Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 29 grudnia 2023 r.

Sąd Apelacyjny w Krakowie – I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący: SSA Beata Kurdziel

Protokolant: Julia Grabowska

po rozpoznaniu w dniu 11 grudnia 2023 r. w Krakowie na rozprawie

sprawy z powództwa A. Z.

przeciwko M. Z. (1) i E. Z.

o zachowek

na skutek apelacji powoda oraz pozwanych

od wyroku Sądu Okręgowego w Kielcach z dnia 9 lipca 2021 r., sygn. akt I C 2880/17

1.  zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że nadaje mu brzmienie:

„I. zasądza od pozwanego M. Z. (1) na rzecz powoda A. Z. kwotę 126.910,61 zł (sto dwadzieścia sześć tysięcy dziewięćset dziesięć złotych 61/100) z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 11 grudnia 2023r. do dnia zapłaty;

II. oddala powództwo w stosunku do pozwanego M. Z. (1) w pozostałej części oraz oddala powództwo w stosunku do pozwanej E. Z.;

III. znosi wzajemnie między powodem a pozwanym M. Z. (1) koszty procesu, odstępując od obciążania powoda kosztami procesu na rzecz pozwanej E. Z.;

IV. nakazuje ściągnąć na rzecz Skarbu Państwa-Sądu Okręgowego w Kielcach od pozwanego M. Z. (1) kwotę 8.379,30 zł (osiem tysięcy trzysta siedemdziesiąt dziewięć złotych 30/100) tytułem części nieuiszczonej opłaty sądowej od pozwu i wydatków sądowych.”;

2. oddala apelację pozwanego M. Z. (1) oraz apelację powoda w pozostałej części;

3. znosi wzajemnie między powodem a pozwanym M. Z. (1) koszty postępowania apelacyjnego, odstępując od obciążania powoda tymi kosztami na rzecz pozwanej E. Z.;

4. nakazuje ściągnąć na rzecz Skarbu Państwa-Sądu Apelacyjnego w Krakowie od pozwanego M. Z. (1) kwotę 2074,69 zł (dwa tysiące siedemdziesiąt cztery złote 69/100) tytułem części wydatków sądowych.”.

Sygn. akt I ACa 90/22

UZASADNIENIE

Pozwem z 25 kwietnia 2017 roku, rozszerzonym 20 października 2020 roku, A. Z. wniósł o zasądzenie tytułem zachowku od M. Z. (1) na swoją rzecz kwoty 112500zł z ustawowymi odsetkami od dnia doręczenia pozwu do dnia zapłaty oraz kwoty 38 115,75 zł z odsetkami za opóźnienie od daty rozszerzenia powództwa do dnia zapłaty, a od E. Z. i M. Z. (1) kwoty 37 500 zł z ustawowymi odsetkami od dnia doręczenia pozwu do dnia zapłaty oraz kwoty 5 689,50 zł z odsetkami za opóźnienie od daty rozszerzenia powództwa do dnia zapłaty. Powód domagał się także zasądzenia od pozwanych na swoją rzecz kosztów procesu.

W odpowiedzi pozwani wnieśli ostatecznie o obniżenie kwoty zachowku do 10 000 zł.

Wyrokiem z 9 lipca 2021 roku, po dokonaniu jego sprostowania prawomocnym postanowieniem z dnia 26 lipca 2021r., Sąd Okręgowy w Kielcach zasądził od pozwanego M. Z. (1) na rzecz powoda kwotę 75 307,85 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 9 lipca 2021 roku do dnia zapłaty (pkt I); zasądził od pozwanych M. Z. (1) i E. Z. na rzecz powoda kwotę 21 594,75 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 9 lipca 2021 roku do dnia zapłaty (pkt II); w pozostałej części oddalił powództwo (pkt III); nakazał pobrać na rzecz Skarbu Państwa od powoda kwotę 4 548,50 zł, od pozwanego M. Z. (1) kwotę 6 654 zł, a od pozwanych M. Z. (1) i E. Z. solidarnie kwotę 1 677,50 zł – tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych (pkt. IV – VI) oraz zniósł koszty procesu między stronami (pkt VII).

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny.

H. Z. (1) była matką powoda A. Z. i pozwanego M. Z. (1). W dniu 19 kwietnia 1999 roku sporządziła testament w formie aktu notarialnego, w którym do całego spadku powołała pozwanego M. Z. (1). W dniu 28 sierpnia 2012 roku sporządziła kolejny testament w formie aktu notarialnego, w którym do całego spadku powołała syna M. Z. (1), a także pozbawiła uprawnień do zachowku syna A. Z.. Jako przyczyny wydziedziczenia wskazała, że uporczywie nie dopełniał on względem niej obowiązków rodzinnych, nie interesował się nią, nie dbał o nią, a także dokuczał jej i znęcał się nad nią. W 1998 roku włamał się do jej mieszkania, wyłamał drzwi wejściowe, porąbał licznik energetyczny pozbawiając ją prądu. Bez jej zgody i wiedzy przepisał licznik gazu na siebie i pozbawił ją ciepłej wody i ogrzewania. W 2004 roku odciął jej odpływ od zlewu, który połączony był z jego odpływem. Nie szanował jej i na każdym kroku ubliżał jej. Rzucał do niej doniczkami z parapetu i ubliżał jej od najgorszych. Zapowiadał, że nie poda jej kromki chleba.

Prawomocnym postanowieniem z dnia 14 grudnia 1995 roku, sygn. akt (...), Sąd Rejonowy w K. stwierdził, że spadek po S. Z. dziedziczą żona H. Z. (1) oraz synowie M. Z. (1) i J. Z. po 1/3 części. Umową z dnia 15 maja 2002 roku sporządzoną w formie aktu notarialnego H. Z. (1) darowała swoją 1/3 część udziału w tejże nieruchomości stanowiącej udział w spadku po swoim mężu S. Z. pozwanym M. Z. (1) i jego żonie E. Z..

Postanowieniem z dnia 28 września 2016 roku Sąd Rejonowy wK.stwierdził, że spadek po H. Z. (1) na podstawie testamentu sporządzonego w formie aktu notarialnego w Kancelarii Notarialnej w dniu 19 kwietnia 1999 roku oraz testamentu sporządzonego także w formie aktu notarialnego w dniu 28 sierpnia 2012 roku nabył syn M. Z. (1).

Od dłuższego czasu pomiędzy M. Z. (1) i jego żoną E. Z. a A. Z., a także jego córką A. Z. dochodziło do konfliktów, w które uwikłana była również zmarła H. Z. (1). Od kilku lat przed śmiercią H. Z. (1) zamieszkiwała wraz z synem M. Z. (1) i jego żoną E. Z., którzy sprawowali nad nią opiekę.

W sprawie o sygn. akt (...) Sądu Rejonowego w K. A. Z. został pozwany o naruszenie posiadania przez odcięcie dopływu wody do części domu zajmowanej przez H. Z. (1) oraz M. Z. (1). Prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego wK. z dnia 31 maja 2006 roku powództwo zostało oddalone, przy ustaleniu, że to M. Z. (1) wcześniej rozwiązał umowę o dostarczenie wody do posesji.

Prowadzone przeciwko A. Z. postępowania karne przygotowawcze o grożenie w miesiącu czerwcu E. Z. pobiciem, zniszczenie w dniu 15 czerwca 1998 roku licznika elektrycznego i uszkodzenia elewacji budynku na szkodę M. i E. Z., a także zniszczenia w dniu 5 stycznia 2004 roku infrastruktury wodnej w celu zmuszenia M. Z. (1) i H. Z. (1) do zaniechania korzystania z bieżącej wody zostało prawomocnie umorzone postanowieniem z dnia 11 maja 2004 roku.

E. Z. została skazana prawomocnymi wyrokami za naruszenie nietykalności cielesnej A. Z. oraz za groźby karalne wobec niej.

Prawomocnym wyrokiem z dnia 29 listopada 2005 roku powód został uniewinniony od oskarżenia o zniszczenie ogrodu warzywnego pozwanego.

W sprawie, w której A. Z. był oskarżony o to, że groził swojej matce H. Z. (1) zabójstwem w dniu 25 stycznia 2006 roku doszło do pojednania.

Od tego czasu powód A. Z. nie był już w stanie nawiązać kontaktu z H. Z. (1), która przebywała w domu pozwanego, będąc już schorowaną osobą. Powód nie był wpuszczany do domu pozwanych. a ostatni raz rozmawiał z matką kilka lat przed śmiercią.

Wyrokiem wstępnym z dnia 12 marca 2018 roku wydanym w niniejszej sprawie Sąd Okręgowy w Kielcach uznał, że żądanie zapłaty zachowku przez powoda A. Z. jest usprawiedliwione co do zasady.

W skład schedy spadkowej wchodzą dwa udziały. Pierwszy 1/6, czyli 1/3 z 1/2 ułamkowy spadkowy udział zmarłej H. Z. (1) po zmarłym mężu S. Z., który był przedmiotem darowizny umową z dnia 15 maja 2002 roku na rzecz pozwanych małżonków M. Z. (1) i E. Z. dla działek ewidencyjnych oznaczonych numerami (...), czyli grunt wraz z częściami składowymi nieruchomości o wartości 172 758 złotych. Natomiast drugi udział 3/6 to jest ½ ułamkowy udział H. Z. (1) dla działek ewidencyjnych oznaczonych numerami (...) grunt wraz z częściami składowymi nieruchomości o wartości 602 469 złotych, który na podstawie testamentu sporządzonego w formie aktu notarialnego w Kancelarii Notarialnej w dniu 19 kwietnia 1999 roku oraz testamentu sporządzonego także w formie aktu notarialnego w dniu 28 sierpnia 2012 roku nabył syn M. Z. (1).

Przez ostatnie lata przed śmiercią powód nie miał kontaktu ze zmarłą matką H. Z. (1). Spadkodawczyni była w ostatnich latach osobą bardzo schorowaną. W ostatnim okresie życia przez około rok czasu wymagała opieki całodobowej. Wymagała pampersów, wózka inwalidzkiego i materaca odleżynowego. Trzeba było jej podawać leki i kąpać. Opiekę nad H. Z. (1) sprawowali wyłącznie pozwani E. Z. i M. Z. (1). Emerytura zmarłej wynosiła 1 200 złotych.

W tak ustalonym stanie faktycznym, Sąd Okręgowy wskazał, odwołując się do treści art. 991§1 i 2 k.c. oraz art.993 k.c. i 995§1 k.c. że wartość zachowku stanowiły udziały: pierwszy 1/6, czyli 1/3 z 1/2 ułamkowy spadkowy udział zmarłej H. Z. (1) po zmarłym mężu S. Z., który był przedmiotem darowizny umową z dnia 15 maja 2002 roku na rzecz pozwanych małżonków M. Z. (1) i E. Z. dla działek ewidencyjnych oznaczonych numerami (...), czyli grunt wraz z częściami składowymi nieruchomości. Wartość tego udziału wynosiła kwotę 172 758 złotych, a suma należna powodowi 43 189,50 złotych. ( 172 758*1/4 =43 189,50) Natomiast drugi to udział 3/6 to jest ½ ułamkowy udział H. Z. (1) dla działek ewidencyjnych oznaczonych numerami (...) grunt wraz z częściami składowymi nieruchomości, który na podstawie testamentu sporządzonego w formie aktu notarialnego w Kancelarii Notarialnej w dniu 19 kwietnia 1999 roku oraz testamentu sporządzonego także w formie aktu notarialnego w dniu 28 sierpnia 2012 roku nabył syn M. Z. (1). Wartość tego udziału wynosiła 602 463 złotych a wartość zachowku należnego powodowi 150 615,75 złotych.

Ustalając wartość przedmiotowych udziałów Sąd Okręgowy w pełni podzielił opinię biegłego rzeczoznawcy majątkowego Z. P.. Opinia ta była sporządzona w sposób bardzo szczegółowy i rzetelny przez osobę posiadającą wiadomości specjalne w powierzonym zakresie i doświadczeniu. Opinia udzieliła jednoznacznych odpowiedzi na postawione tezy. Biegła udzieliła również wyczerpującej odpowiedzi na zgłoszone zarzuty.

W ocenie Sądu I instancji, co do zasady słuszny był zarzut pozwanych, co do obniżenia należnego powodowi zachowku z uwagi na zasady współżycia społecznego. Zmarła H. Z. (1) była przez okres ostatnich lat dotknięta ciężką chorobą, a przez ostatni rok leżała i wymagała całodobowej opieki. Opiekę tą sprawowali wyłącznie pozwani H. Z. (1) i M. Z. (1). Ponosili też związane z tym dodatkowe koszty, albowiem świadczenie emerytalne spadkodawczyni nie było wysokie. Niewątpliwie w opiece nad chorą matką nie uczestniczył powód co sam przyznał - stracił z nią kontakt około 4 lata przed śmiercią. Ustalając powyższe fakty Sąd Okręgowy dał wiarę zeznaniom pozwanych, które były logiczne i przekonywujące. Znalazły odzwierciedlenie w treści zeznań świadków D. B., W. K., M. Z. (2) i H. Z. (2). W istocie okolicznościom tym, nie zaprzeczał także powód.

W tej sytuacji, w ocenie Sądu Okręgowego nałożenie na pozwanych obowiązku zapłaty pełnej wartości zachowku na rzecz powoda pozostawałoby w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego. Pozostawałoby to w sprzeczności z poniesionymi wyłącznie przez nich trudami opieki, a niewątpliwie także wydatków związanych z chorobą spadkodawczyni. Sąd podzielił w tym zakresie stanowisko Sądu Najwyższego zawarte między innymi w wyroku z dnia 14 marca 2018 roku II CSK 276/17 LEX nr 2558312, zgodnie z którym nie jest wyłączone stosowanie konstrukcji nadużycia prawa podmiotowego w odniesieniu do roszczenia o zachowek.

Z powyższych przyczyn Sąd należny powodowi zachowek obniżył w 50% zasądzając odpowiednio od M. Z. (1) kwotę 75 307,875 złotych, a od E. Z. i M. Z. (1) kwotę 21 594,75 złotych i oddalając powództwo w pozostałej części.

Biorąc pod uwagę wynik procesu Sąd I instancji o nieuiszczonych kosztach procesu orzekł w oparciu o art. 113 ust. 1 i 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Zniesieniu uległy koszty zastępstwa adwokackiego, o czym orzeczono na postawie art.100 k.p.c.

Od powyższego wyroku apelację wniósł powód zaskarżając go w części oddalającej powództwo do kwoty 77 523 zł oraz orzeczenie o kosztach procesu, zarzucając mu:

1.  obrazę prawa materialnego t.j. przepisu art. 5 k.c. poprzez jego zastosowanie w sposób nieadekwatny do ustalonej sytuacji, co spowodowało obniżenie należnego powodowi zachowku o 50 %, podczas gdy obiektywna ocena przypadku pozwala na ustalenie, że powód nie naruszał zasad współżycia społecznego w relacjach ze spadkodawczynią H. Z. (1), a brak kontaktów ze spadkodawczynią w okresie kilku lat przez jej śmiercią był wynikiem zdecydowanie wrogiego i podstępnego nastawienia przeciwko niemu brata M. i jego małżonki;

2.  sprzeczność ustaleń sądu I instancji z zebranym w sprawie materiałem dowodowym, polegającą na przyjęciu, że brak kontaktów powoda ze spadkodawczynią w okresie ostatnich lat jej życia uzasadnia zmniejszenie przysługującego mu zachowku aż o 50 %, podczas gdy w ocenie strony skarżącej, uwzględniając zeznania pozwanych na okoliczność zakupu środków czystości oraz osobistych zabiegów przy opiece nad spadkodawczynią w ostatnich latach jej życia uzasadniałoby obniżenie ustalonej przez sąd I instancji wysokości zachowku najwyżej o 10 %;

3.  nienależyte uwzględnienie przez sąd I instancji uznanych za udowodnione faktów, że w latach: 2002 - 2006 pozwani czynili wszystko by doprowadzić do uznania powoda winnym krzywdzenia matki i dokuczania jej na różne sposoby, co w ocenie sądów orzekających i organów prokuratury nie znalazło potwierdzenia, natomiast pozwala na przyjęcie, że ich działania były z pełną premedytacją kierowane na doprowadzenie do wydziedziczenia powoda lub uznania go za niegodnego dziedziczenia;

4.  niedostateczne uwzględnienie przez sąd I instancji faktu, że pozwani byli dwukrotnie obdarowani. przez spadkodawczynię jej udziałami we współwłasności, co uzasadniało domniemanie, że będą się czuli wyłącznie zobligowani do opieki nad spadkodawczynią do jej śmierci;

5.  nieuwzględnienie przez sąd I instancji faktu, że pozwani w okresie wykonywania opieki nad spadkodawczynią byli dysponentami jej świadczeń emerytalnych, co pozwalało na zaspokajanie jej uzasadnionych potrzeb przynajmniej w znacznej części.

Mając na uwadze powyższe powód wniósł o zasądzenie w pkt. I wyroku od M. Z. (1) na swoją rzecz kwoty 135 553,95 zł w miejsce kwoty 75 307,75 zł; zasądzenie w pkt. II wyroku od M. i E. Z. na swoja rzecz solidarnie kwoty 38 879,55 zł w miejsce kwoty 21 594,75 zł; zmianę orzeczenia o kosztach procesu stosowanie do treści wyroku, ewentualnie o uchylenie orzeczenia w zaskarżonej części i przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji.

Apelację od powyższego wyroku wnieśli także pozwani, zaskarżając go w części uwzględniającej żądanie pozwu oraz rozstrzygającej o kosztach procesu, zarzucając mu:

1.  naruszenie prawa materialnego:

a.  art. 5 k.c. w zw. z art. 991 § 1 k.c. poprzez błędną wykładnię tego przepisu polegającą na przyjęciu, iż ustalone i ocenione przez Sąd Okręgowy jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego zachowanie powoda wobec spadkodawczyni i pozwanych polegające na wieloletnim braku zainteresowania schorowaną matką, mieszkającą na tej samej nieruchomości, w tym samym budynku mieszkalnym, braku kontaktu, nie podjęcia prób przejęcia chociaż w części obowiązków opieki nad obłożenie chorą H. Z. (1) przez ostatnie półtora roku przed jej śmiercią, kiedy to wymagała 24 godzinnej opieki, którą świadczyli wyłącznie pozwani, uzasadnia obniżenie kwoty zachowku jedynie o 50 procent, a uwzględnione żądanie powoda nie stanowi nadużycia prawa;

b.  art. 994 § 1 k.c. poprzez nie zastosowanie tego przepisu, mimo iż darowizna na rzecz E. Z. była zdziałana w dniu 15 maja 2002 roku, a więc przed więcej niż dziesięciu laty od dnia otwarcia spadku;

2.  naruszenie prawa procesowego:

a.  art. 233 § 1 k.p.c. poprzez dokonanie oceny zebranych w sprawie dowodów bez wszechstronnego ich rozważenia w zakresie wielkości obciążenia pozwanych obowiązkami związanymi z opieką nad spadkodawczynią – darczyńcą H. Z. (1) przy istniejących i niekwestionowanych dowodach, co do zakresu opieki i pielęgnacji i podejmowanych przez nich szczegółowych działań, ograniczeń w codziennym życiu rodzinnym, wypoczynku oraz wartości wykonywanych przez nich prac wydatków związanych: z leczeniem, utrzymaniem i pielęgnacją matki.

Mając na uwadze powyższe pozwani wnieśli o zmianę wyroku w zaskarżonej części i oddalenie powództwa w całości oraz zasądzenie od powoda na swoją rzecz kosztów procesu za obie instancje.

W odpowiedzi pozwani wnieśli o oddalenie w całości apelacji powoda oraz zasądzenie od powoda na swoją rzecz kosztów procesu, a powód wniósł o oddalenie apelacji pozwanych oraz o zasądzenie kosztów postepowania.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Zarówno apelacja powoda, jak i apelacja pozwanych zasługiwały na częściowe uwzględnienie. Ustosunkowując się w pierwszej kolejności do zarzutów naruszenia prawa procesowego, to zarzuty te uznać należy za chybione, zwłaszcza w zakresie dotyczącym ustaleń obciążenia pozwanych obowiązkami związanymi z opieką nad spadkobierczynią i będących skutkami tej opieki ograniczeń w ich codziennym życiu i wypoczynku. Ustalenia Sądu Okręgowego obejmują stan zdrowia spadkodawczyni, w tym to, że wymagała całodobowej opieki przez okres około roku przed śmiercią oraz pomocy, jaką świadczyli jej pozwani. Ustalenia te odpowiadają twierdzeniom pozwanych. Jest przy tym oczywiste, że osoba sprawująca całodobową opiekę nad osobą starszą i schorowaną jest znacznie ograniczona w możliwości prowadzenia życia osobistego, wyjściach z domu, wyjazdach wypoczynkowych itp. Nadto, w sytuacji nieobecności opiekuna, opieka musi być nadal świadczona przez osoby trzecie ( w przypadku pozwanych były to ich dzieci). Nietrafne są także podniesione w apelacji powoda zarzuty sprzecności ustaleń Sądu I instancji z zebranym materiałem dowodym polegające na przyjęciu, że brak kontaktów powoda z matką w ostatnich latach uzasadnia zmniejszenie zachowku. Kwestia wysokości ostatecznie zasądzonej tytułem zachowku na rzecz powoda kwoty wiąże się bowiem z zastosowaniem art. 5 k.c., a nie z naruszenia prawa procesowego. Okoliczność, że powód nie utrzymywał jakichkolwiek kontaktów ze swoją matką, mieszkającą w tym samym budynku, wynikała z zeznań samego powoda, który podał, że przez kilka lat przed śmiercią nie kontaktował się z H. Z. (1). Nawet w sytuacji, gdy pozwany z żoną byliby nie chętni kontaktom powoda z matką (powód powoływał się na uniemożliwienie takich kontaktów przez brata i bratową), to uwzględniając, że pozwani wychodzili z domu do pracy, a czasem opuszczali dom, pozostawiając matke pod opieką wnuków, powód – gdyby rzeczywiście chciał nawiązać kontakt ze spadkobierczynią, mógłby wówczas podjąć próby spotkania z matką. Powód nie wykazał, aby podejmował próby takich spotkań i aby zwracał się do pozwanych (lub do innych członków rodziny) o umożliwienie takiego kontaktu. Twierdzenia powoda, że to pozwani odpowiedzialni byli za brak kontaktów powoda z matką uznać należy za niewykazane.

Wobec powyższego, Sąd Apelacyjny przyjął za własne ustalenia faktyczne Sądu I instancji, za wyjątkiem wartości udziałów w nieruchomościach będących przedmiotem darowizn dokonanych przez spadkodawczynię w dniu 15 maja 2002r. oraz 28 sierpnia 2012r., ustalając na podstawie uzupełniającej opinii biegłej Z. P., iż wartość całości udziału objętego darowizną z dnia 15 maja 2002r. (wartość udziału według cen aktualnych, a stanu z chwili darowizny, z uwzględnieniem służebności) wynosi 180 471 zł. Wartość udziałów objętych umową darowizny z dnia 28 sierpnia 2012r. (wartość udziału według cen aktualnych, a stanu z chwili darowizny, z uwzględnieniem służebności) wynosi 634 968 zł (dowód: opinia uzupłeniająca Z. P. – k. 562-633). W ocenie Sądu Apelacyjnego, ww. opinia jako szczegółowa, dokładna, spójna, nie budziła żadnych wątpliwości i mogła stanowić podstawę dokonanych ustaleń. Podkreślić należy, że żadna ze stron nie wniosła zarzutów do opinii.

Korekcie w zakresie ustaleń faktycznych wymaga również okoliczność sposobu nabycia przez pozwanego M. Z. (1) udziału w ½ części nieruchomości stanowiących uprzednio własność spadkodawczyni. Nabycie ww. udziału nastąpiło w dniu 28 sierpnia 2012r., jednakże nie jak ustalił to Sąd I instancji na mocy testamentu, lecz na mocy umowy darowizny dokonanej na rzecz pozwanego przez spadkodawczynię. (dowód: umowa darowizny z dnia 28.08.2012r.(...) dane ujawnione w księdze wieczystej (...). Odpis aktu natoarialnego – k. 47-50 akt (...)).

Przechodząc do oceny zarzutów naruszenia prawa materialnego, za trafny uznać należy podniesiony w apelacji pozwanych zarzut naruszenia art.994 § 1 k.c. Zgodnie z ww. przepisem, przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż 10 laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Skoro pozwana E. Z. jest osobą niebędącą spadkobiercą ani uprawnionym do zachowku po H. Z. (1), a darowizna dokonana na jej rzecz miała miejsce w dniu 15 maja 2002r., a zatem była darowizną dokonaną więcej niż przed dziesięciu laty, licząc wstecz od śmierci spadkodawczyni (tj. od dnia 10 listopada 2013r.), darowizna na rzecz pozwanej nie podlega doliczeniu do schedy spadkowej, stanowiącej podstawę wyliczenia zachowku. Bez znaczenia jest przy tym okoliczność, że darowizna dokonana została na rzecz współmałżonków – konsekwecją powyższego jest jedynie to, iż wartość całości udziałów będących przedmiotem ww. darowiziny ulegnie podziałowi na pół (przy uwzględnieniu domniemania równych udziałów w majątku wspólnym obdarowanych małżonków – art. 43§1 k.r.o.). Powyższemu nie sprzeciwia się bezudziałowy charakter wspólności ustawowej ( art. 31 § 1 k.r.o.). Konsekwencją ukształtowania wspólności ustawowej jako wspólności łącznej jest zakaz dokonywania w czasie jej trwania podziału majątku wspólnego oraz zakaz rozporządzania i zobowiązywania się do rozporządzenia udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie małżonkowi w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku ( art. 31 i art. 35 k.r.o.). W art. 994 §1 k.c. chodzi natomiast o pominięcie zaliczenia określonego przysporzenia do spadku na użytek ustalenia wysokości zachowku. W sytuacji, w której spadkodawca - przed więcej niż dziesięciu laty przed śmiercią - uczynił darowiznę na rzecz spadkobiercy lub uprawnionego do zachowku i na rzecz jego małżonka z zastrzeżeniem, że przedmiot darowizny wejdzie do majątku wspólnego obdarowanych, przy ustalaniu substratu zachowku należy doliczyć do wartości czystej spadku połowę wartości przedmiotu darowizny. Bezudziałowy charakter wspólności ustawowej nie może prowadzić do doliczenia wartości przysporzenia uzyskanego przez osobę niebędącą spadkobiercą ani uprawnioną do zachowku w drodze darowizny dokonanej przez spadkodawcę przed więcej niż dziesięciu laty. Przyjęcie odmiennego zapatrywania pozostawałoby w sprzeczności z treścią art. 994 § 1 k.c. (tak SN w wyrok zu 18.05.2017r., I CSK 512/16).

W tym miejscu konieczne jest ustostunkowanie się do kwestii wydania w niniejszej sprawie prawomocnego wyroku wstępnego z dnia 12 marca 2018r., w którym żądanie powoda o zapłatę zachowku zostało uznane za usprawiedliwione co do zasady. Powyższy wyrok wydany został w stosunku do obojga pozwanych, jednakże – jak wynika z jego uzasadnienia - przedmiotem oceny Sądu Okręgowego była wyłącznie kwestia zasadności wydziedziczenia powoda, na którą to kwestię powoływali się pozwani w odpowiedzi na pozew. Na tym etapie postępwoania przedmiotem oceny Sądu nie były okolioczności związane z dokonanymi przez spadkodawczynię darowiznami, a zarzut dotyczący art. 994§1 k.c. podniesiony został przez pozwanych w piśmie z dnia 30 września 2019r. tj. po wydaniu i uprawomocnieniu się wyroku wstępnego. Wydanie wyroku wstępnego uwzględniającego powództwo co do zasady nie stało na przeszkodzie oddaleniu powództwa w stosunku do pozwanej E. Z., po dokonaniu ustaleń, iż darowizna dokonana na jej rzecz jako osoby niebędącej spadkobierca ani upranioną do zachowku dokonana została ponad 10 lat wstecz od otwarcia spadku i w związku z tym nei podlega doliczeniu do spadku.

Podstawą obliczenia zachowku była zatem ostatecznie kwota 725.203,50 zł (połowa wartości pzredmiotu darowizny z 15.05.2002r. tj. 90.235,50 zł (1/2 z 180.471 zł) + wartość przedmiotu darowizny z 28.08.2012r. – 634.968 zł). Wartośc należnego pwoodowi zachowku wynosi 181.300 zł.

W ocenie Sądu Apelacyjnego zasadne było obniżenia należnego powodowi zachowku na podstawie art. 5 k.c., jednakże nie o 50 % , jak to uczynił Sąd I insatncji, a jedynie o 30%, co skutkowało tym, iż ostatecznie kwota zasądzona na rzecz powoda od pozwanego M. Z. (1) wyniosła 126 910,61 zł.

W orzecznictwie i doktrynie dopuszcza się możliwość obniżenia wysokości należnego zachowku na podstawie art. 5 k.c., zwłaszcza przy uwzględnieniu klauzuli zasad współżycia społecznego. Zastosowanie art. 5 k.c. w sprawach o zachowek powinno mieć miejsce wyjątkowo, gdyż prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca miał wobec najbliższych. Zastosowanie art. 5 k.c. nie jest wykluczone także do spadkowych praw podmiotowych. Ocena, czy żądanie sumy zachowku stanowi nadużycie prawa nie powinna pomijać, że prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych jakie spadkodawca miał wobec najbliższych. Za Sądem Okręgowym wskazać należy, że w okolicznościach niniejszej sprawy zachodziły wyjątkowe okoliczności uzasadniające obniżenie zachowku należącego powodowi. Postępowanie dowodowe wykazało, iż powód mieszkający na tej samej nieruchomości co spadkodawczyni przez okres kilku lat przed śmiercią zaniechał jakiegokolwiek kontaktu z matką. Nastąpiło to w okresie, gdy H. Z. (1) była osobą w podeszłym wieku i co więcej – schorowaną. Z biegiem czasu, na skutek pogłębiania się złego stanu zdrowia, spadkodawcyni wymagała całodobowej opieki. Opiekę tę zapewniali pozwani, dostosowując swoją pracę oraz życie osobiste do potrzeb H. Z. (1). Jest oczywistym, że potrzeby osoby obłożnie chorej, niewstającej z łóżka, generują zwiększone potrzeby finansowe (chociażby na środki higieniczne typu pampersy, odpowiednie kremy, środki myjące itp), na które nie mogła wystarczyć emerytura spadkodawczyni w wysokości 1200zł. Dodatkowe koszty wiązane z utrzymaniem spadkodawczyni ponosili wyłącznie pozwany z żoną, a powód nie przyczyniał się do ich zaspokojenia w żaden sposób, pomimo, że jako syn zobowiązany był na równi z pozwanym do świadczeń alimentacyjnych na rzecz matki. Działanie powoda skutkujące z jednej strony pozbawieniem schorowanej starszej matki kontaktu z jednym z dwojga dzieci, a z drugiej strony - przerzuceniem całości obowiązków alimentacyjnych na rzecz brata powoda, musi być zakwalifikowane jako rażąco naganne, zwłaszcza w sytuacji, gdy taki stan utrzymywał się kilka lat. Skutkowało to ostatecznie obniżeniem zachowku o 30%. Podkreślić należy, że podnoszona w apelacji powoda okoliczność, że pozwani zostali dwukrotnie obdarowani przez spadkodawczynię, co uzasadnia domniemanie, że będą czuli się zobligowani do opieki nad nią, w rzeczywistości miała miejsce. To pozwani świadczyli pomoc schorowanej matce z wyłączeniem innych osób. Godzi się zauważyć, że czym innym jest świadczenie stałej pomocy, a czym innym utrzymywanie kontaktu z matką i doraźna pomoc, czego powód całkowicie zaniechał. Na zmniejszenie ww. obniżenia w stosunku do obniżenia zastosowanego przze Sąd Okręgowy wpłynęła okoliczność, że pozwany oraz jego żona również w pewien sposób ponoszą odpowiedzialność za brak kontaktu między powodem a spadkodawczynią – nie starali się bowiem ( a w każdym razie okoliczności takie nie zostały w sprawie wykazane) zapewnić kontaktu spadkodawczyni z drugim synem (spadkodawczyni mieszkała u pozwanych, a w ostatnim okresie życia takich kontaktów sama nie mogła inicjować ze względu na stan zdrowia).

Wobec powyższego, zaskarżony wyrok podlegał zmianie na podstawie art. 386§1 k.p.c. poprzez oddalenie powództwa w stosunku do pozwanej E. Z. oraz zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda tytułem zachowku kwoty 126.910,61 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 11 grudnia 2023r. tj. dnia, na jaki na podstawie opinii obliczona została wartość majątku spadkowego stanowiąca podstawę obliczenia zachowku, przy oddaleniu powództwa w stosunku do pzowanego w pozostałej części. O kosztach procesu orzeczono na podstawie art. 100 k.p.c., znosząc wzajemnie ww. koszty miedzy powodem a pozwanym z uwagi na jedynie częściowe wygranie sporu przez powoda oraz odstępując od obciążania powoda kosztami procesu na rzecz powódki, ostatecznie wygrywającej sprawę w całości. Podkreślić należy, że oddalenie powództwa przeciwko pozwanej nastąpiło z uwagi na podniesienie zarzutu dotyczącego art. 994 § 1 k.p.c. , co nastąpiło w toku postępowania, już po wydaniu wyroku wstępnego, którym nie podzielone zostały zarzuty podnoszone przez pozwanych na początkowym etapie niniejszego procesu. Nadto, na podstawie art. 113 u.k.s.c. nakazano ściągnąć od pozwanego na rzecz Skarbu Państwa-Sądu Okręgowego w Kielcach kwotę 8.379,30 zł tytułem połowy nieuiszczonej opłaty od pozwu i połowy wydatków na opinię.

O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono również na podstawie art. 100 k.p.c. w zw. z art. 391§1 k.p.c., znosząc te koszty między powodem a pozwanym i odstępując od obciązania pwooda kosztami postępowania apelacyjnego, przy uwzględnieniu analogicznych okoliczności, jak wskazane na uzasadnienie orzeczenia w zakresie kosztów procesu za I instancję. Na podstawie art. 113 u.k.s.c. nakazano ściągnięcie na rzecz Skarbu Państwa-Sądu Apelacyjnego w Krakowie kwotę 2074,69 zł tytułem połowy wydatków poniesionych w związku z uzupełniającą opinią sądową.