Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

POSTANOWIENIE

Dnia 10 kwietnia 2013 roku

Sąd Okręgowy w Elblągu I Wydział Cywilny

w składzie następującym :

Przewodniczący : SSO Dorota Twardowska

Sędziowie : SO Krzysztof Nowaczyński

SO Arkadiusz Kuta ( spr. )

Protokolant : st. sekr. sąd. Danuta Gołębiewska

po rozpoznaniu w dniu 27 marca 2013 roku w Elblągu

na rozprawie

sprawy z wniosku M. R.

z udziałem M. P. i J. P.

o dział spadku i zniesienie współwłasności

na skutek apelacji uczestniczki M. P.

od postanowienia Sądu Rejonowego w Iławie

z dnia 17 października 2012 roku , sygnatura akt I Ns 408/08

postanawia :

1.  zmienić zaskarżone postanowienie :

a.  w punkcie II ( drugim ) przez wskazanie , że gospodarstwo rolne pozostaje we współwłasności wnioskodawcy M. R. w ¼ części i uczestników M. P. i J. P. , na zasadzie małżeńskiej wspólności ustawowej – w ¾ części ;

b.  w punkcie III ( trzecim ) i IV ( czwartym ) przez wskazanie , że wydatki i nakłady ponieśli uczestnicy M. P. i J. P. ;

c.  w punkcie VI ( szóstym ) przez przyznanie gospodarstwa rolnego (...) , córce S. i G. ( PESEL – (...) ) i J. P. , synowi W. i J. ( PESEL – (...) ) na zasadzie małżeńskiej wspólności ustawowej ;

d.  w punkcie VII ( siódmym ) przez zasądzenie spłaty solidarnie od M. P. i J. P. oraz określenie terminu spłaty na 10 maja 2014 roku ;

2.  oddalić apelację w pozostałej części .

UZASADNIENIE

M. R. wniósł o zniesienie współwłasności nieruchomości położonej w R. , by następnie wniosek rozszerzyć o żądanie działu spadku po S. R. , zmarłym w dniu 15 maja 1979 roku , obejmującego udział w gospodarstwie rolnym .

M. P. domagała się oddalenia wniosku , ostatecznie przyznania jej gospodarstwa rolnego bez spłat .

Zainteresowani przedstawili także roszczenia z tytułu posiadania rzeczy podlegających działowi , pobranych pożytków , poczynionych nakładów i spłaconych długów .

Postanowieniem z dnia 17 października 2012 roku Sąd Rejonowy w Iławie ustalił , że w skład spadku po S. R. wchodzi udział do ½ we własności
gospodarstwa rolnego położonego w R. składającego się z nieruchomości gruntowych - działek oznaczonych numerami (...) o powierzchni 7,72 ha , dla których Sąd Rejonowy w Iławie prowadzi księgę wieczystą (...) o powierzchni 1,7 ha , dla której Sąd ten prowadzi księgę wieczystą (...) przy czym prawa do tego udziału przeszły w drodze dziedziczenia na spadkobierców G. R. i M. R. po ½ części . Ustalił Sąd pierwszej instancji, że przedmiotem zniesienia współwłasności i działu spadku jest gospodarstwo rolne położone w R. o wartości 393.500 zł , składające się z nieruchomości gruntowych opisanych wyżej . Przyjęto dalej , że uczestniczka dokonała nakładów na gospodarstwo rolne w kwocie 176.530 zł i oddalono wniosek uczestniczki o ustalenie nakładów w pozostałym zakresie , poniosła wydatki na gospodarstwo rolne w kwocie 19.556 zł i oddalono wniosek uczestniczki o ustalenie wydatków w pozostałym zakresie . Sąd pierwszej instancji oddalił wniosek M. R. o rozliczenie dopłat unijnych .

Dokonano wreszcie działu spadku i zniesienia współwłasności gospodarstwa w ten sposób , że w całości przyznano je uczestniczce , zasądzono od uczestniczki na rzecz wnioskodawcy kwotę 49.353,50 zł tytułem spłaty , płatną w terminie trzech miesięcy od uprawomocnienia się postanowienia z ustawowymi odsetkami w razie opóźnienia w zapłacie .

Orzeczono także o nieuiszczonych kosztach sądowych .

Sąd pierwszej instancji ustalił , że przedmiotem działu spadku po S. R., zmarłym w dniu 15 maja 1979 roku w P., jest wynoszący ½ części udział we własności gospodarstwa rolnego położonego w R., składającego się z nieruchomości gruntowych opisanych w sentencji . Prawa do tego udziału przeszły w drodze dziedziczenia na spadkobierców ustalonych postanowieniem Sądu Rejonowego w K.z dnia 21 grudnia 1979 roku ( sygn. akt (...) ) , to jest na G. R.i M. R.po ½ części . Wartość tego udziału spadkobiercy , bez nakładów dokonanych już po śmierci spadkobiercy , wynosi 108.485 zł . W dniu 4 grudnia 1980 roku pomiędzy G. R.i M. P.została zawarta przed Naczelnikiem Miasta i Gminy w S.umowa przekazania własności i posiadania gospodarstwa rolnego . Na mocy tej umowy G. R.przekazała w całości przysługujący jej udział we własności gospodarstwa rolnego położonego w R., wynoszący ostatecznie ¾ części , uczestniczce M. P.. Dla potrzeb tej umowy G. R.oświadczyła , że posiada gospodarstwo rolne o powierzchni 9,39 ha o numerach działek (...)( obecnie 184/2 ) , położone w R.- stanowiące jej własność . W czasie przekazywania gospodarstwa rolnego uczestniczce jego współwłaściciele byli dłużnikami Banku Spółdzielczego w S.jako następcy prawnego Banku (...)w I.z racji kredytu zaciągniętego przez małżonków S.i G. R.na remont obory . Wierzytelność banku z tytułu tego kredytu została zabezpieczona przez ustanowienie hipoteki . Na dzień 4 grudnia 1980 roku wielkość tego kredytu wynosiła 16.841 st. zł . Dług ten spłaciła uczestniczka M. P.w okresie do 1988 roku . Obecna wartość spłaconego przez uczestniczkę kredytu hipotecznego, przyjęta w oparciu o uśrednione wartości dwóch najważniejszych parametrów w rolnictwie : ceny ziemi i żywca wieprzowego , wynosi 19.556 zł .

Ustalono , że przedmiotem zniesienia współwłasności i działu spadku jest gospodarstwo rolne położone w R. o wartości 393.500 zł , składające się z nieruchomości stanowiących grunty orne , łąki , pastwiska , użytki rolne zabudowane – budynek mieszkalny w zabudowie bliźniaczej , budynek garażowo – inwentarski , budynek inwentarski oraz budynek stodoły . Ponadto w obrębie zabudowy znajdują się : płyta gnojowa , dwa zbiorniki (...) , ogrodzenie terenu , studnia głębinowa . Położenie nieruchomości jest korzystne dla pełnionej funkcji z uwagi na bezpośredni dostęp do drogi wojewódzkiej i niewielkie oddalenie od miasta S. . Uczestniczka od grudnia 1980 roku do chwili obecnej dokonała na przedmiotowe gospodarstwo rolne nakładów o wartości 176.530 zł , w tym na budowle i zagospodarowanie terenu w kwocie 67.000 zł ; na budynek mieszkalny w kwocie 52.350 zł ; na budynek garażowo- inwentarski z wiatą w kwocie 21.000 zł ; na budynek inwentarski – oborę w kwocie 33.820 zł ; na budynek stodoły w kwocie 2.360 zł . Od momentu przejęcia gospodarstwa uczestniczka ponosiła wydatki i ciężary związane z jego utrzymaniem w postaci , m.in. podatków i obowiązkowego ubezpieczenia budynków . Uzyskiwała też ( wraz z mężem ) przychody z prowadzenia gospodarstwa rolnego w tym tzw. dopłaty unijne . Uczestniczka nie rozliczała tych dopłat z wnioskodawcą .

Sąd pierwszej instancji podkreślił , że nie było sporu co do sposobu działu spadku i zniesienia współwłasności , gdyż istniał konsensus co do przyznania nieruchomości uczestniczce . Udział przypadł wnioskodawcy z racji dziedziczenia po ojcu stron . Przed Sądem Rejonowym w Iławie toczyło się postępowanie w sprawie (...)z wniosku M. P.z udziałem M. R.i J. P.o zasiedzenie udziału wnioskodawcy w przedmiotowych nieruchomościach . Wniosek ten został oddalony postanowieniem z dnia 19 marca 2009 roku , a następnie Sąd Okręgowy w Elblągu , postanowieniem z dnia 23 września 2009 roku oddalił apelację M. P.i J. P.od tego orzeczenia . Nie zakwestionowano skutecznie żadnej z opinii sporządzonych w toku postępowania, tj. opinii dotyczącej ustalenia aktualnej wartości gospodarstwa rolnego oraz wartości nakładów jakie poczyniła uczestniczka na to gospodarstwo , a także opinii pozwalającej na ustalenie aktualnej wartości spłaconego przez uczestniczkę kredytu hipotecznego .

Sąd pierwszej instancji , mając na względzie zgodne stanowiska stron , na podstawie art.213 k.c. w zw. z art. 1035 k.c. i art. 622 § 2 k.p.c. w zw. z art. 688 k.p.c. przyznał gospodarstwo rolne (...) , podnosząc że uczestniczka jest rolnikiem prowadzącym do gospodarstwo , zaś wnioskodawca od czasu wyprowadzenia się ( jak sam podawał od 1 czerwca 1980 roku ) nie zajmował się uprawą roli . Wskazał Sąd pierwszej instancji , iż okolicznością nie mającą wpływu na rozstrzygnięcie były rozbieżności odnośnie daty rozpoczęcia samodzielnego gospodarowania przez uczestniczkę na tym gospodarstwie .

Podniesiono , że uczestniczka zgłosiła roszczenia z tytułu nakładów i wydatków na wspólną rzecz ; analogicznie postąpił wnioskodawca domagając się rozliczenia dopłat unijnych i pożytków .

Sąd pierwszej instancji uwzględnił roszczenie uczestniczki z tytułu nakładów na wspólną rzecz do kwoty 176.530 zł , opierając się na opinii biegłego rzeczoznawcy D. H. . Uczestniczka nie udowodniła , aby poniesione przez nią nakłady na nieruchomości wspólne przedstawiały większą wartość od przyjętej w tej opinii . Odnośnie wydatków poniesionych przez uczestniczkę Sąd wskazał , iż rozliczeniu podlegała jedynie spłata kredytu hipotecznego obciążającego gospodarstwo rolne . Powyższe zobowiązanie kredytowe zostało zaciągnięte przez rodziców stron na remont obory i istniało nadal w chwili śmierci spadkodawcy , jak również w chwili przekazywania udziału w gospodarstwie na rzecz uczestniczki . Sąd pierwszej instancji wskazał , że uczestniczka samodzielnie spłacała ten dług od momentu przejęcia gospodarstwa . Obecną wartość spłaconego przez uczestniczkę kredytu hipotecznego przyjęto za opinią biegłego , w oparciu o uśrednione wartości ceny ziemi i żywca wieprzowego . Oddalił wniosek uczestniczki o ustalenie wydatków w pozostałym zakresie , tj. o zgłaszane przez nią wydatki z racji uiszczania podatków , wydatki z racji obowiązkowego ubezpieczenia budynków , a także z racji wpłat na spółki wodne , podkreślając , że uczestniczka korzystała w całości z gospodarstwa rolnego i wydatki związane z jego prowadzaniem powinny obciążać ją w całości .

Oddalono wniosek M. R. o rozliczenie dopłat unijnych otrzymywanych przez uczestniczkę i jej męża w związku z prowadzeniem gospodarstwa rolnego , bowiem wnioskodawca nie spełniał wymogów dla korzystania z systemów wsparcia bezpośredniego . Przedmiotowe gospodarstwo znajdowało się w całości w posiadaniu uczestniczki i jej męża , a dopłaty zostały przez nich „ wypracowane ” .

Ostatecznie dokonano działu spadku i zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego przyznając je w całości uczestniczce . Spłata należna wnioskodawcy wynosiła 49.353,50 zł , bowiem od wartości gospodarstwa ( 393.500 zł ) odjęto wartość nakładów poczynionych przez uczestniczkę ( 176.530 zł ) oraz wartość poniesionych przez nią wydatków ( 19.556 zł ) , a otrzymaną w wyniku tego działania rachunkowego kwotę 197.414 zł pomnożono przez ¼ ( wielkość udziału wnioskodawcy ) .

Sąd pierwszej instancji uznał , iż spłaty nie można było pomniejszyć o wartości pojazdu osobowego marki F. (...) , zgodnie z żądaniem uczestniczki , gdyż samochód ten nie wchodził do spadku po zmarłym ojcu stron , a wnioskodawca nabył go już po śmierci S. R. .

Po śmierci ojca współwłaścicielami przedmiotowego gospodarstwa rolnego pozostawał wnioskodawca w ¼ części i matka stron G. R. w ¾ części – do czasu przekazania swojego udziału uczestniczce . Uczestniczka nie wykazała wierzytelności z tytułu nabycia przez wnioskodawcę wymienionego pojazdu z pieniędzy pochodzących z gospodarstwa pozyskanych w okresie kiedy nie była jego współwłaścicielem . Umowa przekazania gospodarstwa rolnego nie zawierała cesji wierzytelności z racji zakupu przez wnioskodawcę samochodu marki F. (...) .

Sąd pierwszej instancji doszedł do wniosku , iż w okolicznościach sprawy nie było podstaw do zastosowania , wbrew stanowisku uczestniczki , art. 5 k.c. i w konsekwencji obniżenia spłaty należnej wnioskodawcy . Wnioskodawca pozostawał współwłaścicielem gospodarstwa , początkowo przyjeżdżał do uczestniczki i pomagał jej w pracach , następnie na skutek konfliktu rodzinnego zaniechał jakiejkolwiek pomocy i kontaktów , a obecna sytuacja majątkowa wnioskodawcy nie jest lepsza od sytuacji majątkowej uczestniczki .

Apelację od opisanego postanowienia wniosła uczestniczka , zaskarżając je w części , tj. co do rozstrzygnięcia zawartego w jego punktach VII , VIII i IX i domagając się jego uchylenia w tym zakresie .

Uczestniczka żądała ustalenia , iż uprawnionymi do działu spadku są również B. D., J. J. (2), H. R., T. R., J. R.i B. R., a udziały tych uczestników w spadku określa postanowienie Sądu Rejonowego w Kwidzynie z dnia 21 grudnia 1979 roku , sygn. akt (...). Współposiadanie nieruchomości będącej przedmiotem postępowania ustało 4 grudnia 1980 roku . Wnioskodawca uzyskał korzyść materialną w postaci samochodu osobowego o wartości przewyższającej wartość 1/4 gospodarstwa rolnego . Domagała się zasądzenia od wnioskodawcy na rzecz wszystkich uczestników tytułem spłat kwot po 5.806,29 zł . Jednocześnie domagała się zasądzenia od wnioskodawcy na jej rzecz kwoty 4.889,00 zł tytułem dokonanej przez nią spłaty zobowiązania kredytowego obciążającego wnioskodawcę oraz nałożenia na niego obowiązku uiszczenia kosztów przedmiotowego postępowania w całości .

Apelująca podniosła , iż skarżone postanowienie w punkcie I prawidłowo ustala skład spadku po S. R. , niemniej jednak Sąd pierwszej instancji zaniechał ustalenia grona osób nabywających ten spadek . Tym samym przy dziale spadku nie zostali uwzględnieni wszyscy spadkobiercy . Zgodnie z postanowieniem Sądu Rejonowego w Kwidzynie z dnia 21 grudnia 1979 roku spadek po S. R. nabyli G. R. , B. D. , J. J. (2) , M. P. , H. R. , T. R. , J. R. , B. R. i M. R. . Wchodząca w skład spadku połowa gospodarstwa rolnego została przyznana G. R. i M. R. . W ten sposób wnioskodawcy M. R. przyznana została 1/4 własności gospodarstwa . Apelująca podkreślała , że wnioskodawca odziedziczył gospodarstwo rolne na mocy przepisu art. 1059 k.c. , co przy uwzględnieniu obecnego stanu prawnego nie dawałoby podstaw do przyznania gospodarstwa . Podkreśliła , że gdyby wnioskodawca złożył wniosek o zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego – wówczas kiedy doszło do faktycznego zaprzestania współposiadania – to nie byłaby mu należna żadna spłata . Wnioskodawca nie wykonywał powierzonego mu prawa własności , zaniechał uregulowania stanu prawnego gospodarstwa rolnego , a wniosek o zniesienie współwłasności złożył dopiero po 28 latach od ustania współposiadania . Podnosiła skarżąca , iż Sąd pierwszej instancji pominął w skarżonym postanowieniu prawo pozostałych spadkobierców do uczestniczenia w przedmiotowym postępowaniu oraz do działu spadku. Natomiast w odniesieniu do wnioskodawcy podkreślone zostało, iż należny mu udział w spadku po S. R. powinien wynosić 3/32 , a nie jak błędnie określił to Sąd pierwszej instancji - ½ . Wyjaśniała dalej skarżąca , że nigdy nie twierdziła , że samochód F. (...) był częścią spadku , niemniej jednak wnioskodawca bezpośrednio po śmierci ojca wyprzedał inwentarz żywy znajdujący się w gospodarstwie , a za uzyskane środki finansowe nabył właśnie ten pojazd , jednocześnie nie pomagając w żadnym zakresie uczestniczce w spłacie kredytu hipotecznego obciążającego gospodarstwo . Podkreśliła uczestniczka , iż wartość za jaką wnioskodawca nabył samochód ( 90.000 st. zł ) , wedle wniosków wynikających z opinii biegłego sporządzonej na potrzeby niniejszego postępowania , jest równa dzisiaj 104.509 zł , a zatem mając na uwadze , iż przewyższa ona przysługującą wnioskodawcy wysokość spłaty jego udziału , nienależne jest jakiekolwiek dalsze świadczenie z tytułu zniesienia współwłasności . Podkreślała skarżąca , że Sąd pierwszej instancji poczynił zasadne ustalenia , że kredyt hipoteczny pomniejsza wartość nieruchomości , niemniej jednak nie odniósł się do okoliczności spłacenia przez apelującą części kredytu „ za wnioskodawcę ” . Ta okoliczność prowadziła w istocie do wniosku , iż został on zwolniony z tego obowiązku . Przeczyła skarżąca również ustaleniu Sądu Rejonowego w Iławie jakoby wnioskodawca w latach 90-tych pomagał jej w pracach związanych z prowadzeniem gospodarstwa rolnego .

W odpowiedzi na apelację wnioskodawca wniósł o jej oddalenie oraz zasądzenie na jego rzecz od uczestniczki kosztów postępowania .

Sąd Okręgowy ustalił i zważył , co następuje :

Apelacja M. P. okazała się uzasadniona jedynie w ograniczonym zakresie . Bezzasadne okazały się natomiast wnioski kluczowe dla apelantki - odnośnie zmiany orzeczenia o spłacie i jej zasądzenia od M. R. na rzecz wszystkich spadkobierców , którzy doszli do dziedziczenia po S. R. .

Wstępnie niezbędne jest określenie granic apelacji wobec jej skierowania formalnie do rozstrzygnięć zawartych w punktach VII , VIII i IX sentencji , to jest spłaty i kosztów sądowych , przy jednoczesnym kwestionowaniu samej zasady , a w tym : porządku dziedziczenia po S. R. , kręgu osób zainteresowanych w sprawie , czy generalnie zaniechania przeprowadzenia działu spadku . Zważywszy na tak określone zarzuty apelacyjne oraz integralność orzeczenia działowego , to jest jego kompleksowy charakter i wzajemne powiązanie rozstrzygnięć , przyjąć trzeba było , że postanowienie Sądu Rejonowego w Iławie z 17 października 2012 roku zaskarżono w całości . Przypomnieć także trzeba , że w postępowaniu nieprocesowym powinnością sądu jest wezwanie do udziału w sprawie osoby zainteresowanej ( takiej , której praw dotyczy wynik postępowania ) – także w drugiej instancji ( patrz art. 510 §§ 1 i 2 k.p.c. ) .

Sąd Okręgowy w Elblągu , postanowieniem z dnia 27 lutego 2013 roku , wezwał do udziału w sprawie J. P.– męża uczestniczki M. P., bowiem przedmiotem postępowania były nieruchomości gruntowe pozostające we współwłasności M. R.– do ¼ części oraz małżonków J.i M. P.– do ¾ , na zasadach małżeńskiej wspólności ustawowej . W księgach wieczystych (...)nie ujawniono J. P.. Ustalono natomiast , że małżonkowie P.związek małżeński zawarli przed 4 grudnia 1980 roku i łączy ich ustrój małżeńskiej wspólności majątkowej . We wskazanej dacie doszło do zawarcia umowy o przekazaniu własności i posiadania gospodarstwa rolnego , którą załączono w oryginale na kartach 31 i 32 akt księgi wieczystej (...) . Z dokumentu tego wynika , że J. P.był obecny przy sporządzaniu umowy , ale rozrządzenie mieniem jakiego dokonała wówczas G. R.odbyło się na rzecz jej córki M. P., bezpłatnie . Sama umowa nie dawała J. P.usprawiedliwionych podstaw aby sądzić , że otrzymał wówczas prawo do spornych nieruchomości ani w całości , ani w części . Nie uzyskał także wpisu prawa własności , czy udziału we współwłasności na swoją rzecz . Umowę o przekazanie gospodarstwa rolnego zawarto na podstawie ustawy z dnia 27 października 1977 roku o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin ( Dziennik Ustaw Numer 32 pozycja 140 ) . Według art. 52 ust. 1 i 3 tej ustawy przekazanie gospodarstwa rolnego następcy następowało w drodze umowy pisemnej sporządzonej przez naczelnika gminy , a umowa ta stanowiła podstawę do ujawnienia stanu własności w księdze wieczystej . Stanowiła ona ustawowo wyodrębnioną umowę cywilnoprawną odmienną od umowy darowizny i w związku z tym przekazane gospodarstwo rolne nie jest objęte wyłączeniem z art. 33 pkt 2 k.r.o. i wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków pozostających w ustroju wspólności majątkowej , zgodnie z regułą nabywania praw do tego majątku ( tak w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 2012 roku w sprawie III CZP 68/12 ) . Stąd uznać należało , że udział we współwłasności gospodarstwa w R., wpisany na rzecz uczestniczki , przypada także jej mężowi J. P., a zatem postępowanie działowe dotyczy jego praw . Założyć można także , że względem rozstrzygnięć o roszczeniach posiadacza gospodarstwa i spłacie pozostaje on w jednakiej pozycji z M. P.. Uczestniczka także prezentowała stanowisko , wedle którego prawo do gospodarstwa przypadało także jej mężowi . Stąd naturalną konsekwencją przystąpienia J. P.do udziału w sprawie była zmiana zaskarżonego postanowienia w punkcie II przez wskazanie , że gospodarstwo rolne pozostaje we współwłasności wnioskodawcy M. R.w ¼ części i uczestników M. P.i J. P., na zasadzie małżeńskiej wspólności ustawowej – w ¾ części oraz w punkcie III i IV przez wskazanie , że wydatki i nakłady ponieśli uczestnicy M. P.i J. P.. Okoliczność łącznego pokrywania przez nich tych kosztów była bezsporna . Wyjście ze współwłasności z M. R.nastąpiło przez przyznanie gospodarstwa rolnego (...), na zasadzie małżeńskiej wspólności ustawowej . Zainteresowani nie brali pod uwagę innego sposobu zniesienia współwłasności . Konsekwencją tego rozstrzygnięcia było zasądzenie spłaty solidarnie od M. P.i J. P.. Oczywiście orzeczenie to znajdowało swoją podstawę w przekonaniu Sądu odwoławczego o bezzasadności zarzutów apelacyjnych .

Po pierwsze oddalono wniosek apelantki o wezwanie do udziału w sprawie B. D. , J. J. (2) , H. R. , T. R. , J. R. i B. R. . W apelacji zakładano , że rodzeństwo M. R. i M. P. jest zainteresowane w sprawie jako uprawnione do spłaty należnej od wnioskodawcy . Jest to założenie wadliwe zasadniczo z tej przyczyny , że przedmiotem postępowania z woli samych zainteresowanych było wyłącznie gospodarstwo rolne , to jest grunty rolne , po części zabudowane . M. R. i M. P. nie wskazywali na inne składniki mienia podlegające podziałowi , zwłaszcza takie , które wchodziłyby w skład spadku po S. R. i nie należały do gospodarstwa rolnego rozumianego jako grunty rolne z siedliskiem obejmującym budynki mieszkalne i gospodarcze ( ruchomości zaliczalnych do gospodarstwa rolnego zainteresowani nie wskazali ) . Nie uczynili tego także B. D. , J. J. (2) , H. R. , T. R. , J. R. i B. R. w pismach z maja 2011 roku , w których wnioskowali o dopuszczenie do udziału w sprawie ( karty 352 – 357 ) . Za gospodarstwo uważa się funkcjonalnie powiązane nieruchomości , ich części składowe i przynależności , ruchomości - w tym urządzenia i inwentarz ( tak art. 55 ³ k.c. , a w dacie otwarcia spadku § 2 rozporządzenia Rady Ministrów z 28 listopada 1964 roku w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych , znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych – tekst jednolity z 1972 roku Dziennik Ustaw Numer 31 pozycja 215 ze zmianami - za gospodarstwo rolne uważa się nieruchomości rolne , jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą wraz z budynkami , urządzeniami , inwentarzem żywym i martwym , zapasami oraz prawami i obowiązkami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa ) . Skoro przedmiot postępowania w sposób nie budzący wątpliwości ograniczono do gospodarstwa rolnego to zainteresowani w sprawie byli tylko ci , którym prawa do nieruchomości przypadły w spadku po S. R. lub na skutek późniejszych rozrządzeń spadkobierców . Z prawomocnego postanowienia spadkowego z dnia 21 grudnia 1979 roku wynika , że do spadku doszli : wdowa G. R. i dzieci B. D. , J. J. (2) , M. P. , H. R. , T. R. , J. R. , B. R. i M. R. . Rzecz jednak w tym , że w niniejszej sprawie nie wskazano żadnego składnika majątku spadkowego , który przypadłby wymienionym i podlegał działowi . To oczywiste bowiem , że w świetle dalszej części sentencji postanowienia z 21 grudnia 1979 roku udział zmarłego w gospodarstwie rolnym przypadł wyłącznie wdowie G. R. i synowi M. R. po ½ . Norma art. 1066 k.c. zobowiązywała sąd do wymienienia w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku z osobna spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne oraz ich udziały w tym gospodarstwie . Jak już wyżej wskazano przedmiotem niniejszego postępowania jest zaś tylko gospodarstwo rolne położone w R. .

Sąd musi stać na gruncie związania treścią prawomocnego orzeczenia spadkowego ( patrz art. 365 § 1 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. - orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko sąd , który je wydał i uczestników postępowania , lecz również inne sądy ) , a zatem nie miały znaczenia dla rozstrzygnięcia zarzuty odnoszące się do postawy M. R. w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku , czy ogólnie , podważania zasadności zapadłego wówczas rozstrzygnięcia , w tym kwestionowania kwalifikacji wnioskodawcy dla dziedziczenia gospodarstwa rolnego .

Zależności pomiędzy dziedziczeniem ogółu majątku spadkowego i z osobna gospodarstwa rolnego w zasadzie nie występują . Z wprowadzenia ustawowej dychotomii w spadkobraniu schedy , do której należy gospodarstwo rolne wynika korzystna pozycja osób dziedziczących gospodarstwo , zazwyczaj dochodzących także do pozostałej części spadku . Ich nadmiernemu uprzywilejowaniu przeciwdziałać ma art. 1079 k.c. - jeżeli oprócz gospodarstwa rolnego spadek obejmuje inne przedmioty majątkowe , udziały spadkobierców w gospodarstwie rolnym zalicza się na poczet ich udziałów w całości spadku . Jak widać jednak powoduje on , że spadkobierca dziedziczący gospodarstwo nie partycypuje już , lub partycypuje tylko w części , w wartości innych przedmiotów majątku spadkowego , a z taką sytuacją nie mamy do czynienia w rozstrzyganej sprawie . Artykuł 1079 k.c. nie rodzi uprawnienia spadkobierców , którzy nie dziedziczą gospodarstwa , do spłaty z jego wartości .

Dziedziczenie gospodarstwa rolnego następowało według zasad określonych w art. 1058 i nast. k.c. Według stanu prawnego na datę otwarcia spadku ( śmierci S. R. ) , to jest 15 maja 1979 roku szczególny reżim dziedziczenia gospodarstw rolnych przewidywał powinność wykazania się przez dzieci i małżonka spadkodawcy kwalifikacjami lub właściwościami wymienionymi w art. 1059 § 1 k.c. lub art. 1060 § 1 k.c. w związku z art. 1059 § 1 k.c. Nowelizacje tych przepisów z 1982 roku i 1990 roku nie niweczyły ogólnej zasady , że dojście do dziedziczenia gospodarstwa ograniczone było do określonego przepisami kręgu wybranych spadkobierców . Przede wszystkim jednak konsekwentnie zakładano , że zmiany nie dotyczą spadków otwartych przed datą wejścia w życie ustaw nowelizacyjnych ( tak w art. 2 § 1 ustawy z dnia 26 marca 1982 roku o zmianie ustawy – Kodeks cywilny / … / Dziennik Ustaw Numer 11 pozycja 81 i art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 1990 roku o zmianie ustawy – Kodeks cywilny Dziennik Ustaw Numer 55 pozycja 321 ) .

Tą zasadę , nakazującą stosowanie norm obowiązujących w dacie otwarcia spadku , przyjęto także dla określenia skutków prawnych wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 roku ( sprawa P 4/99 Dziennik Ustaw Numer 11 pozycja 91 ) , którym stwierdzono niekonstytucyjność części przepisów Kodeksu cywilnego dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych , w tym art. 1059 i 1060 k.c. Na orzeczenie to powołuje się apelantka mniemając , że niweczy ono porządek dziedziczenia po S. R. – zdaje się przez zastosowanie do gospodarstwa rolnego ogólnych zasad spadkobrania ( M. R. miałby do spłaty równowartość korzyści jakie uzyskał z działu spadku , przekraczających jego udział do 3/32 w schedzie ) . Tymczasem z sentencji wyroku Trybunału wynika , że stwierdzenie niekonstytucyjności odnosi się do spadków otwartych od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw , to jest od 13 lutego 2001 roku . Nie ma zatem podstaw dla uznawania za sprzeczne z Ustawą zasadniczą przepisów określających porządek dziedziczenia po S. R. zmarłym w 1979 roku , które przecież wywołały już skutki prawne w dacie śmierci spadkodawcy i determinowały treść prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku .

A. chce aby w zachowaniu wnioskodawcy , polegającym na nabyciu samochodu osobowego z przychodów uzyskanych z gospodarstwa rolnego , doszukać się powodów dla wygaśnięcia jego uprawnienia do spłaty , wywołanego przyznaniem małżonkom P. prawa do gospodarstwa rolnego , co skutkowało przecież wyzuciem wnioskodawcy z jego udziału we współwłasności nieruchomości stanowiących przedmiot postępowania . Niezbędne byłoby zatem doszukanie się w okolicznościach z 1979 i 1980 roku takiej czynności prawnej , która skutek ten mogłaby wywołać . Wiadomo , że nabycie samochodu osobowego nastąpiło po śmierci S. R. , a przed przekazaniem przez G. R. jej udziału w gospodarstwie następcom . W okresie tym spadkowe gospodarstwo rolne przypadało M. R. do ¼ i G. R. w ¾ .

Po pierwsze wykluczyć trzeba aby w ten sposób doszło do działu spadku pomiędzy wymienionymi z braku przesłanek dla uznania , że oboje mieli wolę dokonania takiej czynności jak i z niedochowania formy . Według art. 1037 k.c. dział spadku może nastąpić na mocy umowy między wszystkimi spadkobiercami , ale gdy do spadku należy nieruchomość , umowa o dział powinna być zawarta w formie aktu notarialnego . Nie mogło także dojść do zawarcia umowy przenoszącej udział w spadku skoro i taka umowa wymaga formy aktu notarialnego ( art. 1052 k.c. ) . Z zachowania się wnioskodawcy nie można wyprowadzić wniosku , że ten zrzekł się spadku bowiem czynność ta polega na umowie pomiędzy przyszłym spadkodawcą , a spadkobiercą ustawowym , także w formie aktu notarialnego ( art. 1048 k.c. ) . Nie doszło wreszcie do zawarcia umowy o zbycie udziału w przedmiocie należącym do spadku ( art. 1036 k.c. ) . Pomijając nawet problematykę zidentyfikowania kontrahenta , któremu przypaść miałby udział M. R. w gospodarstwie rolnym , a następnie zgody G. R. na dokonanie tej czynności , to polegałaby ona przecież na rozporządzeniu nieruchomością , a to wymagało aktu notarialnego pod rygorem nieważności ( art. 158 k.c. w związku z art. 73 § 2 k.c. ) . Ostatecznie apelantka oczekuje uznania , że ówczesne zachowanie wnioskodawcy należało odczytywać jako porzucenie gospodarstwa ( ale nie jako zrzeczenie się własności , bowiem to wymagało w ówczesnym stanie prawnym formy aktu notarialnego , a nieruchomość przypadała Państwu – art. 179 k.c. w pierwotnym brzmieniu ) , samodzielne określenie wysokości spłaty – równej cenie nabytego samochodu osobowego , co dla rozstrzyganej sprawy miałoby takie znaczenie , że powinno się ustalić , że spłata już nastąpiła . Nie ma jednak racjonalnych podstaw do uznania , że wnioskodawca chciał w 1979 roku doprowadzić do zaspokojenia w sposób dorozumiany swej wierzytelności o spłatę z przyszłego działu spadku , bliżej nieokreślonego co do czasu , przedmiotu i treści . A. chce zresztą aby na spłatę z tytułu zniesienia współwłasności należną M. R. od niej ( obecnie także od jej męża ) zarachować pożytki pobrane przez samego wnioskodawcę w zgodzie z ówczesnym stanem prawnym i w okresie kiedy uczestnikom żadne prawo do gospodarstwa rolnego przecież nie służyło .

Inna rzecz to ocena zachowań wnioskodawcy jako ekonomicznie nierozsądnych , a nawet defraudujących . Zakładając , że w tym przypadku sprzedaż inwentarza bez zainwestowania całości lub części uzyskanych środków w hodowlę była działaniem gospodarczo wadliwym można by obciążyć M. R. odpowiedzialnością za utratę składników majątku spadkowego przed ustaniem jego wspólności . Rodzi to po stronie współspadkobiercy roszczenia odszkodowawcze . Pamiętać trzeba jednak , że roszczenia takie służyć mogły G. R. . Dla ich dochodzenia przez uczestników nie ma podstaw , a przyczyna takiego stanu rzeczy leży w charakterze czynności jakiej dokonano w dniu 4 grudnia 1980 roku . Wspomniano już o normie art. 1052 k.c. , stanowiącej podstawę prawną umowy zbycia spadku lub udziału w spadku . Nabywca wstępuje wówczas w prawa i obowiązki spadkobiercy ( art. 1053 k.c. ) uzyskując , między innymi , prawo do dochodzenia roszczeń wymienionych w art. 686 k.c. - w postępowaniu działowym sąd rozstrzyga także o wzajemnych roszczeniach pomiędzy współspadkobiercami z tytułu posiadania poszczególnych przedmiotów spadkowych , pobranych pożytków i innych przychodów, poczynionych na spadek nakładów i spłaconych długów spadkowych . Tymczasem w umowie o przekazaniu gospodarstwa rolnego następcy rozporządza się tylko udziałem w przedmiocie należącym do spadku ( choć niewątpliwie złożonym , to jest składającym się różnorodzajowych elementów wymienionych wyżej ) , czyli dokonuje czynności opisanej w art. 1036 k.c. ( ważnej bez dochowania formy aktu notarialnego , ale z powodu jej wyłączenia na mocy powołanych już przepisów ustawy o zabezpieczeniu społecznym rolników i wobec następczej zgody współspadkobiercy – wnioskodawcy , wyrażającej się choćby wnioskiem o zniesienie współwłasności kierowanym wobec M. P. ) . Ta zaś nie pociąga za sobą skutku w postaci sukcesji generalnej po spadkobiercy . W konsekwencji uczestnicy nie nabywali ogółu praw po G. R. , a tylko udział we współwłasności gospodarstwa rolnego . Nie występują zatem w niniejszym postępowaniu w pozycji współspadkobierców – następców prawnych po spadkobiercy udziału do ¼ w gospodarstwie rolnym - (...) ( jak chodzi o jej własny udział – ½ , rozporządzenie w ogóle nie wiązało się z nabyciem spadku ) , a zatem nie mogą dochodzić roszczeń z tytułu posiadania poszczególnych przedmiotów spadkowych , pobranych pożytków i innych przychodów , bowiem roszczenia te występują pomiędzy współspadkobiercami . Innymi słowy – małżonkowie P. nabyli tylko to czym G. R. mogła i rozporządziła na ich rzecz w dniu 4 grudnia 1980 roku , a nie spadek według stanu z chwili jego otwarcia , a zatem nie mogą obecnie twierdzić , że w 1979 roku wnioskodawca działał na ich szkodę . Tym samym nie mogą przedstawić do kompensacji z wierzytelnością wnioskodawcy z tytułu spłaty , domniemaną wierzytelność z tytułu roztrwonienia części spadku . Do zagadnienia tego nawiązywał także Sąd pierwszej instancji zwracając uwagę , że uczestniczka nie wykazała istnienia wierzytelności z tytułu nabycia przez wnioskodawcę wymienionego pojazdu , a umowa przekazania gospodarstwa rolnego nie zawierała cesji wierzytelności z racji zakupu przez wnioskodawcę samochodu . O tyle okazuje się nawet , że postępowanie niniejsze pozbawione jest cech właściwych działowi spadku . Niezależnie bowiem od konieczności czynienia pewnych ustaleń odnoszących się do problematyki dziedziczenia , związanie uczestników stosunkiem współwłasności nieruchomości nie wywodzi się ze spadkobrania , a z następczej czynności prawnej przekazania gospodarstwa rolnego następcy , która pozbawiona była cech sukcesji uniwersalnej . Roszczenia dochodzone obok wiodącego zagadnienia zniesienia współwłasności ( nakłady , spłacone długi ) mogły być poddawane ocenie na podstawie art. 618 § 1 k.p.c. - w postępowaniu o zniesienie współwłasności sąd rozstrzyga także spory o prawo żądania zniesienia współwłasności i o prawo własności , jak również wzajemne roszczenia współwłaścicieli z tytułu posiadania rzeczy .

Sąd odwoławczy przyjmuje za własne ustalenia faktyczne poczynione w pierwszej instancji , a zatem nie ma potrzeby ich ponownego , szczegółowego przytaczania . Również w świetle uzasadnienia apelacji ich zasadnicza część nie jest kwestionowana . Określenie przedmiotu postępowania , jego wartości ; wysokość i podstawa roszczeń uczestników z tytułu nakładów i wydatków nie wymagają ponownego omawiania bowiem Sąd Okręgowy uznaje za trafne rozważania w tej materii przedstawione w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia .

A. wskazała tylko na wadliwe ustalenia odnośnie udziału wnioskodawcy w pracach na gospodarstwie w R. po 1979 roku . Po pierwsze jednak takie właśnie stwierdzenie znalazło się w piśmie M. P. z 27 kwietnia 2011 roku ( „ wnioskodawca w roku 1979 wyprowadził się / … / , nie interesował się sprawami gospodarstwa , tylko sporadycznie brał dział w pracach polowych ” - karta 346 ) , a nadto kwestia ta w rzeczywistości nie waży na treści rozstrzygnięcia , bowiem nie pociąga za sobą żadnych konsekwencji prawnie doniosłych .

Wskazywała także M. P. , że wnioskodawca porzucił gospodarstwo i to ona wraz z mężem spłaciła resztę kredytu , który je obciążał , ale tożsame ustalenia poczynił Sąd pierwszej instancji , przyjmując dodatkowo za opinią biegłego urealnioną na datę orzekania wartość wydatków na ten cel . Stąd niejasny jest zarzut nieuwzględnienia części kredytu hipotecznego spłaconej za wnioskodawcę bowiem na stronie 3 uzasadnienia Sąd Rejonowy wskazuje właśnie na kredyt zaciągnięty przez S. i G. R. , zabezpieczony hipoteką , którego niespłacona część według stanu na 4 grudnia 1980 roku , uiszczona następnie przez małżonków P. , urealniona została do kwoty 19.556 zł , a na stronie 11 o całą tą kwotę pomniejszono wartość gospodarstwa .

Jak chodzi o sposób zniesienia współwłasności to przyznanie nieruchomości uczestniczce ( wobec orzeczenia zapadłego w drugiej instancji – uczestnikom P. ) było zasadne i rzeczywiście stanowiło jedyny aprobowany przez wszystkich zainteresowanych sposób wyjścia ze współwłasności . Wobec normy art. 213 k.c. za preferowany przez ustawodawcę uznać należy jednak podział fizyczny gospodarstwa . Dopiero jeżeli ten byłby sprzeczny z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej gospodarstwo przyznaje się temu współwłaścicielowi ( współwłaścicielom ) , na którego wyrażą zgodę wszyscy . Zważywszy na okoliczności sprawy były podstawy do uznania , że podział byłby sprzeczny z zasadami prawidłowej gospodarki skoro nieruchomości mają umiarkowany , jak na obecne realia , areał . Grunty zabudowane są jednym siedliskiem . Gospodarstwo dopiero po uzupełnieniu o dalsze nieruchomości własne małżonków P. i przez nich dzierżawione , daje źródło utrzymania jednej rodzinie . Wnioskodawca nie deklarował przy tym woli prowadzenia produkcji rolnej , co w razie podziału fizycznego mogło doprowadzić do jej zaprzestania na przyznanej na jego własność części , a to byłoby właśnie sprzeczne z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej .

Orzeczenie o spłacie jest oczywistym skutkiem przyznania nieruchomości wybranym spośród współwłaścicieli . Rację mieli jednak skarżący wskazując na szczególny tryb ustalania wysokości spłaty z gospodarstwa rolnego ( patrz pismo uczestniczki z 1 grudnia 2011 roku - karty 521 - 523 ) . Sąd pierwszej instancji pominął normę art. 216 k.c. - wysokość przysługujących współwłaścicielom spłat z gospodarstwa rolnego ustala się stosownie do ich zgodnego porozumienia , a w razie jego braku spłaty mogą być obniżone . Przy określaniu stopnia ich obniżenia bierze się pod uwagę typ , wielkość i stan gospodarstwa rolnego będącego przedmiotem zniesienia współwłasności oraz sytuację osobistą i majątkową współwłaściciela zobowiązanego do spłat i współwłaściciela uprawnionego do ich otrzymania . Obniżenie spłat nie wyklucza przy tym możliwości rozłożenia ich na raty lub odroczenia terminu zapłaty , stosownie do przepisu art. 212 § 3 k.c. Przytoczono art. 216 k.c. w brzmieniu aktualnym , to jest określonym w ustawie z dnia 28 lipca 1990 roku o zmianie ustawy – Kodeks cywilny ( Dziennik Ustaw Numer 55 pozycja 321 ) skoro w jej art. 14 ust. 2 przewidziano , że do zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego oraz do działu spadku obejmującego gospodarstwo rolne stosuje się przepisy obowiązujące w dacie tych zdarzeń . Zdarzeniem tym jest zniesienie współwłasności , to jest postanowienie kończące to postępowanie .

W drugiej instancji przeprowadzono zatem dowód z uzupełniającego przesłuchania zainteresowanych ( rejestracja obrazu i dźwięku w toku posiedzenia z 27 marca 2013 roku – od 00.03.39 ) . Ustalono , że na obu nieruchomościach będących przedmiotem postępowania , o łącznej powierzchni 9,42 ha , z zabudową mieszkalną i gospodarczą , prowadzi się hodowlę bydła i trzody chlewnej , a wymienione grunty , łącznie z dalszym areałem 25 ha stanowiących własność uczestników i 7 ha dzierżawy , przeznaczone jest zasadniczo na pastwiska lub uprawy na paszę . Gospodarstwo wyposażone jest w podstawowy sprzęt . Uczestnicy nie posiadają innych ruchomości o wysokiej wartości . Prowadzą działalność bez obciążeń kredytowych i większych inwestycji poza bieżącą konserwacją - w oparciu o dochody ze sprzedaży mleka i żywca . Koszty pokrywają z miesięcznych wypłat za mleko w wysokości 3.000 – 6.000 zł ( w wykorzystaniu „ kwoty mlecznej ” wynoszącej 70.000 zł rocznie ) oraz średniorocznie dwóch wypłat za trzodę w wysokości około 10.000 zł . Pobierają także dopłaty rzędu 20.000 zł rocznie . Nie mają dochodów z innych źródeł . Po pokryciu wszystkich wydatków związanych z gospodarstwem i własnymi potrzebami zaoszczędzić mogą około 5.000 zł rocznie . Wnioskodawca jest bezrobotny . Utrzymuje się z prac dorywczych i zarabia 700 – 1.400 zł miesięcznie . Nie ma oszczędności . Jest współwłaścicielem nieruchomości o powierzchni 30 arów zabudowanej domem mieszkalnym o powierzchni 90 m ² . Ustalono nadto , że uczestnicy nie doszli do porozumienia odnośnie wysokości spłaty . Stan gospodarstwa , również z uwzględnieniem części niestanowiącej przedmiotu postępowania , ale określającej sytuację majątkową zobowiązanych , nie uzasadnia obniżenia spłaty , bowiem daje ono przychody w istotnej wysokości , a sytuacja osobista i majątkowa wnioskodawcy nie uzasadnia uznania , że pozostaje on w pozycji uprzywilejowanej względem uczestników . Brak podstaw do obniżenia spłaty nie wyklucza jednak odroczenia terminu jej uiszczenia , a to jest uzasadnione w świetle skali oszczędności jakie poczynić mogą uczestnicy . Wysokość spłaty jest znaczna , ale dotychczasowy przebieg postępowania skłonić winien uczestników do zabezpieczania środków na spłatę , stąd wystarczający powinien być termin określony w sentencji . Jednocześnie odroczenie nie wpłynie zasadniczo na sytuację materialną wnioskodawcy o tyle , że dotychczas nie czerpał on przecież korzyści z działalności rolnej na wspólnym gruncie oraz posiada stałe dochody ( „ dorywcze ” w potocznym znaczeniu , ale regularne ) .

W tym stanie rzeczy Sąd Okręgowy w Elblągu , na mocy art. 386 § 1 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. , zmienił zaskarżone postanowienie uwzględniając udział J. P. we współwłasności , przyznanie nieruchomości także na jego rzecz , a co za tym idzie obciążenie go spłatą , której termin dla obojga zobowiązanych odroczono do 10 maja 2014 roku . W pozostałym zakresie apelację oddalono , na mocy art. 385 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c.