Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

UZASADNIENIE

Zaskarżonym postanowieniem z dnia 30 kwietnia 2019 r. Sąd Rejonowy w Pabianicach w sprawie o sygn. akt I Ns 197/19 z wniosku M. Ś. i z udziałem E. S. i S. K. o stwierdzenie nabycia spadku po A. K. stwierdził, iż spadek po A. K. córce S. i M. zmarłej 31 grudnia 2018 r. w Tuszynie, ostatnio stale zamieszkałej w K. na postawie ustawy nabyły dzieci: E. S. córka W. i A., S. K. syn R. i A. po ½ części każde z nich.

Powyższe rozstrzygnięcie Sąd I instancji oparł na następujących ustaleniach faktycznych:

A. K. nazwisko rodowe G., córka M. i S., zmarła dnia 31 grudnia 2018 r. w Tuszynie. Ostatnio na stałe zamieszkiwała w K.. W chwili śmierci była rozwiedziona i miała troje dzieci: S. K., M. Ś., E. S. nazwisko rodowe Ś.. A. K. w dniu 4 grudnia 2006 r. sporządziła przed notariuszem M. W. prowadzącym kancelarię w Ł. testament w formie aktu notarialnego Rep. A nr (...). W treści testamentu wyłączyła od dziedziczenia syna M. Ś. oraz pozbawiła go prawa do zachowku z uwagi na jego uporczywe zachowania sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, polegające na braku zainteresowania oraz uporczywym brakiem kontaktu, brakiem pomocy i opieki w potrzebie, a także z tego powodu, że syn bez jej wiedzy i zgody wyniósł i spieniężył wiele jej przedmiotów o wartości historycznej.

Sąd I instancji stan faktyczny ustalił w oparciu o powołane dowody z dokumentów oraz zapewnienie spadkowe - nie budzące wątpliwości co do prawdziwości.

Wobec tak ustalonego stanu faktycznego Sąd meriti uznał, iż na podstawie art. 670 k.p.c. w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku Sąd bada, kto jest spadkobiercą oraz w oparciu, o jaki tytuł powołania następuje dziedziczenie. W szczególności bada, czy spadkodawca pozostawił testament.

Sąd I instancji podniósł, iż prawo polskie – w myśl art. 926 § 1 k.c. - przewiduje dwa tytuły powołania do spadku: przepisy ustawy oraz wolę spadkodawcy wyrażoną w testamencie odpowiadającym wymaganiom formalnym, przy czym ustawa daje pierwszeństwo porządkowi dziedziczenia określonemu przez spadkodawcę w testamencie. Dlatego dziedziczenie na podstawie ustawy co do całości spadku ma miejsce wtedy, gdy spadkodawca nie sporządził w ogóle testamentu, sporządził testament, którego treść ogranicza się do innych rozrządzeń albo gdy spadkodawca sporządził testament, który okazał się nieważny lub bezskuteczny ( §2 i 3 art. 926 k.c. ).

Sąd Rejonowy argumentował, iż spadkodawczyni pozostawiła testament notarialny, jednakże w jego treści nie powołała żadnego spadkobiercy. Wobec bezspornego i niekwestionowanego przez nikogo z zainteresowanych ustalenia, że spadkodawczyni nie powołała spadkobierców testamentowych, porządek dziedziczenia po A. K. określają przepisy Kodeksu cywilnego. W myśl art. 931 § 1 k.c. w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Ustalono, że spadkodawczyni w chwili śmierci była rozwiedziona i miała troje dzieci.

Sąd I instancji wskazał, iż spadkodawczyni wyłączyła od dziedziczenia syna M. Ś. oraz pozbawiła go prawa do zachowku w treści testamentu, powołując się na okoliczności wymienione w art. 1008 pkt 1 i 3 k.c.

Sąd Rejonowy podniósł, iż oświadczenie spadkodawczyni o wydziedziczeniu syna M. Ś. ujawnia należycie wolę spadkodawczyni związaną z pozbawieniem w/w zachowku, określa precyzyjnie osobę wydziedziczaną oraz wskazuje powód wydziedziczenia zgodnie z wymogiem z art. 1009 k.c.. Wola spadkodawczyni wyrażona została w taki sposób, że zamiar wydziedziczenia określono jednoznacznie, nie budzi on wątpliwości. Z tego względu Sąd uznał wydziedziczenie wnioskodawcy za skuteczne, zwłaszcza, że wnioskodawca, który złożył zastrzeżenia do testamentu z dnia 4 grudnia 2006 r., nie sprecyzował w jakikolwiek sposób treści tych zastrzeżeń. Skoro jedno z dzieci pozostawionych przez wnioskodawczynię zostało wydziedziczone testamentem notarialnym z dnia 4 grudnia 2006 r., do spadku po w/w spadkodawczyni z mocy ustawy powołane zostały pozostałe jej dzieci tj. S. K., E. S..

Sąd I instancji wskazał, iż S. K. i E. S. jako spadkobiercy A. K. złożyli w terminie oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Z tych względów Sąd Rejonowy orzekł jak w sentencji.

Apelację od powyższego rozstrzygnięcia złożył wnioskodawca, zaskarżając postanowienie w całości. Skarżący zarzucił wydanemu orzeczeniu naruszenie:

1)  przepisów prawa procesowego, tj. art. 670 k.p.c. przez niewyjaśnienie jakie i czego dotyczą zastrzeżenia do testamentu notarialnego z dnia 4 grudnia 2006 r. zgłoszone przez wnioskodawcę na rozprawie,

2)  prawa materialnego, tj. art. 945 § 1 k.c. polegające na braku ustalenia swobody i świadomości przy wyrażeniu woli przez spadkodawczynię.

W związku z powyższym skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja okazała się zasadna i skutkowała uchyleniem zaskarżonego postanowienia i przekazaniem sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia.

W ocenie Sądu Okręgowego zaskarżone orzeczenie nie poddaje się weryfikacji w toku instancji. Zapadłe rozstrzygnięcie nie może się ostać w obrocie prawnym, dlatego że Sąd Rejonowy nie rozpoznał istoty sprawy.

Pojęcie "istoty sprawy", o którym mowa w art. 386 § 4 k.p.c., dotyczy jej aspektu materialno-prawnego. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się jednolicie, że do nie rozpoznania istoty sprawy dochodzi wówczas, gdy rozstrzygnięcie Sądu I instancji nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy. W szczególności chodzi zaś tutaj o różnego rodzaju zaniedbania, które w ogólnym rozrachunku polegają na zaniechaniu zbadania materialnej podstawy żądania albo pominięciu merytorycznych zarzutów stron przy jednoczesnym bezpodstawnym przyjęciu, że istnieje przesłanka materialno-prawna lub procesowa unicestwiająca roszczenie (por. wyrok SN z dnia 9 stycznia 1936 r., C 1839/36, Zb. Orz. 1936, poz. 315; postanowienia SN z dnia 23 września 1998 r., II CKN 897/97, opubl. OSNC Nr 1/1999 poz. 22; z dnia 15 lipca 1998 r., II CKN 838/97, opubl. baza prawna LEX Nr 50750; z dnia 3 lutego 1999 r., III CKN 151/98, opubl. baza prawna LEX Nr 519260 oraz wyroki SN z dnia 12 lutego 2002 r., I CKN 486/00, opubl. OSP Nr 3/2003 poz. 36; z dnia 21 października 2005 r., III CK 161/05, opubl. baza prawna LEX Nr 178635.; z dnia 12 listopada 2007 r., I PK 140/07, opubl. OSNP Nr 1-2/2009 poz. 2 oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 19 grudnia 2007 r., I ACa 209/06, opubl. baza prawna LEX nr 516551 i wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 8 listopada 2012 r. sygn. I ACa 486/12). Inaczej mówiąc "nierozpoznanie istoty sprawy" oznacza uchybienie procesowe sądu I instancji polegające na całkowitym zaniechaniu wyjaśnienia istoty lub treści spornego stosunku prawnego, przez co rozumie się nie wniknięcie w podstawę merytoryczną dochodzonego roszczenia, a w konsekwencji pominięcie tej podstawy przy rozstrzyganiu sprawy. Oceny, czy Sąd I instancji rozpoznał istotę sprawy, dokonuje się zaś na podstawie analizy żądań pozwu, stanowisk stron i przepisów prawa materialnego stanowiących podstawę rozstrzygnięcia.

Przekładając powyższe na grunt niniejszej sprawy należy stwierdzić, że Sąd Rejonowy, wydając zaskarżone rozstrzygnięcie, pominął zarówno kwestię wyjaśnienia jakie są zastrzeżenia wnioskodawcy do testamentu oraz czy spadkodawczyni wyraziła swobodnie i świadomie wolę przy sporządzaniu testamentu notarialnego. W ten sposób Sąd I instancji zaniechał wyjaśnienia wszelkich okoliczności mających wpływ dla rozstrzygnięcia sprawy. Należy w tym miejscu przypomnieć, że zgodnie z poglądem wyrażonym m.in. w treści postanowienia z dnia 2 kwietnia 2014 r., sygn. akt IV CSK 450/13 (Legalis nr 981805) Sąd Najwyższy stwierdził, iż nałożony na sąd w postępowaniu nieprocesowym obowiązek działania z urzędu oznacza, że sąd nie może skutecznie powołać się na brak udowodnienia przez uczestnika danej okoliczności. Jeżeli jest ona istotna dla rozstrzygnięcia sprawy, a brak jest inicjatywy dowodowej uczestnika, sąd ma obowiązek dowód taki przeprowadzić z urzędu.

Niniejsza sprawa dotyczyła kwestii stwierdzenia nabycia spadku po zmarłej A. K.. Z chwilą śmierci osoby fizycznej następuje otwarcie spadku po takiej osobie, i z tą właśnie chwilą spadkobierca nabywa spadek (art. 924 i art. 925 k.c.). Stwierdzenia nabycia spadku dokonuje sąd na wniosek osoby mającej w tym interes, przy czym sąd wydaje postanowienie po przeprowadzeniu rozprawy i stwierdza nabycie spadku przez spadkobierców chociażby były nimi inne osoby, niż te wskazane przez uczestników (art. 677 §1 k.p.c.). Jak stanowi art. 926 § 2 k.c. dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy, a więc gdy nie sporządził testamentu, jako że majątkiem na wypadek śmierci można rozrządzić jedynie przez testament (art. 941 k.c.). Natomiast o ile spadkodawca sporządził ważny testament, dziedziczenie następuje na podstawie takiego testamentu, który ma prymat przed porządkiem dziedziczenia ustawowego.

W pierwszej kolejności należy zauważyć, że badanie kto jest spadkobiercą Sąd powinien przeprowadzić z urzędu – jest to jego bezwzględny obowiązek, od którego nie ma wyjątków (art. 670§1 k.p.c.). Badanie to dotyczy spadkobierców powołanych do dziedziczenia zarówno z mocy ustawy, jak i na podstawie testamentu. W doktrynie podkreśla się, iż w pierwszym przypadku wystarczające jest ustalenie pokrewieństwa w zakresie wskazanym w przepisach materialnych regulujących ten rodzaj dziedziczenia oraz okoliczności wyłączających poszczególne osoby z dziedziczenia, w drugim natomiast stwierdzenie, czy spadkodawca pozostawił testament, następnie jego otwarcie i ogłoszenie, ewentualne zbadanie zarzutów kwestionujących ważność i skuteczność testamentu, a po ustaleniu spadkobierców powołanych do dziedziczenia z mocy testamentu - zbadanie okoliczności wyłączających lub ograniczających ich zdolność spadkobrania. Art. 669 k.p.c. stanowi, że sąd spadku wydaje postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po przeprowadzeniu rozprawy, na którą wzywa wnioskodawcę oraz osoby mogące wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi i testamentowi. Rozpoznanie zatem istoty sprawy następuje wówczas, gdy Sąd prawidłowo ustali przede wszystkim jaki rodzaj dziedziczenia w sprawie wystąpi. Tymczasem Sąd Rejonowy obowiązkowi temu nie uczynił zadość, i nie wyjaśnił jakie i czego dotyczyły zastrzeżenia wnioskodawcy do testamentu z dnia 4 grudnia 2006 r. Ponadto nie ustalił czy spadkodawczyni świadomie i swobodnie wyraziła wolę w testamencie, gdyż od kilku lat chorowała. Nie dokonał żadnych ustaleń na temat stanu zdrowia spadkodawczyni. Uwadze Sądu Rejonowego umknęło bowiem, że w wnioskodawca działał bez pełnomocnika profesjonalnego, nie wiedział nic do rozprawy o istnieniu testamentu a zatem obowiązkiem Sądu było wezwanie go do sprecyzowania zastrzeżeń bądź ewentualnie pouczenie o możliwości skorzystania z pomocy profesjonalnego pełnomocnika. Sąd I instancji nie zapytał się wnioskodawcy czy kwestionuje ważność tego testamentu z uwagi na ewentualne sporządzenie testamentu przez matkę w stanie wyłączającym świadome i swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Nie rozpytał się też na temat stanu jej zdrowia. Ponadto na rozprawie apelacyjnej uczestniczka postępowania E. S. również wyraziła zaskoczenie, że wnioskodawca ukochany syn matki został testamentem wyłączony od dziedziczenia po matce.

Powyższe prowadzi do wniosku, że stwierdzenie ważności tego testamentu wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w tej materii w całości, stosownie do ewentualnych wniosków dowodowych stron. Z powyższych powodów Sąd Okręgowy uznał, iż doszło do nierozpoznania istoty sprawy. Sąd Rejonowy naruszając dyspozycje art. 670 k.p.c. nie poczynił bowiem wystarczających kroków w celu zbadania ważności testamentu oraz tym samym ustalenia kręgu spadkobierców, a taki jest przecież główny cel postępowania o stwierdzenie nabycia spadku.

Mając powyższe na uwadze Sąd Okręgowy uznał, że Sąd Rejonowy nie rozpoznał istoty sprawy, zaś stwierdzone uchybienie skutkowało koniecznością wydania orzeczenia kasatoryjnego w oparciu o art. 386 § 4 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. i przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji, celem ponownej oceny złożonego wniosku.

Przy ponownym rozpoznawaniu sprawy Sąd Rejonowy – mając na względzie zwarte w niniejszym uzasadnieniu uwagi – uzupełni materiał dowody poprzez wezwanie wnioskodawcy do sprecyzowania jego ostatecznych zastrzeżeń do testamentu, przeprowadzi postępowanie dowodowe oraz zbada ważność testamentu z uwagi na stan zdrowia spadkodawczyni. Wreszcie po zbadaniu ważności testamentu Sąd ustali krąg spadkobierców, określając udziały w jakich każdy z nich dziedziczy.