Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 27 kwietnia 2022 r., sygn. akt VIII C 911/21, Sąd Rejonowy w Kielcach: (I) oddalił powództwo A. Z. przeciwko M. Z. i E. Z. o solidarną zapłatę kwoty 11794 zł z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia; (II) zasądził od A. Z. na rzecz M. Z. i E. Z. solidarnie kwotę 3617 zł tytułem kosztów procesu.

Sąd pierwszej instancji ustalił, że E. Z., M. Z. oraz A. Z. są współwłaścicielami nieruchomości położonej przy ul. (...), dla której Sąd Rejonowy w Kielcach prowadzi księgę wieczystą o nr (...). Decyzją Prezydenta Miasta K. z dnia 3 lipca 2020 r., znak:(...), ustalono odszkodowanie za prawo własności nieruchomości gruntowej oznaczonej numerem(...) dla której w Sądzie Rejonowym w Kielcach prowadzona jest księga wieczysta (...). Wymieniona nieruchomość, na podstawie decyzji Prezydenta Miasta K. nr (...) z dnia 3 grudnia 2019 r., znak(...) o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej dla zadania „Budowa ulicy (...) w K.”, stała się własnością Gminy K.. Ustalone odszkodowanie w wysokości 26336,66 zł przyznano i wypłacono M. Z., w wysokości 6584,17 zł przyznano i wypłacono M. i E. Z., a w kwocie 6585,17 zł przyznano i wypłacono A. Z.. Odszkodowanie na mocy powyższej decyzji zostało przyznane i wypłacone zgodnie z wysokością udziałów współwłaścicieli w prawie własności wywłaszczonej nieruchomości, przyznano je w częściach: 2/3 M. Z., 1/6 M. i E. małżonkom Z. oraz 1/6 A. Z.. Po rozpoznaniu odwołania A. Z. od powyższej decyzji, Wojewoda (...) decyzją z dnia 19 listopada 2020 r., znak: (...) utrzymał w mocy decyzję Prezydenta Miasta K. z dnia 3 lipca 2020 r., znak: (...)

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Rejonowy oddalił powództwo, przyjmując, że nie doszło do bezpodstawnego wzbogacenia się pozwanych kosztem powoda, bowiem otrzymane przez M. Z. i E. Z. kwoty odszkodowania, których częściowego zwrotu domaga się A. Z., znajdowały podstawę prawną w prawomocnej decyzji Prezydenta Miasta K. z dnia 3 lipca 2020 r., znak:(...) - nie były więc nienależnym świadczeniem. Decyzja została wydana w oparciu o operat szacunkowy sporządzony przez rzeczoznawcę majątkowego, zawierający wszystkie niezbędne elementy, a strony postępowania administracyjnego nie zgłosiły zastrzeżeń do operatu. Postępowanie odszkodowawcze zostało przeprowadzone prawidłowo, decyzja organu administracyjnego była wyczerpująco uzasadniona.

Powód wniósł apelację od powyższego wyroku. Zaskarżył orzeczenie Sądu Rejonowego w całości. Zarzucił:

- nierozpoznanie istoty sprawy oraz błędną wykładnię art. 405 k.c., prowadzącą do wniosku, że wzbogacenie się pozwanych kosztem powoda, wynikające z prawomocnej decyzji organu administracji o wywłaszczeniu, nie było bezpodstawnym, bowiem wynikało z tej decyzji, podczas gdy, w ocenie skarżącego, sąd powszechny nie może podważać ani zmienić prawomocnej decyzji administracyjnej, ale może dokonać rozliczenia nakładów na nieruchomość pomiędzy współwłaścicielami, czego z mocy przepisów ustawy o gospodarce nieruchomościami nie mógł uczynić organ administracyjny – chyba że w drodze ugody między stronami, co zresztą organ usiłował uczynić, ale spotkał się z odmową pozwanych;

- sprzeczność ustaleń Sądu z zebranym w sprawie materiałem dowodowym, polegającą na przyjęciu, że nasadzenia dokonywane przez wiele lat na użytkowanych przez strony, oddzielonych płotem częściach wspólnej nieruchomości, która została wywłaszczona jako działki oznaczone numerami ewidencyjnymi (...), powinny zostać zrekompensowane stosownie do udziałów we współwłasności, a nie w wyniku rozliczenia nakładów rzeczywiście poniesionych przez każdą ze stron, co jest sprzeczne z zasadą słuszności oraz zasadami logiki;

- naruszenie art. 233 k.p.c. poprzez ograniczenie procesu do jednej kwestii, z pominięciem oczywistych dowodów, że zarówno w sprawie o dział spadku, jak i w postępowaniu administracyjnym było oczywistym, że strony od wielu lat użytkują wyodrębnione części nieruchomości wspólnej – szczególnie w części przylegającej do ul. (...), która została wywłaszczona i na której każda ze stron poczyniła własne nakłady, nie naruszając części użytkowanej przez współwłaścicieli;

ewentualnie:

- naruszenie art. 686 k.p.c., polegające na rozpoznaniu żądania powoda w odrębnym postępowaniu, w trybie procesowym, w sytuacji gdy toczy się postępowanie o dział spadku i zniesienie współwłasności pomiędzy stronami w sprawie o sygn. akt VIII Ns 626/15 Sądu Rejonowego w Kielcach w trybie nieprocesowym i w tamtym postępowaniu został zgłoszony przez A. Z. wniosek o rozliczenie nakładów poczynionych na wywłaszczoną część nieruchomości wspólnej, objętych całościowo decyzją administracyjną, a decyzją Sądu było przekazanie tego żądania do odrębnego trybu postępowania.

Powód domagał się zmiany zaskarżonego wyroku i uwzględnienia powództwa w całości oraz zasądzenia od pozwanych na rzecz powoda zwrotu kosztów procesu według norm przepisanych, ewentualnie wniósł o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji albo przekazanie roszczenia powoda do rozliczenia w postępowaniu nieprocesowym w sprawie o dział spadku i zniesienie współwłasności.

W odpowiedzi na apelację pozwani domagali się oddalenia apelacji i zasądzenia na rzecz pozwanych kosztów postępowania apelacyjnego.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja odniosła skutek w postaci uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Kielcach.

Skarżący ma rację, że Sąd pierwszej instancji błędnie ocenił znaczenie ostatecznej decyzji Prezydenta Miasta K. z dnia 3 lipca 2020 r., znak:(...) dla roszczenia dochodzonego w niniejszej sprawie.

Ostateczna decyzja administracyjna mająca wpływ na stosunki cywilnoprawne, wydana przez uprawniony do tego przez ustawę organ administracji publicznej, wiąże sąd w postępowaniu cywilnym (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 16 lutego 2017 r., I CSK 679/15, LEX nr 2281276). Decyzja jest w zakresie objętym jej treścią - bez względu na motywy jej podjęcia wyrażone w uzasadnieniu - wyrazem stanowiska organu administracji publicznej, którego skutki prawne muszą być uwzględniane przez sąd orzekający w sprawie cywilnej. Wynika to z prawnego rozgraniczenia drogi sądowej i drogi administracyjnej, czego przejawem są art. 2 § 3 k.p.c. i art. 177 § 1 pkt 3 k.p.c. oraz art. 16 k.p.a. i art. 97 § 1 pkt 4 k.p.a., a także określona w Konstytucji RP idea podziału władz (art. 10) (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z 21 września 2018 r., V CSK 589/17, LEX nr 2559455). Sąd orzekający w sprawie cywilnej z racji swojej niezawisłości autonomicznie rozstrzyga jednak o tym, czy dana decyzja administracyjna mogła wywrzeć i czy wywarła skutki cywilnoprawne. Uprawnienie sądu do samodzielnego ustalania obiektywnych zdarzeń tworzących podstawę faktyczną rozstrzygnięcia nie może być podawane w wątpliwość w świetle art. 233 k.p.c. Ewentualne ograniczenia w tym przedmiocie musiałyby wynikać z uregulowania ustawowego, co ma miejsce w przypadku skazującego wyroku karnego (art. 11 k.p.c.). Kognicja sądu nie jest również wyłączona odnośnie wyprowadzania dalszych następstw cywilnoprawnych z faktów poddanych ocenie organu administracyjnego w sytuacji, w której decyzja administracyjna nie dotyczy tych konsekwencji (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 9 października 2007 r., III CZP 46/07, OSNC 2008/3/30). Przykładowo, sąd samodzielnie rozstrzyga spór o to, czy nieruchomość objęta aktem własności ziemi weszła do majątku wspólnego rolnika i jego małżonka, czy też do majątku osobistego małżonka, który jako jedyny został wymieniony w decyzji wydanej na podstawie art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. nr 27, poz. 250, ze zmianami). Wiążąca moc prawna aktu administracyjnego sprowadza się do tej sfery stosunków, do której uregulowania organ administracyjny jest ustawowo powołany (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 21 maja 1999 r., III CKN 244/98, OSNC 1999/12/210).

Decyzja Prezydenta Miasta K. z dnia 3 lipca 2020 r., znak: (...), ustalała odszkodowanie na rzecz M. Z., E. Z. i A. Z. za przysługujące im dotychczas prawo współwłasności nieruchomości gruntowej, oznaczonej numerami ewidencyjnymi działek (...), objętej księgą wieczystą (...), w związku z tym, że wymieniona nieruchomość, na podstawie decyzji Prezydenta Miasta K. nr (...) z dnia 3 grudnia 2019 r., znak(...), o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej dla zadania „Budowa ulicy (...) w K.”, stała się własnością Gminy K.. Decyzja została wydana na podstawie przepisów ustawy z dnia 10 kwietnia 2003 r. o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych (tekst jednolity Dz. U. z 2022 r., poz. 176). Stosownie do art. 12 ust. 4f ustawy, odszkodowanie przysługuje dotychczasowym właścicielom nieruchomości, użytkownikom wieczystym nieruchomości oraz osobom, którym przysługuje do nieruchomości ograniczone prawo rzeczowe. Zgodnie z art. 12 ust. 5 ustawy, do ustalenia wysokości i wypłacenia odszkodowania, o którym mowa w ust. 4a, stosuje się odpowiednio przepisy ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jednolity Dz. U. z 2021 r., poz. 1899, ze zmianami), z zastrzeżeniem art. 18 (wysokość odszkodowania, ustala się, co do zasady, według stanu nieruchomości w dniu wydania decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej przez organ pierwszej instancji oraz według jej wartości z dnia, w którym następuje ustalenie wysokości odszkodowania). W uzasadnieniu decyzji z dnia 19 listopada 2020 r., znak: (...), utrzymującej w mocy decyzję Prezydenta Miasta K. z dnia 3 lipca 2020 r., znak: (...), Wojewoda (...) wskazał, iż w przypadku gdy przejęta nieruchomość stanowi współwłasność kilku osób w określonych udziałach, organ administracyjny, niezależnie od faktycznego sposobu i zakresu użytkowania działek przez współwłaścicieli, przyznaje odszkodowanie proporcjonalnie do wysokości udziałów współwłaścicieli ujawnionych w księdze wieczystej i przy dokonywaniu tej operacji nie jest uprawniony do rozliczania wysokości nakładów poczynionych na nieruchomości wspólnej przez konkretnych współwłaścicieli. Takich rozliczeń mogą dokonać oni miedzy sobą samodzielnie lub w toku postępowania sądowego w trybie cywilnoprawnym. Operat szacunkowy jest sporządzony w taki sposób, że umożliwia to stronom po zakończeniu postępowania administracyjnego. Kwestia poniesionych nakładów na poszczególnych działkach stanowiących jedną nieruchomość nie może być natomiast przedmiotem postępowania administracyjnego, co wynika wprost z przepisów specustawy drogowej (k. 14v). Tym samym, Sąd orzekający w niniejszej sprawie jest związany wysokością przyznanego odszkodowania i ustaleniami organów w postępowaniu administracyjnym co do stanu nieruchomości, determinującymi wysokość odszkodowania. W postępowaniu tym nie rozstrzygano jednak, który ze współwłaścicieli wywłaszczonej nieruchomości poczynił na nią nakłady podnoszące kwotę odszkodowania wypłaconego współwłaścicielom proporcjonalnie do ich udziałów we współwłasności, a nie do dokonanych nakładów. Wbrew stanowisku Sądu pierwszej instancji, wydanie decyzji przyznającej odszkodowanie pozwanym, jako współwłaścicielom nieruchomości przeznaczonej pod inwestycję drogową, nie wyłącza roszczenia powoda o zwrot tej części pobranego przez nich na mocy decyzji odszkodowania, która odpowiada nakładom poniesionym na nieruchomość wyłącznie przez powoda, mającym wpływ na kwotę przyznanego odszkodowania – co nie podważa sposobu ustalenia odszkodowania wypłaconego pozwanym w postępowaniu administracyjnym.

Podział nieruchomości quoad usum uchyla ustawowy model zarządu nieruchomością i związany z nim sposób rozliczeń wydatków i nakładów. W przypadku gdy nakład był poczyniony nie w ramach zarządu rzeczą wspólną, lecz jako nakład jednego współwłaściciela dokonany tylko na tę cześć rzeczy wspólnej, z której korzystał on samodzielnie, z wyłączeniem innych współuprawnionych, to do rozliczenia takiego nakładu nie ma zastosowania art. 207 k.c., w tym reguła, że dokonujący nakładu może żądać zwrotu jego wartości tylko od osób będących współwłaścicielami w czasie poniesienia nakładu. W takiej sytuacji przy zniesieniu współwłasności należy dokonać obrachunku według postanowień umowy współwłaścicieli o podziale rzeczy quoad usum. W innych wypadkach do rozliczenia nakładów mają zastosowanie przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 - 409 k.c.). Różnice, jakie w związku z poczynionymi przez poszczególnych współwłaścicieli nakładami mogą powstać w wartości całej rzeczy powinny być uwzględnione w postępowaniu o zniesienie współwłasności czy o dział spadku (jako zasada). Pozostali współwłaściciele, którzy nakładów nie dokonali, a zwiększyły one wartość całej rzeczy, nie mogą być przy zniesieniu współwłasności bezpodstawnie wzbogaceni kosztem ponoszącego nakłady, jeżeli wartość nieruchomości została ustalona z uwzględnieniem tych nakładów i tak została określona wysokość spłat lub dopłat wyrównujących udziały. Rozliczenie takich nakładów następuje na podstawie art. 405 i następne k.c. (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 19 października 2012 r., V CSK 526/11, LEX nr 1250781; postanowienie Sądu Najwyższego z 17 marca 2017 r., III CSK 137/16, LEX nr 2278294).

Bezzasadne są zarzuty skarżącego, odnoszące się do naruszenia przez Sąd Rejonowy art. 686 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem, w postępowaniu działowym sąd rozstrzyga o wzajemnych roszczeniach pomiędzy współspadkobiercami z tytułu posiadania poszczególnych przedmiotów spadkowych, pobranych pożytków i innych przychodów, poczynionych na spadek nakładów i spłaconych długów spadkowych. Podobnie, w postępowaniu o zniesienie współwłasności sąd rozstrzyga także spory o prawo żądania zniesienia współwłasności i o prawo własności, jak również wzajemne roszczenia współwłaścicieli z tytułu posiadania rzeczy (art. 618 § 1 k.p.c.). Zasadą postępowań działowych jest ich kompleksowość, jednak nie obejmują one wszelkiego rodzaju sporów (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z 12 października 1973 r., III CZP 56/73, OSNC 1974/7/8/125). Orzeczenia wydawane w sprawach o podział masy majątkowej muszą dotyczyć całości przedmiotu działu i rozstrzygać o wszystkich zgłoszonych wzajemnych roszczeniach współwłaścicieli, w tym o spłatach lub dopłatach wyrównujących udziały, o nakładach i pożytkach. Wszystkie te rozstrzygnięcia są ze sobą ściśle powiązane i wzajemnie uwarunkowane, stanowią integralną całość (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z 17 czerwca 2015 r., I CZ 53/15, LEX nr 1771509; postanowienie Sądu Najwyższego z 14 kwietnia 2016 r., IV CSK 593/15, LEX nr 2044490). W kategorii spraw wymienionych w art. 618 § 1 k.p.c. nie mieści się spór o rozliczenie kwoty należnej współwłaścicielowi nieruchomości z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, mającego źródło w sfinansowaniu nabycia przez niego udziału innego współwłaściciela w nieruchomości, objętej postępowaniem o zniesienie współwłasności. Wyliczenie spraw określonych w art. 618 § 1 k.p.c. ma wyczerpujący charakter. Wyjątkowe ze swej istoty unormowanie art. 618 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. nie podlega wykładni rozszerzającej (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 10 kwietnia 2014 r., IV CSK 474/13, LEX nr 1491133). Jeżeli nie istnieje jako obiekt podziału wspólny majątek stron po ustaniu majątkowej wspólności małżeńskiej, to roszczenia z tytułu zwrotu wydatków, nakładów i spłaconych długów przewidziane w przepisie art. 45 k.r.o. podlegają rozpoznaniu w procesie (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 12 kwietnia 2000 r., IV CKN 27/00, LEX nr 5243). Współwłasność działek nr (...), objętych księgą wieczystą (...), ustała na skutek decyzji, na mocy której stały się one własnością Gminy K. - tym samym brak było podstaw do rozliczenia dochodzonych w niniejszej sprawie nakładów w trybie postępowania nieprocesowego o dział spadku i zniesienie współwłasności, toczącego się przed Sądem Rejonowym w Kielcach, sygn. akt VIII Ns 626/15 i nieobejmującego wymienionych działek. Między ewentualnym poniesieniem przez powoda nakładów na działki, których dotyczy żądanie pozwu a sposobem dokonania działu spadku i zniesienia współwłasności w sprawie VIII Ns 626/15 nie zachodzi zależność tego rodzaju, aby mogła oddziaływać na orzekanie w tym przedmiocie w sprawie działowej.

Sąd Rejonowy oddalił powództwo, błędnie uznając, że decyzja Prezydenta Miasta K. z dnia 3 lipca 2020 r., znak:(...), wyklucza możliwość domagania się przez powoda zasądzenia na jego rzecz od pozwanych tej części pobranego przez nich na mocy decyzji odszkodowania, która odpowiada nakładom poniesionym na nieruchomość wyłącznie przez powoda, mającym wpływ na wysokość przyznanego odszkodowania. W tych warunkach doszło do nierozpoznania istoty sprawy. W utrwalonym orzecznictwie przyjmuje się, że taka sytuacja ma miejsce gdy sąd pierwszej instancji zaniechał zbadania materialnej podstawy żądania lub zarzutów merytorycznych przeciwstawionych zgłoszonemu roszczeniu, poprzestając na wadliwym przyjęciu przesłanki niweczącej lub hamującej roszczenie (np. prekluzja, przedawnienie, potrącenie, brak legitymacji, prawo zatrzymania) (por. m. in. wyroki Sądu Najwyższego z 23 września 1998 r., II CKN 897/97, OSNC 1999/1/22; z 12 lutego 2002 r., I CKN 486/00, OSP 2003/3/36; z 17 listopada 2004 r., IV CK 229/04, LEX nr 277851; z 21 października 2005 r., III CK 161/05, LEX nr 178635; z 11 lipca 2007 r., III UK 20/07, OSNP 2008/17–18/264; z 11 sierpnia 2010 r., I CSK 661/09, LEX nr 737251; postanowienie Sądu Najwyższego z 25 kwietnia 2014 r., II CZ 7/14, LEX nr 1475161; postanowienie Sądu Najwyższego z 27 maja 2021 r., V CZ 13/21, LEX nr 3181454). Sąd Rejonowy nie poczynił żadnych ustaleń w kwestiach dotyczących podziału nieruchomości do wyłącznego korzystania przez poszczególnych współwłaścicieli i osób dokonujących nakłady, a te okoliczności były sporne w sprawie (k. 4 – 5, 22 – 23, 37 – 38, 89).

Biorąc powyższe pod uwagę, Sąd Okręgowy na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Kielcach, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygniecie o kosztach postępowania apelacyjnego (art. 108 § 2 k.p.c.).

ZARZĄDZENIE

(...)

(...)

(...)

(...)

(...)