Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

POSTANOWIENIE

Dnia 7 listopada 2013r.

Sąd Okręgowy w Nowym Sączu, Wydział III Cywilny Odwoławczy w składzie

następującym:

Przewodniczący - Sędzia: SO Mieczysław H. Kamiński (sprawozdawca)

Sędzia SO Ewa Adamczyk

Sędzia SR del. Barbara Zelek

Protokolant: sekr. sąd. Anna Burnagiel

po rozpoznaniu w dniu 7 listopada 2013r.

na rozprawie

sprawy z wniosku W. S.

przy uczestnictwie L. Ł. i A. S. (1)

o zmianę postanowienia spadkowego w sprawie sygn. akt I Ns 929/07

na skutek apelacji wnioskodawcy

od postanowienia Sądu Rejonowego w Zakopanem

z dnia 13 czerwca 2013 r., sygn. akt I Ns 234/13

p o s t a n a w i a :

oddalić apelację.

Sygn. akt III Ca 677/13

UZASADNIENIE

Postanowieniem z dnia 13 czerwca 2013r. sygn. I Ns 234/13 Sąd Rejonowy w Zakopanem oddalił wniosek W. S.o zmianę postanowienia spadkowego w sprawie sygn. I Ns 929/07, w którym do dziedziczenia po ich matce J. M.powołany został w całości jego brat – J. S. na podstawie testamentu notarialnego sporządzonego w dniu 21 maja 2007r. Rep. A nr (...).

Sąd Rejonowy ustalił, że do 2007r. spadkodawczyni J. M.mieszkała sama w K., w drewnianym budynku przy ul. (...), usytuowanym na nieruchomości składającej się z działek ewidencyjnych nr (...), natomiast jej synowie W. S.i J. S. mieszkali poza K..

Na początku 2007r. spadkodawczyni zachorowała i opieki nad nią podjął się syn J. S., który następnie począwszy od kwietnia 2007r. uniemożliwił wnioskodawcy i jego rodzinie kontakt ze spadkodawczynią nie wpuszczając ich do domu, gdzie mieszkała. Od tego momentu wnioskodawca kontaktował się z matką jedynie telefonicznie.

W dniu 21 maja 2007r. spadkodawczyni sporządziła testament notarialny Rep. A nr (...), w którym do całości spadku powołała syna J. S..

W czerwcu 2007r. spadkodawczynię na jej prośbę zabrał do swojego domu syn W. S., gdzie przebywała do czasu pójścia do szpitala. J. M.zmarła w dniu 21 sierpnia 2007r. w Z.. Przed śmiercią jednak w dniu 16 sierpnia dokonała darowizny na rzecz W. S., w zamian za dożywotnią służebność mieszkania.

W dniu 4 grudnia 2007r. Sąd Rejonowy w Zakopanem w sprawie I Ns 929/07 stwierdził, że spadek po niej, na podstawie testamentu notarialnego z dnia 21 maja 2007r. Rep. A nr (...)nabył w całości syn J. S..

Przed Sądem Okręgowym w Nowym Sączu pod sygn. I C 876/07 toczyło się podstępowanie z powództwa J. S. o uznanie za nieważną czynności darowizny nieruchomości należącej do spadkodawczyni. W toku tego postępowania powołano dowód z opinii biegłych psychiatrów, którzy stwierdzili, że w dniu dokonania tej czynności prawnej J. M.znajdowała się w stanie wyłączającym świadome i swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli.

W sierpniu 2009r. wnioskodawca podczas sprzątania domu, w którym zamieszkiwała spadkodawczyni, znalazł spisany przez nią własnoręcznie testament, który nie został opatrzony datą. Spadkodawczyni wyraziła w nim wolę, aby uczestnik J. S.odziedziczył połowę nieruchomości oznaczonej nr (...)(po podziale działki ewidencyjne nr (...)), zaś wnioskodawca W. S.drugą połowę, na której stoi dom przy ul. (...)w K.. W testamencie znalazło się również zobowiązanie wnioskodawcy do udzielania spadkodawczyni pomocy finansowej w wysokości 500 zł miesięcznie, które to wpłaty miały być potwierdzane podpisami obydwu stron. Wskazano również, iż w dacie sporządzania testamentu testatorką opiekuje się uczestnik J. S..

Na tle tak ustalonego stanu faktycznego Sąd I instancji uznał, że nie zaistniały okoliczności uzasadniające uwzględnienie wniosku o zmianę prawomocnego postanowienia, bowiem postępowanie dowodowe przeprowadzone w niniejszej sprawie nie dostarczyło podstaw do uznania, że orzeczenie Sądu Rejonowego w Zakopanem z dnia 4 grudnia 2007r. sygn. akt I Ns 929/07 o stwierdzeniu nabycia spadku po J. M.nie odpowiada rzeczywistemu stanowi faktycznemu i prawnemu. W szczególności nie udało się rozwiązać wątpliwości co do wzajemnego stosunku sporządzonych testamentów – notarialnego i holograficznego - istniejących z uwagi na fakt braku zawarcia daty w testamencie własnoręcznym. W ocenie Sądu okoliczności przytoczone w tym testamencie – zobowiązanie braci do kwitowania wpłat wnioskodawcy na utrzymanie mamy – nie były możliwe do spełnienia w czasie, kiedy testament mógł być sporządzony tj. między 21 maja 2007r. a czerwcem 2007r., bowiem uczestnik J. S. nie wpuszczał brata ani jego rodziny do domu matki.

Z kolei zarzut nieważności testamentu notarialnego został uznany przez Sąd za spóźniony z powodu upływu terminów przewidzianych w art. 679 § 1 k.p.c.

Powyższe postanowienie zaskarżył apelacją wnioskodawca W. S. zarzucając naruszenie przepisów art. 948 § 1 i 2 k.c. poprzez przyjęcie interpretacji niezgodnej z wolą spadkodawcy i nie zmierzającej do utrzymania dokonanych przez niego rozrządzeń, ponadto obrazę art. 949 § 2 k.c. przez przyjęcie, że brak daty w testamencie pociąga jego nieważność z uwagi na wątpliwości co do wzajemnego stosunku obu testamentów spadkodawczyni. Na koniec zarzucono sprzeczność ustaleń Sądu I instancji z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego w zakresie zachowania terminów z art. 679 § 1 k.p.c.

W wyniku zaskarżenia wniósł o jego zmianę przez orzeczenie, że spadek po J. M.na podstawie testamentu holograficznego nabywa W. S.w 6645/11670 części i J. S. w 5025/11670 części lub w częściach równych, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie Sądowi Rejonowemu w Zakopanem do ponownego rozpoznania.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja nie zasługuje na uwzględnienie.

W ocenie Sądu Okręgowego zaskarżone postanowienie odpowiada prawu. Nie zachodzą także uchybienia, które Sąd Okręgowy bierze pod uwagę z urzędu, a których skutkiem byłaby nieważność postępowania.

Sąd Okręgowy podziela ocenę materiału dowodowego dokonaną przez Sąd I instancji podzielając poczynione przez ten Sąd ustalenia.

Na wstępie podkreślić należy, iż prawomocne postanowienie Sądu Rejonowego z dnia 4 grudnia 2007r. sygn. I Ns 929/07 jest orzeczeniem obowiązującym w zakresie stwierdzenia nabycia spadku po zmarłej J. M., do czasu ewentualnego uchylenia, bądź zmiany innym prawomocnym postanowieniem sądu, również nieważność testamentu notarialnego, na podstawie którego stwierdzono dziedziczenie nie została stwierdzona w żaden skuteczny sposób.

W niniejszej sprawie rozstrzygająca kwestia sprowadzała się do ustalenia, czy testament własnoręczny spadkodawczyni przedstawiony w sprawie pomimo braku daty na testamencie holograficznym jest on ważny i stanowi podstawę dziedziczenia.

Zgodnie z art. 949 § 1 k.c. dla ważności testamentu własnoręcznego konieczne jest spełnienie trzech przesłanek: własnoręczności sporządzenia i podpisania go przez testatora, oraz umieszczenia daty jego sporządzenia. Wątpliwości co do daty sporządzenia testamentu mogą być wyjaśnione w postępowaniu sądowym przy użyciu wszelkich dostępnych środków dowodowych (uchw. SN z dnia 23 października 1992r., III CZP 90/92, OSNC 1993, z. 1-2, poz. 4).

Uregulowania kodeksu cywilnego stwarzają możliwość uznania testamentu własnoręcznego za ważny pomimo braku daty, jednakże stawiają przy tym warunki dotyczące, braku wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów (art. 949 § 2 kc). Zatem jeżeli nie uda się ustalić nawet prawdopodobnej daty sporządzenia testamentu, a wymienione wyżej wątpliwości nie zachodzą, to testament holograficzny pozbawiony daty jest ważny (KidybaAndrzej, Niezbecka Elżbieta, Kodeks Cywilny. Komentarz, t. IV. Spadki., WKP, 2012) i odwrotnie, jeżeli nie uda się ustalić daty sporządzenia testamentu, a jedna z wymienionych wyżej wątpliwości zachodzi, to testament holograficzny pozbawiony daty jest nieważny.

W omawianej sprawie mamy do czynienia z sytuacją, w której spośród wszystkich przesłanek art. 949 § 1 k.c. zostały spełnione tylko pierwsze dwie, nie została natomiast spełniona przesłanka opatrzenia datą ostatniej woli spadkodawczyni. Gdyby wskazany testament własnoręczny był jedynym rozporządzeniem przez spadkodawczynię swoim majątkiem na wypadek śmierci, nie byłoby przeszkód w uznaniu tego testamentu za ważny pomimo braku opatrzenia go datą, w wypadku zachowania przez spadkodawczynię zdolności testowania oraz niesprzeczności treści rozporządzeń. Jednakże jak zostało podkreślone wyżej spadkodawczyni sporządziła inny testament, uznawany dotychczas za ważny i oba te rozporządzenia w sposób odmienny określają jej ostatnią wolę w zakresie powołania spadkobiercy. Na podstawie testamentu notarialnego majątek spadkodawczyni ma w całości przypaść jednemu synowi, zaś na podstawie drugiego majątek ten ma być on podzielony pomiędzy dwóch spadkobierców zgodnie z zawartą w nim dyspozycją. W takiej sytuacji przyjąć należy, że istnieją określone w art. 949 § 1 k.c. wątpliwości co do wzajemnego stosunku kilku testamentów. W związku z tym konieczne było dążenie do ustalenia czasu - daty sporządzenia testamentu własnoręcznego, dla określenia czy jest on testamentem wcześniejszym czy też późniejszym od testamentu notarialnego, co też Sąd próbował uczynić za pomocą dostępnych środków dowodowych.

W wyniku przeprowadzonego postępowania nie udało się jednak ustalić dowodowo w sposób nie budzący wątpliwości czasu sporządzenia testamentu własnoręcznego, w odniesieniu do testamentu notarialnego, na podstawie którego zostało stwierdzone dziedziczenie. Sąd Okręgowy podziela taką ocenę.

W pierwszej kolejności stwierdzić należy, iż zdaniem Sądu Okręgowego wykluczona jest możliwość sporządzenia testamentu własnoręcznego po dacie 11 czerwca 2007r., gdyż w tym dniu testatorka przeniosła się do domu wnioskodawcy, gdzie przebywała praktycznie do śmierci, a testament ten został przez niego odnaleziony w domu spadkodawczyni w K.. Sąd Okręgowy przyjął bowiem, że przeniesienie się spadkodawczyni do domu wnioskodawcy miało miejsce w dniu 11 czerwca 2007r., o czym świadczą wiarygodne w tym zakresie zeznania W. S., a także pismo J. M. (K- 36), którego prawdziwości nikt nie kwestionował.

Dalej trafnie przyjął Sąd I instancji, iż skoro w testamencie holograficznym mowa jest o tym , iż aktualnie opiekę nad spadkodawczynią sprawuje syn J.oraz o zobowiązaniu do uiszczania przez drugiego z synów W. S.– wnioskodawcę na rzecz matki miesięcznych kwot po 500 zł i współdziałaniu w tym zakresie przez obu braci poprzez wspólne potwierdzanie dokonywanych wpłat, to wola ta mogła zostać wyrażona tylko i wyłącznie w przypadku, gdy współdziałanie takie było możliwe. Z ustaleń zaś poczynionych w tej sprawie wynika, że J. S.w okresie choroby matki na początku 2007r. nie wpuszczał brata do domu w którym zamieszkiwała. Chociaż bracia byli od wielu lat ze sobą skłóceni, co utrudniało podejmowanie jakichkolwiek wspólnych działań, to tym bardziej nie było możliwości takich ustaleń w zakresie opieki nad matką wtedy, kiedy stosunki te stały się jeszcze bardziej napięte. W. S.sam przyznał w swoich wyjaśnieniach, że „nie było takiego czasu byśmy z bratem mogli ustalić sposób opiekowania się mamą. Tak było od śmierci ojca w 1981r.”, zaś J. S. podał, że „w żadnym wypadku nie jest możliwe bym potwierdzał bratu otrzymanie pieniędzy”. W tym zakresie twierdzenia ich są więc zgodne. W związku z tym nie jest możliwe przyjęcie zgodnie z twierdzeniami uczestnika, że przedłożony przez niego testament został napisany po dacie 21 maja 2007r., bowiem na tym etapie obaj bracia byli tak skłóceni, że nie sposób jest przyjąć, by w tym czasie spadkodawczyni czyniła takie właśnie zapisy, mając świadomość istniejących między nimi stosunków. Poza tym wydaje się też bardzo mało prawdopodobne, aby J. M.w tak krótkim okresie czasu (od 21 maja 2007r. do 11 czerwca 2007r. kiedy przeniosła się do wnioskodawcy) zmieniła zdanie w zakresie powołania spadkobiercy w taki sposób, jak to wynika z treści testamentu własnoręcznego.

W obu testamentach spadkodawczyni i notarialnym i własnoręcznym zawarto zapisy wskazujące na to kto się nią opiekuje. Twierdzenia w tym zakresie są takie same. W obu wypadkach spadkodawczyni wskazała, że opiekę wykonuje syn J. S.. W testamencie własnoręcznym spadkodawczyni powołując do spadku obu synów nakazywała W.udział w opiece nad nią poprzez alimentację w kwocie 500 zł. W testamencie notarialnym, w którym powołała do spadku wyłącznie J. S.podkreśliła, że tylko on wykonuje nad nią opiekę. Zapisy dotyczące opieki wskazują raczej na odmienną chronologię zdarzeń. Najpierw kiedy spadkodawczyni domagała się opieki od obu synów – to i obu powoływała do spadku, następnie kiedy opiekował się nią wyłącznie jeden z nich to on został do spadku powołany. Taką logikę zdarzeń potwierdzają również twierdzenia wnioskodawcy, że spadkodawczyni przeniosła się do niego, albowiem nie była zadowolona z opieki drugiego syna. W takim wypadku zmiana testamentu na pewno zmierzała by do wykluczenia z dziedziczenia J. S.. Zauważyć należy również, że działania podjęte przez spadkodawczynię w ostatnich dniach życia zmierzały właśnie do takiego rozwiązania, lecz nie w wyniku zmiany testamentu, ale poprzez dokonanie darowizny nieruchomości stanowiącej jej cały majątek na rzecz wnioskodawcy, która okazała się czynnością nieważną.

Kolejną okolicznością zaprzeczającą stanowisku wnioskodawcy jest również obraz jakości pisma spadkodawczyni w chwili sporządzania testamentu własnoręcznego i w dacie 26 czerwca 2007r. (k- 36), w którym potwierdziła ona datę przeniesienia się do domu W. S.. Już na pierwszy ogląd pomiędzy możliwościami spadkodawczyni w tym zakresie widać znaczną różnicę. Przedstawienie zapisu tekstu w dacie 26 czerwca 2007r., w sposób znaczący odbiega na niekorzyść od obrazu pisma w testamencie własnoręcznym. Jest zdecydowanie mniej wyraźne i czytelne, co zdaje się zaprzeczać chronologii zdarzeń przedstawianych przez wnioskodawcę.

Zważając na wszystkie podniesione okoliczności stwierdzić należy, iż znajduje uzasadnienie zarzut apelującego, jakoby o późniejszym sporządzeniu testamentu własnoręcznego miał świadczyć fakt, iż w testamencie notarialnym zmarła nie odwołała zapisów testamentu własnoręcznego, pomimo sporządzania go przez profesjonalistę, znającego przepisy prawa w tym zakresie. W pierwszej kolejności podnieść trzeba, iż przepisy prawa nie przewidują obowiązku zaznaczania w nowym testamencie woli odwołania poprzedniego. Przepis art. 947 k.c. stanowi jedynie, że jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu. Z uwagi na treść obu testamentów zauważyć należy, iż w świetle przytoczonego przepisu nie zachodziła konieczność odwoływania żadnego z nich. Tak więc również w przypadku sporządzenia testamentu notarialnego w dacie późniejszej od daty testamentu holograficznego, nie istniała konieczność odwoływania tego ostatniego, z uwagi na treść rozrządzeń zawartych w testamencie notarialnym, nie dających się pogodzić z rozrządzeniami zawartymi we własnoręcznym. Wobec powyższego okoliczność ta nie może być przesądzającą co do dat sporządzenia obu testamentów

W związku z powyższym Sąd Rejonowy prawidłowo uznał, iż postępowanie dowodowe nie dostarczyło podstaw do określenia czasu - daty sporządzenia testamentu holograficznego, aby ocenić wzajemny stosunek czasowy obu tych testamentów, co już w świetle zapisów art. 949 § 2 k.c., omówionych powyżej prowadzi do konkluzji, iż testament własnoręczny nie może być uznany za ważny.

Odpowiadając na zarzut naruszenia art. 948 § 1 i 2 kc należy zauważyć, iż treść tego przepisu tyczy się testamentów uznanych za ważne Wobec powyższego wykładnia testamentu może dotyczyć jedynie oświadczenia woli zawartego w testamencie ważnie sporządzonym, bowiem tylko taka czynność prawna może być przedmiotem interpretacji. Jak już zostało wyjaśnione wyżej testament holograficzny za ważny nie może zostać uznany, a zatem przytoczony wyżej argument nie ma zastosowania. Sporządzenie testamentu jest czynnością formalną, dlatego samo odczytywanie woli testatora z jednej strony może dotyczyć testamentu ważnie sporządzonego, a z drugiej nie może powodować konwalidacji testamentu sporządzonego w sposób wykluczający ważność czynności.

Kolejny z zarzutów apelacji dotyczący nieważności testamentu notarialnego z tej przyczyny, iż spadkodawczyni z powodu wieku i chorób osłabiających jej aktywność i siłę woli, nie mogła przeciwstawić się naciskom i sugestiom syna J. S. do sporządzenia testamentu notarialnego, jest zarzutem, którego wnioskodawca obecnie nie może skutecznie podnieść, z uwagi na treść przepisu art. 679 § 1 k.p.c. Z przepisu tego wynika, iż ten, kto był uczestnikiem postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, może tylko wówczas żądać zmiany postanowienia stwierdzającego jego nabycie, gdy żądanie to opiera na podstawie, której nie mógł powołać w toczącym się uprzednio postępowaniu, a wniosek o zmianę orzeczenia składa przed upływem roku od dnia, w którym uzyskał tę możność.

W ocenie Sądu Okręgowego wnioskodawca obecnie sformułowany zarzut mógł bez przeszkód powołać w toku postępowania w sprawie I Ns 929/07 i z tej przyczyny nie może wywodzić go obecnie, dlatego również wskazany w powołanym wyżej przepisie termin roczny nie ma w sprawie istotnego znaczenia. Zeznający w sprawie wnioskodawca i jego bliscy podkreślali bowiem okoliczność, że J. S. ograniczył w sposób radykalny możliwość kontaktu spadkodawczyni z drugim jej synem i jego rodziną. Cel takiego działania przyświecający sprawującemu opiekę nad J. M., również dla zeznającego wnioskodawcy nie budził wątpliwości i polegał na uzyskaniu korzystnego dla siebie rozporządzenia majątkiem spadkodawczyni. Co więcej podniesiony zarzut nie dotyczył również bezpośrednio wpływu stanu zdrowia spadkodawczyni na zachowanie przez nią zdolności testowania, dlatego nie może być on wiązany bezpośrednio z ustaleniami opinii psychiatrycznych sporządzonych w sprawie Sądu Okręgowego sygn. akt I C 876/07, skoro przekonanie apelującego o niezdolności zmarłej do samodzielności i swobodności wyrażenia woli podczas sporządzania testamentu notarialnego, jak sam podnosi nie ukształtowało się na podstawie tych opinii. Wnioskodawca był uczestnikiem poprzedniego postępowania o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie testamentu notarialnego, w którym to nie podniósł okoliczności wpływających na ważność oświadczeń woli w tym testamencie zawartych, co więcej, złożył w sprawie oświadczenie, w którym uznał ważność tego testamentu. Bez znaczenia dla sprawy pozostają także motywy takiego działania w sprawie I Ns 929/07.

W ocenie Sądu Okręgowego natomiast nieco wątpliwe w kontekście terminu wynikającego z art. 679 § 1 k.p.c. staje chwila znalezienia przez wnioskodawcę testamentu holograficznego spadkodawczyni. Z okoliczności sprawy wynika mianowicie, że testament ten mógł zostać znaleziony w lecie 2008r., a nie jak przyjął Sąd Rejonowy w lecie 2009r. Za taką odmienną oceną przemawiają zeznania A. S. (2), która stwierdza, że „testament, który mąż – wnioskodawca przedłożył w tej sprawie znalazł ok. rok po śmierci teściowej, gdy sprzątał dom po niej.” Ponadto także wnioskodawca W. S. na rozprawie w dniu 20 października 2011r. oświadczył, iż testament znalazł ok. rok po śmierci matki. Wszystko to poddaje w wątpliwość jego stanowisko wyrażone na rozprawie w dniu 31 maja 2012r., kiedy to stwierdził, że testament znalazł tydzień przed złożeniem wniosku w niniejszej sprawie i że nie jest w stanie podać którego to było roku. Okoliczność ta nie jest jednak znacząca z uwagi na fakt, iż termin wskazany w art. 679 § 1 k.p.c. nie ma zastosowania do zarzutu podniesionego przez wnioskodawcę, a to z tej przyczyny, że sam zarzut mógł być podniesiony w toku pierwszego postępowania spadkowego.

Całkowicie chybione okazało się przekonanie apelującego, że w przypadku, gdy oba przedstawione w sprawie testamenty są ze sobą sprzeczne, to należy zastosować dziedziczenie ustawowe, bowiem treść art. 926 § 2 k.c. stanowi, że dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. Skoro więc zmarła J. M. powołała ważnym testamentem notarialnym do dziedziczenia całego swojego majątku jednego z synów, to wykluczone jest stosowanie dziedziczenia z ustawy.

Reasumując, żaden z zarzutów podnoszonych przez apelującego nie uzasadnił jakiejkolwiek ingerencji w przedmiocie zmiany bądź uchylenia zaskarżonego postanowienia, w związku czym apelacja na podstawie art. 385 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. podlegała oddaleniu.

(...)

(...)