Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

UZASADNIENIE

Wnioskodawczyni J. C. (1) wystąpiła o stwierdzenie praw do spadku po A. C. na podstawie testamentu ustnego z dnia 16 listopada 2017 r.

Uczestniczki postępowania A. K., K. C. (1), K. C. (2) i M. C. wnosiły o stwierdzenie nabycia spadku po A. C. zgodnie z dziedziczeniem ustawowym.

Uczestniczka postępowania B. H. nie zajęła stanowiska w sprawie.

Sąd ustalił następujący stan faktyczny:

Spadkodawca A. C. zmarł dnia 20 listopada 2017 r. w C., ostatnio na stałe zamieszkiwał w C.. W chwili śmierci był żonaty z J. C. (2) z d. W.. A. C. zmarł bezdzietnie. Rodzice A. C.: H. z. G. i T. C. zmarli przed jego śmiercią. A. C. miał dwie siostry B. H. i A. K. oraz brata B. C.. B. C. zmarł dnia 20 kwietnia 1995 r. Miał trzy córki: M., K. i K.. ( akta I Ns 493/16, odpis skrócony aktu zgonu k. 16, zapewnienie spadkowe wnioskodawczyni J. C. (1) k.39, zapewnienie spadkowe uczestniczek postępowania A. K. k. 40, B. H. k. 41, K. C. (2) k. 41, K. C. (1) k. 41 ).

Nikt nie zrzekł się dziedziczenia po A. C., nie odrzucił spadku ani nie został uznany za niegodnego dziedziczenia ( bezsporne ).

A. C. mieszkał tylko z żoną J. C. (1). Małżonkowie byli ze sobą bardzo związani, byli sobie bardzo oddani, troszczyli się o siebie. Przyjaźnili się ze S. K., M. B. (1), M. B. (2), którzy mieszkali w ich pobliżu ( zeznania świadków S. K. k. 47 v – 48 v, M. B. (1) k. 48 v – 49 v, M. B. (2) k. 49 v – 50 ).

A. C. chorował. Cierpiał na wiele dolegliwości, w tym zapalenie żył i cukrzycę. W związku ze stanem zdrowia przebywał w szpitalu w C. na Oddziale Wewnętrznym we wrześniu 2017 r. W dniu 15 listopada 2017 r., w późnych godzinach wieczornych, źle się poczuł. J. C. (1) wezwała pogotowie, poprosiła o pomoc również M. B. (2) i S. K.. M. B. (2) udzieliła pierwszej pomocy A. C., jeszcze przed przyjazdem karetki pogotowia; robiła mu masaż serca. A. C. został zabrany na Szpitalny Oddział Ratunkowy (...) Szpitala Wojewódzkiego w C.. S. K. zawiózł J. C. (1) do szpitala. Byli w szpitalu do godziny 2.00 - 3.00 w nocy. W tym czasie A. C. miał wykonywane badania, podawano mu kroplówki i leki, odbyła się konsultacja lekarska. Podjęto decyzję o wykonaniu dializy. Powiedziano J. C. (1), że dializa potrwa do godziny 5.00 rano. W związku z tym wróciła do domu. Ponownie S. K. zawiózł ją do szpitala około godziny 7.00 - 8.00 rano. Razem z nimi pojechała jeszcze M. B. (1). W jakiś czas potem przyjechała również M. B. (2). A. C. został przeniesiony na Oddział Nefrologiczny, choć pierwotnie planowano umieszczenie go na Oddziale Zakaźnym. Leżał na dwuosobowej sali. Przez około godzinę, może półtorej, towarzyszyli mu S. K., M. B. (1) i M. B. (2). Był przytomny, rozmawiał z nimi. J. C. (1) była nieobecna; rozmawiała z lekarzem na temat zdrowia męża ( zeznania S. K. k. 47 v – 48 v, M. B. (1) k. 48 v – 49 v, M. B. (2) k. 49 v – 50, zeznania wnioskodawczyni J. C. (1) k. 39 – 40 ).

W czasie tej rozmowy ze znajomymi A. C. wielokrotnie powtarzał, że chce żeby przyprowadzono notariusza, bo nie chce zostawić żony bez niczego; że chce złożyć swoją ostatnią wolę na rzecz żony. S. K. przekazał jego prośbę J. C. (1), która po jakimś czasie wróciła z informacją, że notariusz może być w sobotę ( 18 listopada 2017 r. ) lub dopiero po niedzieli. S. K. słowa A. C. rozumiał jako jego wolę powołania do całości spadku żony J. C. (1). Postanowił napisać pismo tej treści. Pismo sporządził na komputerze tego samego dnia, ale opatrzył je datą następnego tj. 17 listopada 2017 r. Pismo opatrzył nazwą "testament". W treści pozostawił niewypełnione miejsce z danymi świadków. Poniżej wpisał treść testamentu „Ja niżej podpisany, A. C., zamieszkały ul. (...), (...)-(...) C., PESEL (...), oświadczam, że do spadku powołuję w całości swoją żonę J. C. (2) z d. W., ur. (...) PESEL (...)”. Wydruk testamentu S. K. zawiózł 17 listopada 2017 r. do szpitala. Przeczytał jego treść A. C., który jeszcze raz sam przeczytał testament i go podpisał. Po nim testament podpisał S. K.. M. B. (2) i M. B. (1) spotkały się tego samego dnia ze S. K. i również podpisały testament. W testamencie wpisano też imiona, nazwiska i numery PESEL świadków ( testament k. 18, zeznania S. K. k. 47 v – 48 v, M. B. (1) k. 48 v – 49 v, M. B. (2) k. 49 v – 50, zeznania wnioskodawczyni J. C. (1) k. 39 – 40 ).

Stan zdrowia A. C. pogarszał się. W sobotę tj. 18 listopada 2017 r. w godzinach przedpołudniowych A. C. zaczął niewyraźnie mówić w związku z czym J. C. (1) odwołała wizytę notariusza. A. C. stracił przytomność w niedzielę ( 19 listopada 2017 r. ) około południa, zaś zmarł dnia 20 listopada 2017 r. o godzinie 6:30. Bezpośrednią przyczyną zgonu A. C. było zatrzymanie krążenia spowodowana niewydolnością serca; wtórną przyczyną zgonu była natomiast ostra niewydolność nerek Po śmierci A. C., S. K. przekazał testament J. C. (1) ( karta zgonu k. 14 - 15, zeznania świadka S. K. k. 47 v – 48 v, zeznania wnioskodawczyni J. C. (1) k. 39 – 40 ).

Testament A. C. został otwarty i ogłoszony w Sądzie Rejonowym w Ciechanowie w sprawie I Ns 156/18 w dniu 30 sierpnia 2018 r. ( testament k. 37, protokół otwarcia i ogłoszenia testamentu k. 43 ).

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił na podstawie zapewnienia spadkowego złożonego przez wnioskodawczynię J. C. (1) oraz uczestniczki postępowania A. K., B. H., K. C. (2) i K. C. (1), znajdujących potwierdzenie w przedłożonych dokumentach w postaci odpisów skróconych aktów stanu cywilnego. Szczególne znaczenie mają zeznania świadków S. K., M. B. (2) i M. B. (1), obecnych przy sporządzeniu testamentu przez A. C.. Dowody te Sąd ocenił jako w pełni wiarygodne, jako że ich prawdziwość nie nasuwała jakichkolwiek wątpliwości i nie została podważone przez żadnego z uczestników niniejszego postępowania.

Podkreślić należy, że bezspornym pomiędzy stronami był stan zdrowia spadkodawcy A. C. i okoliczności bezpośrednio poprzedzające jego zgon. Powszechnie przyjmuje się, że obawa rychłej śmierci spadkodawcy musi być uzasadniona okolicznościami o charakterze obiektywnym. W grę mogą wchodzić takie stany chorobowe lub skutki nagłych wypadków, które w świetle wiedzy medycznej oraz doświadczenia życiowego mogą spowodować rychły zgon. Ustalając istnienie obawy rychłej śmierci, należy przy tym uwzględnić indywidualne właściwości organizmu spadkodawcy, np. odporność organizmu, wiek. Przesłanka obawy rychłej śmierci jest spełniona wówczas, gdy w stanie zdrowia osoby cierpiącej na chorobę nieuchronnie prowadzącą do zgonu nastąpi pogorszenie lub pojawią się nowe rokowania wskazujące na nadzwyczajną bliskość czasową śmierci spadkodawcy ( postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 lipca 2003 r. w sprawie V CK 120/02 ).

Sąd zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 926 kodeksu cywilnego powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. ( § 1 ). Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób które powołał nie chce lub nie może być spadkobiercą ( § 2), co wskazuje, że dziedziczenie testamentowe ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym, o ile testament jest ważny.

Na wstępie podkreślić należy, że rozporządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament ( art. 941 kc ).

Zgodnie z art. 952 § 1 kc jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Stosownie do § 2 cyt. artykułu treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie, zaś § 3 stanowi, że w wypadku gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwierdzona, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.

Przewidziana w art. 952 k.c. forma testamentu jest formą testamentu szczególnego. Cechą charakterystyczną testamentów szczególnych jest odmienne - niż przy testamentach zwykłych - ukształtowanie formalnych wymogów ich sporządzenia, mogą one bowiem zostać sporządzone jedynie w szczególnych, ściśle określonych w ustawie, okolicznościach ( postanowienie Sądu najwyższego z dnia 8 lutego 2000 r. I CKN 408/98 ). Nadto, ich skuteczność zostaje ograniczona w czasie, mogą one utracić moc na skutek upływu czasu liczonego od chwili ustania okoliczności uzasadniających ich sporządzenie (art. 955 kc ). Niezbędnym warunkiem istnienia testamentu ustnego jest życzenie spadkodawcy złożenia oświadczenia ostatniej woli oraz fakt przywołania osób, które zostały następnie wskazane jako świadkowie w celu wysłuchania jego oświadczenia o rozporządzeniu majątkiem ( wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 lipca 2007 r. I CSK 136/07 ).

Sporządzenie testamentu ustnego uzasadniają dwie - nawzajem wyłączające się - okoliczności. Po pierwsze, może on zostać sporządzony, jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy. Po drugie, testament ustny może być sporządzony, jeżeli - wskutek szczególnych okoliczności - zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Każda z tych okoliczności stanowi samodzielną (odrębną) przesłankę sporządzenia testamentu ustnego.

Podkreślić należy, że w niniejszej sprawie przesłanka sporządzenia testamentu w postaci rychłej śmierci spadkodawcy nie była kwestionowana przez uczestniczki postępowania należące do kręgu spadkobierców ustawowych A. C..

Ustne oświadczenie woli spadkodawcy powinno być złożone przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Wymóg ustnego oświadczenia przesądza o tym, że spadkodawca musi jednoznacznie wyrazić wolę testowania oraz treść pozostawianych rozrządzeń. W postanowieniu z dnia 25 października 1973 r. w sprawie III CRN 241/73 Sąd Najwyższy wskazał, że warunkiem ważności testamentu szczególnego z art. 952 kc jest złożenie przez spadkodawcę ustnego oświadczenia ostatniej woli.

Jak wskazano powyżej, spadkodawca składa swoją ostatnią wolę w formie testamentu ustnego w obecności co najmniej trzech świadków. Kwalifikacje świadków określają art. 956 kc i 957 kc, przy czym świadkiem jest osoba, do której spadkodawca kieruje swoje oświadczenie i która to oświadczenie przyjmuje. Nie musi to być osoba specjalnie wezwana celem pełnienia roli świadka testamentu ustnego, decyzja o tym, czy dana osoba ma być świadkiem, zależy od woli testatora ( postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 2000 r. V CKN 67/00 ). Świadkiem testamentu może być również osoba, która przypadkowo przebywała w domu testatora i była obecna przez cały czas wyrażania ostatniej woli oraz oświadczenie to przyjęła ( postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2006 r. II CSK 128/05 ). Stąd też świadkiem testamentu ustnego może być także osoba, która nie została w tym celu specjalnie przywołana, lecz znalazła się w obecności testatora przypadkowo, jak również testator nie musi swego oświadczenia kierować wprost do takiej osoby. Koniecznym warunkiem przypisania takiej osobie roli świadka testamentu ustnego jest jednak, aby osoba taka słyszała nie tylko, że to, co testator oświadczył, jest jego testamentem, lecz żeby usłyszała treść oświadczenia, tj. tę samą wypowiedź, która zawiera rozrządzenie majątkiem na wypadek śmierci ( postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 lutego 2006 r. II CK 419/05 ).

Kodeks cywilny przewiduje dwa sposoby ustalenia treści testamentu ustnego, a mianowicie pisemny (art. 952 § 2 kc ) i sądowy (art. 952 § 3 kc ). Treść testamentu ustnego może być stwierdzona tylko w jednej formie. Orzecznictwo konsekwentnie przyjmuje, że w razie sporządzenia prawidłowego, tj. zgodnego z wymaganiami podanymi w art. 952 § 2 kc, pisma, przesłuchiwanie świadków przewidziane w art. 952 § 3 kc oraz w art. 662 kpc jest nie tylko zbędne, ale i niedopuszczalne ( postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 września 2003 r. II CK 20/02, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 kwietnia 1999 r. III CKN 190/98 ).

W zasadzie dopiero po złożeniu oświadczenia ostatniej woli przez testatora można sporządzić pismo stwierdzające treść testamentu ustnego. Pismo to powinno być prawidłowo sporządzone zarówno od strony formalnej, tj. jeżeli chodzi o zachowanie terminu rocznego od chwili złożenia oświadczenia przez testatora, podanie miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, złożenie wszystkich wymaganych podpisów, oraz materialnej, czyli z zachowaniem jasności treści, zgodności treści pisma z oświadczeniem woli testatora ( postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 września 2003 r. II CK 20/02 ). Nie jest natomiast konieczne wskazanie w treści pisma osób świadków i osoby sporządzającej pismo, wystarczy, że osoby te pod dokumentem złożą podpis, co dostatecznie pozwala na ich identyfikację.

Niewątpliwie, uznać należy w niniejszej sprawie, że osoby obecne w dniu 16 listopada 2017 r. w szpitalu w A. C.: S. K., M. B. (2) i M. B. (1) mogły być świadkami jego testamentu ustnego; były to osoby niespokrewnione z J. C. (1); na rzecz żadnej z nich nie miało nastąpić rozporządzenie testamentowe.

Wskazać natomiast należy, że pismo zatytułowane „testament” złożone do akt, nie stanowi podstawy stwierdzenia treści testamentu stosownie do art. 952 § 2 kc. Wprawdzie oświadczenie spadkodawcy zostało spisane przez jednego ze świadków przed upływem roku od jego złożenia, zostało również podpisane przez spadkodawcę i wszystkich świadków, jednakże testament nie zawiera danych dotyczących miejsca złożenia oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma; błędnie w piśmie podano również datę złożenia oświadczenia przez spadkodawcę. Powyższe okoliczności uniemożliwią ustalenie, że treść testamentu A. C. została stwierdzona w sposób zgodny z art. 952 § 2 kc, który wymaga w tym zakresie ścisłego zachowania warunków formalnych pisma. W postanowieniu z dnia 16 lipca 2003 r. w sprawie V CKN 434/01 Sąd Najwyższy wskazał, że jeżeli pismo stwierdzające treść testamentu ustnego ( art. 952 § 2 kc ) nie odpowiada wymaganiom ustawy, ustalenie, jakie rozrządzenie zawarł spadkodawca w swoim ustnym oświadczeniu dopuszczalne jest wyłącznie na podstawie zgodnych zeznań świadków ( art. 952 § 3 kc ).

Niezbędnym było zatem stwierdzenie treści testamentu ustnego A. C. z dnia 16 listopada 2017 r. przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem ( art. 952 § 3 kc ). Nie było kwestionowane przez żadną ze stron postępowania, że przesłuchanie świadków testamentu ustnego nastąpiło z zachowaniem terminu wskazanego w § 3 art. 952 kc wobec złożenia wniosku o dopuszczenie dowodu z ich zeznań we wniosku inicjującym postępowanie w sprawie.

Jak wskazano powyżej, warunkiem ważności testamentu szczególnego z art. 952 kc jest złożenie przez spadkodawcę ustnego oświadczenia ostatniej woli. Wymóg ustnego oświadczenia przesądza o tym, że spadkodawca musi jednoznacznie wyrazić wolę testowania oraz treść pozostawianych rozrządzeń. Oznacza to, wyrażenie przez spadkodawcę woli testowania na wypadek śmierci musi być stanowcze i w sposób jasny i klarowny wyrażać zarówno przedmiot rozporządzenia na wypadek śmierci, jak i wskazywać osobę spadkobiercy powołanego do spadku. W postanowieniu z dnia 18 kwietnia 2000 r. w sprawie III CKN 271/00 Sad Najwyższy podkreślił, że spadkodawca, sporządzając testament ustny, ma w obecności świadków wyraźnie stwierdzić, co i komu przeznacza.

W ocenie Sądu, w świetle zeznań świadków S. K., M. B. (2) i M. B. (1) uznać należy, że spadkodawca A. C. nie sporządził w dniu 16 listopada 2017 r. żadnego testamentu, w tym testamentu, w którym do całości spadku powołał żonę J. C. (1).

Niewątpliwie, spadkodawca A. C. chciał sporządzić testament, w którym zamierzał powołać do spadku w całości swoją żonę J. C. (1). Stąd też domagał się wizyty notariusza celem sporządzenia testamentu. Zeznania świadków wskazują, że taka właśnie była intencja spadkodawcy. Do sporządzenia testamentu notarialnego – jak wskazano powyżej – nie doszło wskutek pogorszenia się stanu zdrowia spadkodawcy. Nie doszło również do sporządzenia testamentu ustnego w dniu 16 listopada 2017 r. w obecności trojga świadków. Wprawdzie S. K., M. B. (2) i M. B. (1) byli obecni jednocześnie u A. C. w szpitalu, jednakże spadkodawca nie złożył wówczas oświadczenia woli w zakresie dziedziczenia po nim. Spadkodawca chciał zabezpieczyć swoją żonę, chciał aby ich wspólny majątek przypadł po jego śmierci na jej rzecz, żeby miała gdzie mieszkać. Te słowa spadkodawcy były jednak tylko wyrażeniem jego woli jaki testament chce sporządzić w formie aktu notarialnego, nie miały charakteru stanowczego oświadczenia, były tylko projektem testamentu notarialnego. Nie było zatem intencją spadkodawcy sporządzenie wówczas testamentu, a jedynie przekazanie świadkom jego planów, jaki testament chce sporządzić. Spadkodawca nie złożył wówczas oświadczenia wskazującego w sposób nie budzący wątpliwości, że do spadku na wypadek śmierci powołuje swoją żonę. Świadek S. K., który spisał testament, wskazał: „ja tak odczytałem intencje spadkodawcy”. Świadek M. B. (1) mówiła, że prosił ich o załatwienie notariusza, bo „chce złożyć ostatnią wolę”. Świadek M. B. (2) podkreśliła, że „spadkodawca mówił, że chciał notarialnie wszystko załatwić żonie”. Te zeznania świadków wskazują, że spadkodawca A. C. chciał sporządzić testament w formie aktu notarialnego; nie można zatem uznać, że sporządził wówczas testament ustny.

W związku z powyższym Sąd stwierdził prawa do spadku po A. C. według porządku ustawowego.

Sąd ustalił, że spadkodawca A. C. był żonaty w dacie otwarcia spadku. Zmarł bezdzietnie. Jego rodzice zmarli przed jego śmiercią. Miał troje rodzeństwa: siostry B. H. i A. K. oraz brata B. C., który zmarł przed śmiercią spadkodawcy, pozostawiając zstępnych: córki M. C., K. C. (1) i K. C. (2).

Zgodnie z art. 933 § 1 kc udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa spadkodawcy, wynosi połowę spadku. Stosownie zaś do § 4 i 5 artykułu 932 kc, jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych. Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy.

W związku z powyższym Sąd stwierdził, że spadek po A. C. nabyli na podstawie ustawy żona J. C. (1) w ½ części, siostry B. H. i A. K. po 1/6 części oraz bratanice M. C., K. C. (1) i K. C. (2) po 1/18 części.

W związku z powyższym Sąd orzekł jak w sentencji postanowienia.

O kosztach postępowania Sąd orzekł stosownie do art. 520 § 3 kpc, zgodnie z którym jeżeli interesy uczestników są sprzeczne, sąd może włożyć na uczestnika postępowania, które wnioski zostały oddalone lub odrzucone, obowiązek zwrotu kosztów postępowania poniesionych przez innego uczestnika. W związku z powyższym Sąd zasądził od wnioskodawczyni J. C. (1) solidarnie na rzecz uczestniczek postępowania A. K., M. C., K. C. (1) i K. C. (2) kwotę 737,00 zł ( siedemset trzydzieści siedem złotych ) tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego, z uwzględnieniem opłaty skarbowej od pełnomocnictwa. Wysokość kosztów zastępstwa procesowego Sąd ustalił stosownie do przepisu § 6 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie, mając na uwadze, że przedmiotem postępowania o stwierdzenie nabycia spadku była również ważność testamentu.