko do tych wierzytelności, które ex lege stały się wymagalne (art. 91 ust. 1), z majątkowych niepieniężnych przekształciły w zobowiązania pieniężne (art. 91 ust. 2) lub wierzytelności nie podlegających układowi. Nie można jednak przyjąć, aby przepis ten sanował skutki upływu terminu prekluzyjnego dla wierzytelności zgłoszonych wcześniej, zatem ponowne ich zgłoszenie lub złożenie co do nich oświadczenia jest niedopuszczalne. Przemawia za tym także okoliczność, że lista wierzytelności nadal jest jedna, tylko zaspokojenie wierzycieli następuje w inny sposób. Nie dochodzi bowiem do restrukturyzacji zobowiązań upadłego, który zobowiązany jest do świadczenia na rzecz wierzycieli zgodnie z przyjętym i zatwierdzonym układem, tylko do zaspokojenia wierzycieli w ramach podziału funduszy masy upadłości na skutek jej likwidacji”. W okolicznościach niniejszej sprawy brak więc, także w kontekście powyższego orzeczenia Sądu Najwyższego sygn. akt V CSK 95/11, podstaw do przyjęcia dopuszczalności potrącenia. W przedmiotowej sprawie przedstawiona do potrącenia wierzytelność pozwanej nie jest bowiem w żadnym razie wierzytelnością nową, powstałą po ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu, a przed jej zmianą na upadłość likwidacyjną, lecz wierzytelnością, która już istniała w dacie ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu, i która to wierzytelność została zgłoszona w postępowaniu upadłościowym i uwzględniona na prawomocnie zatwierdzonej liście wierzytelności (postanowienia sędziego-komisarza z dnia 09 kwietnia 2013 r. i sądu upadłościowego z dnia 14 czerwca 2013 r.). Próba ponownego zgłoszenia tej samej wierzytelności z oświadczeniem o jej potrąceniu m.in. z wierzytelnością dochodzoną przez powoda w niniejszej sprawie, okazała się nieskuteczna, skoro Sędzia-Komisarz Sądu Rejonowego w Białymstoku postanowieniem z dnia 29 lipca 2014 r. sygn. akt VIII GUp 9/12 zw 374 oddalił sprzeciw pozwanej od odmowy uznania po raz drugi tej wierzytelności i uwzględnienia potrącenia, a zażalenie pozwanej od tego postanowienia zostało oddalone postanowieniem Sadu Rejonowego w Białymstoku z dnia 30 września 2014 r.

W ocenie Sądu Apelacyjnego w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę, nieuprawniona jest wykładnia przepisu art. 118 p.u.n. prowadząca do uznania, iż skutkiem postanowienia o zmianie sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego jest ocena dopuszczalności potrącenia według stanu istniejącego na dzień wydania postanowienia w tym przedmiocie, a według stanu na dzień ogłoszenia upadłości rozumianego jako data wydania postanowienia o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu. W postępowaniu upadłościowym obejmującym likwidację majątku upadłego odmiennie niż w przypadku postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu unormowano m.in. kwestię wymagalności zobowiązań upadłego i zamiany zobowiązań majątkowych niepieniężnych na zobowiązania pieniężne (art. 91 p.u.n.), odsetek od wierzytelności należnych od upadłego (art. 92 p.u.n.), wykonywania umów wzajemnych (art. 98-115 p.u.n.), roszczeń małżonka upadłego (art. 116 p.u.n.), stąd też niezbędne było określenie momentu, od którego występują powyższe skutki. Brak bowiem tego typu uregulowań w postępowaniu upadłościowym z możliwością zawarcia układu. W przypadku natomiast dopuszczalności potrącenia skutki ogłoszenia upadłości zostały uregulowane zasadniczo w sposób tożsamy niezależnie od sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego. Regulacji z art. 89 ust. 1 pkt 1 p.u.n. odpowiada bowiem treść przepisu art. 95 p.u.n. wskazując w obu przypadkach jako datę graniczną datę ogłoszenia upadłości. Argumenty natury systemowej prowadzą więc do uznania trafności stanowiska Sądu Okręgowego, iż w przypadku zmiany sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego, skutek w postaci niedopuszczalności potrącenia, jeżeli wierzyciel stał się dłużnikiem upadłego po ogłoszeniu upadłości, następuje do daty postanowienia zmieniającego z mocy art. 89 ust. 1 pkt 1 p.u.n., z tą datą – z mocy art. 95 p.u.n. W obu jednak tych przepisach sformułowanie ,,ogłoszenie upadłości” należy, zdaniem Sądu Apelacyjnego, rozumieć jednakowo: jako dzień wydania postanowienia w przedmiocie ogłoszenia upadłości niezależnie od wybranego sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego, a sąd upadłościowy zmieniając sposób prowadzenia postępowania nie ogłasza ponownie upadłości, lecz jedynie zmienia sposób jej prowadzenia. Poza motywami przywołanymi przez Sąd Okręgowy, które Sąd Apelacyjny podziela i przyjmuje za własne, przytoczyć tu należy argument wynikający z brzemienia art. 52 p.u.n., który stanowi, iż data wydania postanowienia o ogłoszeniu upadłości jest datą upadłości i przepis ten nie rozróż nicuje upadłości z możliwością zawarcia układu i upadłości likwidacyjnej.

Ponadto prezentowana przez pozwaną w apelacji wykładnia art. 118, art. 93 ust. 1 i art. 95 p.u.n. byłaby nie do pogodzenia z istotą postępowania upadłościowego. Zasadniczym bowiem celem tego postępowania jest równomierne zaspokojenie roszczeń wszystkich wierzycieli upadłego. Zwykle majątek upadłego nie wystarcza na pełne zaspokojenie wszystkich roszczeń, stąd też przepisy prawa upadłościowego zasadniczo w taki sposób regulują sytuację wierzycieli i dłużnika, aby pozwolić na chociażby częściowe, proporcjonalne zaspokojenie ogółu wierzycieli, z tego co może służyć na spłatę zobowiązań (,,wspólnota strat”). Z datą ogłoszenia upadłości wzajemne roszczenia wierzycieli i dłużnika podlegają normom prawa upadłościowego. W konsekwencji, zgodnie z art. 61 p.u.n., z chwilą ogłoszenia upadłości roszczenia wierzycieli kierują się ku masie upadłości, która służy zaspokojeniu wierzycieli upadłego. W skład masy upadłości wchodzi zaś – stosownie do art. 62 p.u.n. – majątek należący do upadłego w dniu ogłoszenia upadłości oraz nabyty przez upadłego w toku postępowania upadłościowego (z zastrzeżeniem art. 63-67 p.u.n.). Majątkiem takim jest niewątpliwie wierzytelność nabyta w wyniku wykonania przez upadłego w toku postępowania upadłościowego umowy wzajemnej zawartej z jednym z wierzycieli. Dopuszczenie możliwości potrącenia takiej wierzytelności z wierzytelnością przysługującą jednemu z wierzycieli zgłoszoną na listę wierzytelności wskutek zmiany sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego na podstawie art. 93 ust. 1 p.u.n. w zw. z art. 118 p.u.n. poprzez uznanie, że dzień ogłoszenia upadłości jest równoznaczny z dniem wydania postanowienia zmieniającego, powoduje uszczuplenie masy upadłości i pominięcie roszczeń pozostałych wierzycieli co do tego składnika masy upadłości. Na marginesie podkreślić należy, że okolicznościach przedmiotowej sprawy jest to uszczuplenie znaczne, a pozwana na dzień ogłoszenia upadłości (...) S.A. w B. była wobec niej spółką zależną (k. 263). Także wykładnia celowościowa przemawia zatem za nietrafnością stanowiska pozwanej.

Prezentowanej przez pozwaną interpretacji przedmiotowych przepisów prawa upadłościowego i naprawczego nie uzasadnia również podnoszony przez nią w uzasadnieniu apelacji argument, iż postępowanie upadłościowe z możliwością zawarcia układu ma na celu przetrwanie przedsiębiorstwa i kontynuowanie jego działalności, jeżeli przyjęty układ zaspokoi wierzycieli w wyższym stopniu niż likwidacja przedsiębiorstwa. Pozwana wskazuje, że dla powodzenia postępowania układowego niezbędna jest w szczególności dalsza współpraca z dotychczasowymi kontrahentami, a mało prawdopodobnym jest, aby jakikolwiek kontrahent zdecydował się na współpracę z podmiotem objętym upadłością układową, stąd wynikająca z art. 118 w zw. z art. 93 ust. 1 p.u.n. możliwość potrącenia wierzytelności powstałych po ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu. Argument taki byłby uzasadniony jedynie w odniesieniu do wzajemnego potrącenia wierzytelności upadłego i wierzytelności kontrahenta upadłego powstałych po ogłoszeniu upadłości. Skuteczność takiego potrącenia ocenia się według przepisów art. 498-505 k.c., a nie według przepisów prawa upadłościowego i naprawczego (por.: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego 1997r. I CKN 3/97, OSNC 1997/8/109). W sytuacji zaś, jak w niniejszej sprawie, gdzie wierzytelność pozwanej powstała przed ogłoszeniem upadłości z możliwością zawarcia układu, a wierzytelność upadłego powstała w okresie upadłości układowej, brak zapłaty wynagrodzenia za usługi wykonywane przez upadłego z powołaniem się na zarzut potrącenia skutkuje brakiem środków na zaspokojenie wierzycieli i prowadzić może w sposób oczywisty do niedojścia do skutku układu i ogłoszenia upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego zaprzepaszczając cele postępowania układowego w postaci przetrwania przedsiębiorstwa upadłego i kontynuowania jego działalności. Możliwość potrącenia wzajemnej wierzytelności prowadzi też w takiej sytuacji, jak słusznie podnosił powód, do ryzyka celowego zadłużania się wierzycieli w toku postępowania upadłościowego w celu zaspokojenia swoich wcześniejszych wierzytelności poza postępowaniem upadłościowym.

Jeżeli więc już z mocy art. 89 ust. 1 pkt 1 p.u.n. potrącenie nie było dopuszczalne, gdyż wierzyciel stał się dłużnikiem upadłego po ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu, to fakt zmiany sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego na likwidacyjne, nie przywraca wierzycielowi, na podstawie art. 118 p.u.n. w zw. z art. 93 ust. 1 p.u.n., możliwości potrącenia w stosunku do wierzytelności upadłego powstałych pomiędzy datą ogłoszenia upadłości układowej a datą jej zmiany na upadłość obejmującą likwidację majątku upadłego. Uznanie możliwości potrącenia prowadziłoby do nieuzasadnionego uprzywilejowania jednego z wierzycieli, pomimo iż w stosunku do dłużnika już ogłoszono upadłość, kosztem masy upadłości i kosztem pozostałych wierzycieli. Dochodzone więc w niniejszej sprawie wierzytelności nie zostały umorzone na skutek potrącenia, które było niedopuszczalne, i jako wymagalne słusznie zostały zasądzone zaskarżonym wyrokiem.

Z tych też względów, na mocy art. 385 k.p.c., Sąd Apelacyjny oddalił apelację.

O kosztach zastępstwa procesowego powoda w postępowaniu apelacyjnym orzeczono stosownie do wyniku tego postępowania i treści art. 98 § 1 k.p.c. i § 6 pkt 7 w zw. z § 12 ust. 1 pkt 2 Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 490).